[zaloguj się]
[pdf]

KAUZA (114) sb f

k- (80), c- (29); -z- (85), -ſ-, -s- (28), -ſz- (1).

kå- (103), ka- (4); ka- MurzHist; kå- : ka- SarnStat (58 : 3); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N kåuza kåuzy
G kåuzy kåuz
A kåuzę kåuzy
I kåuzą kåuzami
L kåuzie kåuzach

sg N kåuza (19). ◊ G kåuzy (11) [w tym: -ſi (1)]. ◊ A kåuzę (13). ◊ I kåuzą (1). ◊ L kåuzie (6). ◊ pl N kåuzy (24) [w tym: -ſi, -si (2)]. ◊ G kåuz (15). ◊ A kåuzy (20) [w tym: -ſi, -si (7)]. ◊ I kåuzami (1). ◊ L kåuzach (4); -ach (3), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. praw. Spór, proces, sprawa sądowa; actio, actiuncula, causa, causula, formula, lis, quaestio, res Cn [causa – sprawa, rzecz Mącz 42c; – sprawa przed urzędem Calep; sprawa sądowa, kauza – causa Cn] (110): Niepilnie IchM sprawują sądy swe, co W[K]M to sam znać raczysz, bo przeto samo wiele kauz ku sądowi WKM przychodzi. Diar 71, 93; DiarDop 113; widźiałem ná przeſzłym Seymie v Piſárzá Sieráckiego Cauſi/ ktore ſye między ſtronámi przez Sądy toczą per XL annos OrzRozm T4, T4v [2 r.], V; Przyſzedſzy Márſiaſz do krolá prośił áby tę kauzę odłożył do domu/ áby iey thu iáwnie nie ſądził przed ludźmi. RejZwierc 55v; ModrzBaz 90; ZapKościer 1584/49; Iako y to nie dawno náſtáło/ iż wſzyſtkie cauſi ná Seym wyćiągniono/ á gdy Trybunał ná ſtał/ tedy ſame tylko ná Seym Criminales. GórnRozm C3v, H, K4; ActReg 164; Aby tedy wiedźieć/ któré kauzy do Duchownégo práwá/ któré do świetckiégo przyſłucháią SarnStat 213; Gdźieby téż więc Woiewodá [...] ſpráwiedliwośći w mieſćiéch y miáſteczkách náſzych z Burmiſtrzá vczynić nie chćiał/ á byłby z vrzędu pozwány/ y w kauźieby vpadł/ ſto grzywien tymże ſpoſobem przepádnie. SarnStat 271; iednák kauzy Duchowné zakonu Rzymſkiégo ktorébykolwiek ná tym ſądźie Kápturowym były ſądzoné/ wolnémi czyniémi y káſsuiemi od wſzelákich Dekrétów SarnStat 876, 138 149, 153, 215, 242 marg (28); KlonWor 80.

kauza czego (1): Kauzy frymárków dóbr królewſkich w Wielkim X. Litewſkim. SarnStat 91.

kauza o kogo, o co (4): NAſzérſzy to ieſt tytuł, y ná Rocech naczęśćiéy o to kauzy przypadáią SarnStat 1267, 661, 1165, 1177.

kauza czyja [w tym: G sb i pron (10), pron poss (1)] (11): OrzRozm T2v; RejZwierc 99v; á gdy náydą że przez práwá od potężnieyſzego ádwerſarzá trapion ieſt/ wnet go wyzwolą/ y do zwierzchnośći tę cauzę iego odnioſą. ReszHoz 122, 121 [2 r.]; GórnRozm A4v; SarnStat 175, 214, 854, 865; Y kauzy złych dłużnikow promowuie krzywe. KlonWor 74.

W połączeniu szeregowym (1): wedle ich pozwów/ przypozwów/ controwerſiy/ kauz/ Dekrétów/ áppelláciy/ mociy/ remiſsiy/ rozpiſów/ limitáciy/ y inſzych punktów práwnych/ żadnégo nie wyymuiąc SarnStat 855.

W charakterystycznych połączeniach: kauza duchowna, ludzka, mniejsza, przeciwna, wykrętarska, zaczęta, zadzierżana; kauza ma być determinowana, odesłana (4), prosekwowana; kauza dojdzie, idzie, koniec bierze, przychodzi (2), przypada, toczy się (2), wlecze się, wraca się, zostawa; od kauzy brać (3), odstąpić; z kauzy wpisany; kauzę continuare, kasować, mie(wa)ć (2), odłożyć, odnieść, odsyłać, praktykować, prokurować (2), promowować, przewracać, rezerwować, wyciągnąć; w kauzie pozywać.

Zwroty: »bronić, obrona kauzy« [szyk zmienny] (2 : 2): y dla tego Prokuratory im zá ſwe pieniądze chowáią/ co ich Cauzy bronią/ żeby nie ſłuſznie dręcżeni/ y nakłádámi zbytnimi vciſnieni nie byli ReszHoz 121; LatHar 118; SarnStat 552, 1280.

»kauzę kończyć (a. skończyć); kauza (s)kończona« = causam terminare JanStat (2; 4): Mi thi causi thu na syem ktore przisli chczemi skonczicz i sprawiedliwoscz wsisthke s thimi Cortizanami vczinicz ossobam thim ktore sie mienia od nich krziwdi miecz. ZapWar 1545 nr 2646, 1545 nr 2646; Są záś oſobne Bráctwá/ ktore o więźniách oſobliwą piecżą y ſtaránie máią/ [...] áby cauzá ich rychley ſkońcżona byłá ſollicituią. ReszHoz 121; SarnStat 1165, 1177, 1201.

»odnowić kauzę« (1): Aktor gdy pozwány vmrze, nim rok y ſześć niedziél wynidzie, ma odnowić kauzę. SarnStat 628.

»kauzę odprawi(a)ć (a. sprawować, a. odprawować); odprawowanie kauz; kauza ma być (a. aby była) odprawowana, odprawi się« = causam iudicare a. experiri JanStat; advocare, causam defendere a. perorare, causas actitare a. agere a. defensitare a. orare, advocati munere fungi, causas versare in iudiciis Cn [szyk zmienny] (5; 3; 2 : 1): odpráwiłyćby ſye wſzythkie zádźierżáne Cauſi tym obyczáiem rychło/ bes Prokuratorow OrzRozm V; Item, żaden Piſarz y podpiſek v tego ſądu, v którégo śiedźi, niemoże kauz żadnych ſpráwowáć. SarnStat 78; CHcemy y ſkázuiemy: áby kauzy o zbiegłé kmiećie w ſądźie zamkowym przez ſtároſtę były odpráwowáné [ut causae pro kmethonibus fugitivis, in Iudicio Castrensi, coram Capitaneis experiantur JanStat 1086] SarnStat 661, 154, 214, 216, 489, 742 (10).

»kauzę (od)sądzić; sądzenie (a. rozsądzanie) kauz; kauza (ma być a. będzie) sądzona (a. przesądzona)« [szyk zmienny] (6; 3; 4): Cokolwiek przybędźie [errata: prawi będzie] wielkiego/ álbo ćięſzkiego/ to niech odnoſzą do ćiebie: á ſámi niechay mnieyſze Cauſy ſądzą. WujJud 85v; Krol Iego Mość [...] żeby wſzyſtkie cauſi odſądźić mogł GórnRozm C3v; ActReg 5v; Phil L4; á wſzákóż táż prędkość álbo kwápliwość w ſądzeniu y odpráwowániu niektórych kauz [in Iudiciis et causis expediendis JanStat 631]/ ſłuſznie nie ma bydź záchowána SarnStat 154, 790, 854 [2 r.], 855, 1165, 1177, 1201, 1282.

»(s)tracić kauzę; stracenie kauzy« [szyk zmienny] (2; 1): Ieſli ſtárſzy brát ſtráći kauzę, młodſzy niemoże iéy relewowáć. SarnStat 797, 1279, 1285.

»kauzę wygrać« [szyk zmienny] (2): ſkáźił wnet on ſąd dekret ſwoy pierwſzy/ á ná onym co był pierwey cauſi wygrał/ ſkazał dźiewięcdźieśiąt tyśięcy złotych. GórnRozm 12; KlonWor 64.

»kauzę zawieszać« (1): A káuzę záwieſzáią á Terminis ad Terminos. SarnStat 1287.

Wyrażenia: »kauza civilis« (4): A gdźieby kto ex ciuili cauſa criminalem czyniąc/ ná Séym/ álbo zá Dworem kogo wyzwał/ tedy gdy będźie vznána przez nas ná Séymie bydź cauſa ciuilis SarnStat 855 [idem] 138, 149, 572.

»kauza miejs(c)ka« [szyk 1 : 1] (2): A żaden w tych kauzách mieyſkich [in eisdem civilibus causis JanStat 219] Studenty/ y żaki Akádemiiéy Krákowſkiéy [...] niemoże pozywáć. SarnStat 203, 315.

»kauza nadworna« = sprawa za przestępstwo popełnione na dworze (1): Cauzy Nadworné Curiales, Tu dáią pozwy in loco facti ná Dworze. SarnStat 162.

»niemiecka [= według prawa niemieckiego] kauza« (1): Item, Niemieckié kauzy. SarnStat 162.

»kauza (nie)sprawiedliwa« [szyk 2 : 2] (4): MurzHist L4; gdyż nie nád iákiemi vpornemi á nieſpráwiedliwemi kauzámi ſą wyſádzeni ći przełożeni Páńſcy/ ále nád rozſądkiem ſumnienia cżłowieká káżdego RejPos 313; LatHar 118; KlonWor 64.

»kauza potoczna« = sprawa zwołana w trybie nadzwyczajnym, tj. poza normalnym terminem (1): Kauzy potoczné Emergentes, in Hoſpitio citati. SarnStat 162.

»kauza prawna« (1): Wygrałem cauſę práwną, lecż nieſpráwiedliwą. KlonWor 64.

»kauza sejmowa« (1): I Cauzy Séymowé ad conuentionem ſta[tu]tis diebus in Comitiis iudicentur. SarnStat 162.

Szeregi: »kauza i aktcyja« [szyk 1 : 1] (2): w tákowéy mierze áppellácia/ iáko w inſzych áktciách y kauzách/ indifferenter ma bydź dopuſczona. SarnStat 1165, 1165.

»kontrowersyja i kauza« (1): iż wſzyſcy Piſárze Ziemſcy od iednéy kontrowerſiiéy y kauzy [ab una Controversia et causa JanStat 499] nie więcéy niech biorą/ ieno ieden groſz. SarnStat 817. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»prawo i kauza« (1): A ieſliby zá boiáźnią przerzeczonégo karánia odſtąpił od Práwá y kauzy ſwéy [iuri et causae JanStat 200] SarnStat 175.

»rzecz abo kauza« (1): Obroná rzecży ábo kauzy nieſpráwiedliwey. LatHar 118.

»kauza i sąd« (1): Iáko Stároſtá Królewſki/ ták y ſam Król troiákié kauzy y ſądy miéwa. SarnStat 162.

»kauza i (abo) sprawa« [szyk 1 : 1] (2): Spráwy ábo kauzy [causae ipsae]/ rozmáitemi á iákmiarz niezlicżonemi limitácyiámi dni ſądowi służących/ więcey niż ſámemi rzecżámi bywáią vwikłáne ModrzBaz 90; SarnStat 1042.

W przen [na kogo] (1):
Szereg: »kauza a żałobnica« (1): A coż owſzem [...] gdy pocieſzyſz onego ſrogiego prokuratorá á oſkarżácżá narodu ludzkiego/ iż on iuż ſobie triumfowáć będzye/ máiącz ná cię gotową kauzę á gotową żáłobnicę/ y pewny dowod ná zginienie twoie RejPos 249.
a. Przedmiot sprawy sądowej (3): ZapKościer 1581/25; ták Prokuratorowie náſzy práwo/ zwłaſzcżá nowe Conſtitucie/ ná wſzyſtkie choć przećiwne cauſi/ iáko woſkowego noſá náćiągną PowodPr 64.
Wyrażenie: »skarbowa kauza« (1): O czym weyźrzy w Conſtitucie Séymów annorum 1590. y záśię 1591. iáko o niewydánié Quárty, y inné niektóré ſkárbowé kauzy. SarnStat 139.
2. Problem, przedmiot sporu [causa – sprawa, rzecz Mącz 42c] (4): Pátrzay też ná quotiſatią ſtárą dawną przy thychże mieyſcach położoną/ á vyrzyſz żeć to ieſt dawna ſtructurá dobrze przed thą cauſą ktora ſie teraz tocży/ ták iże ſie tu żadney zdrády nie trzebá bać. SarnUzn Ev.

kauza czyja [w tym: pron poss (1), G pron (1)] (2): I nie możemy u siebie inej przyczyny naleźć, przedsię to nam od IchM dzieje, jeno ex libidine dominandi, ktorej podobno bojąc się naruszyć a wątpiąc w causie w swej wolą tak tego znikać jako tako DiarDop 104; SarnUzn E2v.

kauza o kim (1): Wiemy dobrze iáko w oney cauzie o Poſrzedniku wiele złego nádziáłáło to ſłowo TANTVM SarnUzn G3v.

3. [Przyczyna [caus(s)a – przyczyna Mącz 42c, Calep; causa – przyczyna Cn]:
Szereg »rzecz i kauza«: iednáż rzecż y kauzá przećiwnych effektow y ſkutkow/ kauzowáć y przycżyną być niemoże GrodzCzyś II 73.]

Synonimy: 1. akcyja, kontrowersyja, rzecz, sprawa, wspora, żałoba; 2. rzecz, sprawa; 3. przyczyna.

AL