Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOROL

Następne hasło: KORONACYJA »

KORONA (1859) sb f

korona (1823), koruna (25); koruna ZapWar (6), KlerPow; korona : koruna MetrKor (8 : 2), LibLeg (69 : 13), BudNT (2 : 2), ActReg (32 : 1).

k- (1744), c- (83); -n- (1846), -nn- (3).

Pierwsze o jasne; -on- (496), -ón- (4); -ón- ZawJeft; -on- : -ón- KochPieś (3 : 1), KochWr (1 : 1), KochFrag (3 : 1). ◊ w G pl wahania. ◊ a jasne (w tym 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl	du
N	korona	korony
G	korony	koron
D	koronie
A	koronę	korony	koronie
I	koroną	koronami
L	koronie	koronach
V	korono

sg N korona (236). ◊ G korony (550). ◊ D koronie (171). ◊ A koronę (414) [w tym: -ą (5), -e (3)]. ◊ I koroną (129). ◊ L koronie (209). ◊ V korono (13). ◊ pl N korony (19). ◊ G koron (37); -on (12), -ón (1) KochFrag, -un (1) BudNT, -(o)n (23). ◊ A korony (56). ◊ I koronami (12); -ami (11), -(a)mi (1). ◊ L koronach (9); -ach (7), -åch RejAp (2). ◊ du A (cum nm) koronie (4) BielKron 346v, 386v, BudBib 2. Mach 11/13, ReszList 180.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. W znaczeniu właściwym: uroczyste, ozdobne nakrycie głowy rozmaitego kształtu i funkcji: wieniec lub przepaska z różnych, często kosztownych materiałów (jako tłumaczenie łacińskiego „corona” i „diadema”), bądź sztywna czapka albo zawój; w świadomości ludzi XVI w. kojarzące się głównie z współczesnym monarszym insygnium: złotą obręczą noszoną na głowie (526)
2. Władza monarsza, prawo jej używania i korzystania z insygniów z nią związanych (98)
- Przen: Władca, monarcha (5)
3. Państwo o ustroju monarchicznym, obszar wraz z jego mieszkańcami podległy władzy monarchy; królestwo, cesarstwo (1005)
- a. Królestwo Polskie, pojęcie całości odrębnej od osoby króla, z czasem często jako Polska w odróżnieniu od Litwy (pojmowane jako organizm państwowy, ludność lub terytorium) (973)
4. Najwyższy osiągnięty rezultat, najwyższa pozytywna wartość, ozdoba, duma, zaszczyt (o abstraktach, ludziach i personifikowanych bytach nadziemskich) (194)
- a. Nagroda (165)
  - α. W religii chrześcijańskiej nagroda, zapłata za cnotliwe życie; zbawienie, żywot wieczny; niebo (159)
    - αα. Nagroda za śmierć męczeńską lub samo męczeństwo jako ukoronowanie cnotliwego i oddanego Bogu życia (59)
5. Nazwa kilku zachodnioeuropejskich złotych lub srebrnych jednostek monetarnych o dużej wartości (19)
- a. Jako tłumaczenie starożytnej jednostki „mina” (1)
6. Modlitwa: różaniec albo jego część (1)
7. Podatek koronny, danina na rzecz króla w państwie Seleucydów (1)
8. Tonsura (1)
9. Grono, zgromadzenie (3)
10. Gzyms wieńczący szczyt ściany zewnętrznej, zwieńczenie, krawędź, listwa (4)
11. n-pr astron. Nazwa gwiazdozbioru (tu Korona Północna) (3)
12. n-loc (3)
- a. Miasto na Peloponezie w Mesenii (gr. Κορώνη) (1)
- b. Miasto w Siedmiogrodzie, Braszów (niem. Kronstadt) (2)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. W znaczeniu właściwym: uroczyste, ozdobne nakrycie głowy rozmaitego kształtu i funkcji: wieniec lub przepaska z różnych, często kosztownych materiałów (jako tłumaczenie łacińskiego „corona” i „diadema”), bądź sztywna czapka albo zawój; w świadomości ludzi XVI w. kojarzące się głównie z współczesnym monarszym insygnium: złotą obręczą noszoną na głowie (526): Drugiego pothym dniá poruſzywſzy zaſtępy ciągnął przez niektory padoł/ ktory był pełen wielkich więżow [!]/ ktorzy mieli ná głowiech iákoby Smárágdowe korony. HistAl M2; Coronarius ‒ Robiacy korony, albo wience wiyąci. Calep 262a, 1004b.

Zwrot: »(o)zdobić jako koroną« (2): y rozlicżnym miłośierdźiem zdobi ćię/ iáko prześlicżną koroną [coronat te in misericordia et miserationis Vulg Ps 102/4]. LatHar 571, 230.

Wyrażenie: »korona złota« (1): Też ieſſcże korona zlotá ieſt okrąglá/ niemaiątz końtza/ gdzie ſie vkazuie wiecżnoſtz OpecŻyw 187.

Szereg: »wieniec, (i, albo) korona« [szyk 3 : 1] (4): Mącz 66a, 188c; Coronarius ‒ Wſzeliaką rzecz sktorey wience albo koroni czinimy. Calep 262a, 1004a.

W przen (1): Bo zakony y klaſztory ſą záſzcżycenie doſkonáłośći nowego zakonu/ [...] ſzkołá nabożeńſtwá y cnot pokory Chryſtuſowey/ rodzay cżyſty sług Bożych/ kámienie drogie w koronie kośćielney/ roty mocnych żołnierzow/ ná nieprzyiaciele kośćielne wyćiekáiące. SkarŻyw 463.

Przen: Przedmiot chluby (6): pátrz iáką woniáiącą Rożą Pánu Bogu Rzym poſle/ iákie dwie koronie to Miáſto ná ſwey głowie noſi/ iákimi łáncuchámi ieſt opáſáne/ iákie ma źrzodłá. ReszList 180.

Zwrot: »koronami ozdobić się, ozdobiony« (1 : 1): SkarJedn 90; Iáką rożą poſle Rzym Chryſtuſowi/ iákiemi dwiemá koronámi to miáſto ieſt ozdobione? iákie ma dwá złote łáncuchy? Iákie ma zrzodłá? SkarŻyw 93.

Wyrażenie: »głowy korona« [szyk 2 : 1] (3): tyś ieſt/ pánie/ moiá zaſłoná/ Tyś moiá cześć/ y moiéy głowy koroná KochPs 5; KochPieś 42; OstrEpit A2v.

A. Nakrycie głowy monarchy lub innej osobistości sprawującej władzę, jedno z insygniów władzy monarchy (256): (marg) Król pychy. (–) Gdy poźrzał ku południu/ áliżći pan drugi/ Też tákież roſpráwuie rozmáite ſługi. Koronę má ná głowie iáſno roſpaloną RejWiz 166, 167v.

Wyrażenie: »korona krolewska« (1): miáſto Rábbá zburzone/ y koronę krolewſką tám wzięto. Leop 2.Reg 12 arg.

a. Insygnium władzy świeckiej; diadema Vulg, PolAnt, Calep, JanStat, Cn; corona (aurea a. regia) Vulg, JanStat, JanPrzyw, Cn; cidaris, insigne regium, pileus, tiara Cn (206): BielŻyw 160; RejWiz 82v; RejZwierz 8, 21v, 46; WyprKr 13; Więc bes tey Korony Krolem być Krol náſz niemoże. OrzRozm C, C [2 r.], D2v; Po tych świątośćiach vcżyniono środ rynku ná poſpolitym mieyſcu máieſtath/ ná ktory iechał z zamku w koronie ná koniu BielKron 405, 71, 178v, 214v, 299v [4 r.], 303v [3 r.] (34); OrzQuin S4; KuczbKat 240; KochDryas A2; KochPs 111; Gdy by powiáda kto/ miedzy ty drogie kámienie/ ná twoiey koronie/ włożył ſproſne iákie y proſte: izaliby wſzytkiey tey korony niepoſzpećił y niezelżył? SkarŻyw 87, 87, 92, 398 [2 r.], 509; StryjKron 562; BielSen 10; ActReg 40; Diadema – Krolewskieij głowi nakricie, iaką u ſtarich biwała binda z purpury noſtris korona. Calep 317b; Nioſąc zwyćiężcy wieniec náznácżony/ Ktory ozdobi twoie trzy Korony. GrochKal 28; GórnTroas 15; Nie ztworzą ćię Pánem ſkárby/ Ni drogie ſzárłatne fárby/ Ni świetna w cżubie Koroná/ Ni w poſowaoh złote groná. RybGęśli C3; SarnStat 20, 332, 334, 356 [2 r.]; SzarzRyt C2v.

W połączeniach szeregowych wymieniających insygnia monarsze (15): OrzRozm B4, Fv, F4 [2 r.]; BielKron l02v, 106v, 214v, 377, 384v, 425v; OrzQuin K2, Sv, T4; pánowie też ktorym tho należy Koronę/ Sceptrum/ Iábłko/ y Miecż przed Krolem nioſą StryjWjaz C4v; SkarKazSej 681a.

Zwroty: »koronować, koronowan(y) koroną« [szyk zmienny] (6 : 11): Iako Alexander po ſmierći Dariuſa Ceſarza ſiedział ná máieſtacie s kámienia koſztownego ſpráwionym przez Cyruſa krola Perskiego/ koroną złotą koronowány. HistAl G2v; Miał żonę Konſtáncią ktora mu vrodziłá ſyná Wacſłáwá/ kthorego koronował krolewſką koroną ieſzcże dziéćięćiem. BielKron 325v, 115, 168v, 174, 181, 299v (14); SkarŻyw 357; SarnStat 19.

»ochędożyć koroną« (1): á ochędożyłeś ſłowá [lege: głowę] iego koroną ze złotá náiáſnieyſſego [posuisti in capite eius coronam de lapide pretioso Vulg Ps 20/4]. RejPs 29v.

»ubrać, ubrany (a. przybrany) w koronę« [szyk zmienny] (1 : 2): Bo niechay y krol ſiędzye złotem zháfftowány/ A z rozlicżnym kámieniem w koronę vbrány RejWiz 53; RejZwierz 12v; GrochKal 27.

»włożyć (a. położyć), kłaść koronę; wkładanie korony; korona włożona« [w tym: na głowę (13), na łeb (1), na kogo (16)] = imponere a. ponere diadema Vulg; diadema impositum JanStat [szyk zmienny] (23 : 4; 1; 2): HistAl B2v, G3, L5, L6v, N4; Zacnyeś yego pocyechy wſſytki ták rozmnożył/ A z drogyego kámyenya koronęś nań włożył [posuisti in capite eius coronam de lapide pretioso Vulg Ps 20/4] LubPs E4v [przekład tego samego tekstu KochPs, SkarŻyw 398]; Leop 4.Reg 11/12, Esth 2/17, 1.Mach 13/32; RejZwierz 8; BibRadz 1.Mach 11/54; ktore ſłowo z vſt Arcybiſkupowych/ to ieſt/ z vſt Bożych bywa przy w kłádániu Korony ná głowę Człowieká/ ná Kroleſtwo wybránego OrzRozm B4v, C, F3v [2 r.]; BielKron 28, 61v, 86v, 414v, 465v; OrzQuin T4; A tákże Ptolomeus wſzedſzy do Antyochijey/ dwie koronie Azyiey y Eiptu włożył ná głowę ſwą. BudBib 1.Mach 11/13; Márſzałek potym dał znáć iż Koronę máią/ Kłáść ná Krolá/ ieſliże wſzyſcy przyzwaláią. StryjWjaz C3, D5; CzechRozm 152; KochPs 29; SkarŻyw 398, 509; SarnStat 10, 941.

»wziąć koronę; korony otrzymanie« [w tym: na kogo (1)] = assumere diadema Vulg (3; 1): A wźiąwſzy potym od Arcybiſkupá Koronę/ Miecz/ Sceptrum/ y Stolec Krolewſki/ toż dopiero Krol/ iuż Krolem poświęconem przez Arcybiſkupá/ ná Kroleſtwo będąc/ thák Przyśięga Kroleſthwu ſwemu. OrzRozm B4; StryjWjaz C3; BudBib 1.Mach 12/39; SkarŻyw 356.

»zjąć (a. zejmować), złożyć koronę« [w tym: z głowy (3), z kogo (1)] [szyk zmienny] (4 : 1): PatKaz II 58v; A ziąwſzy koronę [auferentem diadema Vulg] z głowy krolewſkiey/ włożyłá ią ná ſię/ y biłá krolá lewą ręką. BibRadz 3.Esdr 4/30; BielKron 69, 330; SkarKazSej 680b.

Wyrażenia: »cesarska korona« [szyk 4 : 1] (5): Elżbietá/ też byłá koronowaná Ceſárſką koroną. BielKron 326v, 168v, 174, 326v; SkarŻyw 398.

»korona krolewska, krolestwa« = diadema (regni) Vulg; corona regni JanStat, JanPrzyw [szyk 21 : 7] (24 : 4): BielŻyw 160; MiechGlab *7v; Leop Esth 2/17, 1.Mach 8/14; OrzRozm B4v marg; Sárdánápalus był nád niewiáſtę wſzetecżnieyſzy w brzydliwych vcżynkach/ ábowiem odmieniáiąc twarz tobie fárbámi w koronie krolewſkiey ſiadał miedzy pſotliwemi niewiáſtámi przędąc kądzyel BielKron 10v, 28, 86v, 124v, 299v, 301v (14); OrzQuin K2; Pipinus pierwſzy Krol Fráncuſki od Papieżá Krolewſką koroną vcżcżony. SkarŻyw 519 marg, 357; ZawJeft 16; y Koronę Królewſką y z Sceptrmi królewſkiémi z vczćiwośćią wielką Ceremoniy powinnych obiecáli SarnStat 890, 9, 20, 356; SkarKaz 41b. [Cf c. α. Zwrot.]

»święta korona« (1): Mowiąc/ weźmi ná páńſtwo to/ ſwiętą Koronę/ W niey wiáry/ y praw Bożych cżyń pilną obronę. StryjWjaz C3.

»koroną uczczony« (2): ná tym mieyſcu ná ktorym on męcżenniká zacnym y drogim grobem vcżćił koroną krolewſką od te^go Ceſarza vcżcżony y koronowány ieſt SkarŻyw 357, 519.

»korona złota, ze złotem« [szyk 14 : 4] (17 : 1): HistJóz B4; HistAl G2v, G5v, L6v, M, M8, N4 [2 r.]; RejZwierz 112; Tákże też miły omylniku/ nie Koroná złota Krolá Krolem cżyni/ ále moc oná ſłowá Bożego OrzRozm B4v; Przeto Rzymiánie poſłáli Porſenie ſtolec Wſłoniowy/ ſceptrum/ y koronę złotą. BielKron 106v, 61v, 102v; RejAp 62; StryjWjaz Cv, C3; KochPieś 41; KochProp 5.

Zestawienia: »święta korona« = insygnium władzy królów węgierskich [szyk 2 : 1] (3): Ale gdy miał [papież] widzenie przez ſen áby tę koronę poſłał do Węgier Stephanowi ktorąś [!] nágotował do Polſki Vcżynił ták/ á ſtąd ią świętą koroną zową Węgrowie. BielKron 299v, 299v marg, 305.

»świętego Szczepana korona« = insygnium władzy królów węgierskich (2): Syná iego Koronowáli w pieluchách S. Szcżepaná koroną (ták oni zową) ktorą ná Wyſzehradzie chowáli BielKron 310v, 388v.

»żelazna korona« = insygnium władzy królów longobardzkich, które przeszło potem na Karola Wielkiego i większość królów niemieckich jako królów Lombardii (1): ábowiem Konrádus kſiążę y z inemi kſiążęty powſtał przećiw iemu/ mieniąc ſie mieć bliſkość ku Ceſárſtwu/ y iuż w Lombárdyey wiele miaſt pobrał/ w Medyolanie/ gdzye y żelázną koroną ná Ceſárſtwo koronowan. BielKron 181.

Szeregi: »sceptr(um) (a. laska) i (albo) korona; korona i z sceptry(-mi)« [szyk 4 : 1] (3; 2): ſzli ich Márſzáłkowie wedla ſiebie/ á przed nimi dwá nioſąc iábłká krolewſkie/ ále ſceptrum y koronę Krol ſam nioſł z przypáſánym miecżem BielKron 330, 341; RejAp 62; SarnStat 9, 890. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.].

»korona, (i) skarby (a. klejnoty) (krolestwa)« [szyk 2 : 2] (4): BielKron 346v; A Kleynoty Koronę ná ołtarz włożono/ Wino s chlebem Ofiárę podle poſtáwiono. StryjWjaz C2; DLa tego vſtáwiono ieſt: iż Podſkárbi Koronny/ iáko korony y ſkárby króleſtwá [coronas et thesauros regni JanStat 308]/ któré rzeczy między nawiętſzémi ſą nawysſzé/ chowa: ták też niechay ná ſobie Páná Rádnégo oſobę nieśie. SarnStat 20, 356.

»korona i ubior krolewski« (1): w ktorym [namiecie] Krol ná Máieſtacie w Koronie y w vbierze Krolewſkim ſiedział StryjKron 662.

»wieniec albo korona« (1): Co Wieniec álbo Koroná znáczy záwárta. SarnStat 2v.

W przen (15): KrowObr 27; Zrzućiłeś przymierze z ſłużebnikiem twoim/ á zráźiłeś áż ná źiemię koronę iego [prophanasti in terra diadema eius]. BibRadz Ps 88/40 [przekład tego samego tekstu KochPs]; Gdyż y Pan Kryſtus Krolem w Kroleſtwie ſwym bes Korony widomey być niechćiał OrzRozm C; KochPs 134.

Zwrot: »koroną przyochędożyć« (1): MurzHist F cf »królewski ubior i korona«.

Wyrażenia: »korona chwały« (1): á chce podobno/ áby ſie złomiło przymierze moie/ á koroná chwały iego [sanetuarium Vulg Ps 88/40]/ áby vpádłá ná ziemię. RejPs 133.

»koroną koronowány« (1): któré Króleſtwo [Panu Krystusowi poddane] ma Kápłaná Oleiem świętym pomázánégo/ y Królá Ciérznim/ to ieſt/ z drogich kámieni Koroną/ pecały pełną w Króleſtwie ſwym Koronowánégo. OrzQuin P3.

»korona krolewska« [szyk 1 : 1] (2): OpecŻyw 189v; [Dariusz pisze do Aleksandra] á ziemie naſze kradnieſz á gubiſz z koroną krolewſką nie godnie, będąc lotr krolem ſie cżyniſz. BielŻyw 150.

»złota korona« (1): Srozſzy to żywot/ niżli owych co w zakonie/ Siłá fráſunków mieſzka we złotéy koronie.GórnTroas 23.

Szeregi: »korona i przyprawy krolewskie« (1): Tuć iawnie Prorok powiedał/ iże ſie ten Pan á ten zbáwiciel nie miał okázáć iáko ſwiecki á koronowány krol/ iedno iż koroná iego y wſzytki przypráwy krolewſkie iego miáły być w ſkárbie niebieſkim RejPos 3.

»krolewski ubior i korona« (1): on [Jezus] kſztałt sługi a niewolnika na śię przyoblékł/ aby ćie krolewſkiem vbiorem i koroną przyochędożył MurzHist F.

»korona i stolec« [szyk 1 : 1] (2): Iam yesth pan vyelky kthory wſiſthkyem lvdziem drogą vkazuyą, mam stholecz y Coroną Chostrzewovą, kthorego zową po polſkv Alexander Maczedonyski LibLeg 7/40v, 10/60.

a) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (2):

Zwrot: »koronę na głowę wziąć« (1): Skoro też páni ná kreſie ſtánęłá/ Złotą koronę wnet ná głowę wzięłá. KochSz C.

Wyrażenie: »korona złota« [szyk 1 : 1] (2): Stánęli przećiw ſobie dwá krolowie/ Koroná złota ná káżdego głowie. KochSz A4, C.

α. Wieniec wokół uroczystego nakrycia głowy władcy izraelskiego, tu w przen; corona Vulg, PolAnt (3): Pan thák mowi/ Zdeym cżapkę/ ſtárgni koronę [tolle coronam]/ ktora iuż nigdy tákową nie będźie/ Bo podnioſę vpádłego á zrzucę wywyzſzonego. BibRadz Ez 21/26; BudBib Ez 21/31 [26].

Zwrot: »zdjąc koronę« (1): Odeḿ Infułę/ zdeyḿ Koronę [tolle coronam]: zaż nie tá ieſt kthora poniżonego powyſzſſyłá/ á wyſokiego poniżyłá? Leop Ez 21/26.

β. Narzędzie tortur naśladujące kształtem i nawiązujące ironicznie funkcją do insygnium władzy królewskiej (1): potym vdzyáławſzy [Janusz Siedmigrodzki wojewoda] mu [Jurkowi] ná głowę żelázną koronę roſpaloną kazał go śćiąc/ bo chćiał być krolem BielKron 413.

b. Insygnium władzy duchownej, kapłańskiej (29):

α. Przybranie głowy papieża, insygnium i symbol jego władzy duchownej i świeckiej, tiara (20): I potwierdzamy/ áby ten Sylweſter/ y potomkowie iego/ tey korony vżywaly KrowObr 27; BielKron 238v.

W połączeniach szeregowych (2): Atzkolwiek to wiem dobrze/ iż ten Sylweſter Papieſz niechćiał ná ten tzas/ they korony/ y Pánowánia od Konſtántynuſá Ceſarzá/ y tego mietzá y odzienia KrowObr 27, 27v.

Zwrot: »w koronę się ubrać« [szyk zmienny] (2): A wſzáko[ſz] potym oſmy Bonifácyus Papieſz w Rzymie vbrał ſie w koronę/ y mietz goły kazał przed ſobą noſić KrowObr 27v, 27v.

Wyrażenie: »trojaka (a. troista) korona« (2): KrowObr 67; Ná co (iáko ſámi iego piſárze piſzą) y troiſtą koronę nośi ná głowie. CzechEp 370.

αα. Jeden z trzech wieńców otaczających tiarę (13): Papieſz trzy Korony nośi. KrowObr 25v, 25v, 26 żp, 27 marg, Rv, Tt2; RejWiz 160v; O beſpiecżnieć teraz może Páńſthwo Rzymſkie mowić ſiedzę iáko krolowa/ á ſnadź wyſzſzey niżli krolowa/ bo o trzech koronach RejAp 150v.

W połączeniach szeregowych wymieniających insygnia władzy (3): Ale muſiſz rzec/ rad y nierad/ iſz ty korony/ ten mietz goły/ ty koſztowne vbiory/ y inſze pánow tego świátá przyprawki/ dał naprzod Papieżowi Conſtántynus Ceſarz KrowObr 27, 27, 27v.

W charakterystycznych połączeniach: trzy korony (10); korony nosić (4).

Zwroty: »w korony się ubrać« (1): Ieſli niewieſz co zaprzytzyná do tego byłá/ iż ſie w ty trzy Korony vbrał/ y mietz goły przed ſobą noſić kazał? KrowObr 27v.

»korony wziąć« (1): A od kogoſz ty Korony wziął? KrowObr 27v.

β. Przybranie głowy arcykapłana żydowskiego; czapka, zawój; diadema Vulg; cidaris Cn (8): Leop Sap 18/24; Bo ná długiey ſzáćie było wſzytko ochędoſtwo y zacnośći oycow ná kámieniu wyryte/ á cżtermi rzędy rozdzielone/ á w koronie ktora byłá ná głowie iego był máieſtat twoy [et magnificentia tua in diademate capitis illius sculpta erat Vulg]. BudBib Sap 18/24.

[Zwrot: »koronę włożyć«: TomZbrudzBrul Lev 16/4 cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »korona lniana«: cidarim lineam imponet capiti/ a korone lnyanv wlozi naglowe TomZbrudzBrul Lev 16/4.]

Szereg: »dyjadema abo korona« (1): [Aleksander] widząc też biskypá [!] Zydowskiego ſtołą bárzo iáſną z iácinktow przychędożonego/ á ná głowie iego Diademę ábo koronę bárzo piękną/ ná ktorey wirzchu złotą bláſzkę ſpráwioną/ ná nieyże nápiſano było imię boże TETRAGRAMMATON Nátychmiaſt przykazał wſzytk[i]m ſwym ſtánąc HistAl C2.

αα. Złota blacha lub diadem wokół zawoju; corona Vulg (5): Y ty korony zoſtáną v Helemá/ Tobiáſzá y Idáiego/ y v Hená ſyná Sefániego/ ku pamiątce w Kośćiele Pánſkim. BibRadz Zach 6/14; BielKron 34v.

Wyrażenia: »korona święta« (1): Tákże y Czapkę włożył ná głowę iego/ przypráwiwſzy do niey ná przodek Bláchę złotą/ koronę ſwiętą [coronam sanctitatis]/ ták iáko to był Pan roſkazał Moiżeſzowi. BibRadz Lev 8/9.

»korona złota« (2): [Bóg przychędożył Aarona] Przythym koroną złotą ná czapce iego [corona aurea super mitram eius Vulg] wyrytą na kſztałt ſygnetu świętego BibRadz Eccli 45/13 [14] [przekład tego samego tekstu] LatHar 389.

γ. Przybranie głowy biskupa katolickiego, infuła, mitra (1):

Wyrażenie: »korona biskupia« (1): Tiara ‒ Kapeliuſz mewiaſt [!] Perchich [!], noſtris, korona byskupia zinfułami. Calep 1067b.

c. Dwuwymiarowe wyobrażenie monarszego nakrycia głowy (18):

α. Wizerunek heraldyczny, element herbu (16): Bełſka [ziemia na chorągwi] nośi biały Gryff z koroną w cżyrwonym polu. BielKron 425, 425 [3 r.].

Zwrot: peryfr. »na głowach książęce korony nosić« = należeć do książęcego rodu (2): Nikomu nie vſtąpiſz/ ták to imię dawné RADZIWILOW pod śiedmią Tryonów ieſt ſławné/ Nie tylko z męſkiéy ále y z białéy płći ſtrony/ Które ná głowiéch ſwoich Kśiążęcé korony Y Królewſkie nośiły. KochJez A4v [idem] KochEpit A3.

Wyrażenia: »korona krolewska« (1): Lwowſka [ziemia nosi na chorągwi] Lwá żołtego w koronie krolewſkiey/ w błękitnym polu. BielKron 425.

»korona złota, pozłocona« [szyk 4 : 4] (7 : 1): Krákowſka chorągiew ma herb biały Orzeł w złotey koronie w cżyrwonym polu/ á przez ſkrzydłá złota linia. BielKron 425, 331 [2 r.], 425 [5 r.].

αα. O tiarze jako elemencie herbu papieskiego (1): Mam Liſt taky odpapieża A pewniejſſy nyż zła wieża Na piecżeczy ołowianej Kliucże y Korona nanej RejKup t7v.

β. W ikonografii chrześcijańskiej wizerunek korony na głowie dzieciątka Jezus (1): w dźien Narodzenia Bożego ſpadł był wielki grad lodowy z ktorego vcżinił ſie obraz panny trzymaiąc na łonie dzieciątko w koronie. MiechGlab *4v.

γ. Płaski wizerunek korony jako ozdoba, fragment naszyjnika (1): Zawieſzenie Kniemu [alzbantowi], W nim litera C wielkie s ſtuk Diamentowich. A nad nim Corona s Rubinow. WyprKr 8.

B. Eleganckie, uroczyste nakrycie głowy, nie mające funkcji insygnium władzy monarszej, używane przy różnych specjalnych okazjach, oznaczające często wyróżnienie, dostojeństwo [corona ‒ wieniec Calep; wieniec (z ziół) ‒ corona Cn] (83): Oblecżonem w ſpráwiedliwość/ y odziałem ſie nią iáko inym odzienim/ á koroną [diademate]/ ſądem moim. Leop lob 29/14; ALcibiádes idąc wnet w nowey koronie/ Widząc iż mu ſie ludzye/ dziwuią poſtronie. Vciął idąc pſu ogon/ dziwno ſie wſzem zdáło/ Ten powiedzyał/ wolę ták/ iż ná tym zoſtáło. RejZwierz 6v; Abowiem to nieprziſtoi ani przisłucha yżeby miſtrz w żakowskiey ſzkolie miał w koronie/ albo wpodbitey ſobolami ſzácie ſiedzieć KwiatKsiąż Qv; BudBib Eccli 40/4; ZbylPrzyg A2.

W przen (4): Nieprzyiaćioły iego przyoblokę wſtydem/ á nád nimi ſię roſkwitnie koroná [corona] iego. BibRadz Ps 132/18 [przekład tego samego tekstu] KochPs 196.

Zwroty: »włożyć koronę« = mitram imponere PolAnt (1): BibRadz Bar 5/2 cf Wyrażenie.

»zdjąć koronę z głowy« (1): Złupił mię z ſlawy moiey/ y zdiął koronę z głowy moiey [abstulit coronam de capite meo] Leop Iob 19/8[9].

Wyrażenie: »korona chwały« (1): Oblecżże ſię w dwoiakie ſzáty y w ſpráwiedliwość pochodzącą od Bogá/ włoż ná twą głowę koronę chwały wiecżnego Bogá [et imponet mitram capiti honoris aeterni Vulg]. BibRadz Bar 5/2.

Przen: Samaria (ze względu na swe położenie i stanowisko w państwie), stolica Izraela, miasto usytuowane na szczycie wzgórza (2): Nogámi będzie potłocżoná koroná [corona] pychy pijánych Effráimſkich ludzi. Leop Is 28/3, Is 28/1.

a. Wieniec noszony jako oznaka panieństwa, dziewictwa (1):

[Zwrot: »wić koronę«: BzowRóż 7 (Linde) cf 6.]

Szereg: »wieniec i korona« (1): Tá [Dąbrowka] chodziłá záwżdy przeſtowłoſá w wieńcu y w koronie. BielKron 344.

b. Wieniec używany w kulcie (u Greków); arculum, inarculum, stroppus Cn (11): A widząc Ceſarz ſwą żonę ták ſtoiącą/ áno od złotá ktore ná niey było/ á od korony kthorą ná głowie miáłá/ oblicże ſie iey roſkwitnęło/ pocżął przed nią mowić HistRzym 26v, 99v.

Zwrot: »koronę z głowy zdjąć« (1): ábowiem [Ksenofon] cżyniąc wedle zwycżáiu ná on cżás záchowáłego ofiáry Bogom/ gdy mu przy thym Akcie o zábiciu ſyná iego w bitwie powiedziano/ nie przeſtał od oney ſpráwy/ ále thylko koronę z głowy ſwoiey zdiął/ Potym ſpytał/ iákimby ſpoſobem zginął Phil N2.

Wyrażenie: »złota korona« [szyk 2 : 1] (3): Y ofiárował Apolon złotą koronę iż corkę nálasł/ á corká iego Tárſia takież ofiárowáłá złotą koronę dla tego że nálázłá ſwego miłego Oycá. HistRzym 26v, 99v.

W przen (5): ten krol może być rzecżon káżdy wierny krzeſćiánin ktorj powinien ofiárowáć trzy korony trzem krolom/ to ieſt Bogu oycu Synowi y Duchu ſwiętemu. HistRzym l00v, 100v [3 r.].

Wyrażenie: »korona chwały« (1): Oycu mamy dáć koronę chwały/ bo mocny ieſt/ á mocnemu nie ieſt dobrze łámáć wiernoſć/ ktory może potłumić ciebie y zniſzcżyć. HistRzym 100v.

c. Wieniec przyznawany jako nagroda, dar; corona Vulg, PolAnt, Mącz (55): bo ná ten cżás inákſzą koronę mieli od wyzwolenia z oblężenia/ inákſzą tryumfu/ inákſzą gdy zamku dobył álbo miáſtá. BielKron 120v; Ovalis corona Koroná która z mirtowego drzewá bywáłá tym dáwána którzi zwycięſtwo nád nieprziyacielmi otrzimawáli. Mącz 271c; RejAp 56, 56v [2 r.], 58, Ff; GórnRozm G4; Y widźiałem; á oto koń biały/ á ten co ná nim śiedźiał/ miał łuk; y dano mu koronę/ y wyſzedł zwyćiężáiąc áby zwyćiężył. WujNT Apoc 6/2 [przekład tego samego tekstu RejAp (5)].

Zwroty: »koroną przybierać« (1): Ci gdy ná Olimpij wſſytcy plác á przodek wygráli/ koronę y inſſe zwycyęſtwo otrzymáli/ Oycá ſwego tegoż Diágoreſá/ ktory ná tho patrzał oną koroną przybyeráli. GliczKsiąż C7.

»koroną uczcić« (1): Mądrże y potrżebnie vczynił Scipio, wźiąwſzy Cartaginem novam, miáſto bogáte. Iż to był podał do zolnierżow/ że tego Koroną vczćić chćiał/ ktoryby náprżod ná mur nieprżyiaćielſki wſkoczył GórnRozm G4.

»włożyć koronę« (1): Syn bitwę zwiodł y wygrał/ potym Krol przyiechał/ Włożywſzy nań koronę/ y wnet go ſciąć kazał. RejZwierz 9.

»wziąć (na głowę), otrzymać koronę; korony dostać« [szyk zmienny] (2 : 1; 1): HistAl D4; GliczKsiąż C7; Y ten ktoryć zápáſy chodźi/ ná wſzytkim ſię miernie chowa/ Oni thedy miernemi ſą/ áby wźięli koronę [ut ... coronam accipiant] ſmiertelną/ á my áby nie śmiertelną. BibRadz 1.Cor 9/25 [przekład tego samego tekstu] KuczbKat 325.

Wyrażenia: »bobkowa korona« (1): laurea corona, Bobkowa koroná. Mącz 186a.

»korona chwalebna« (1): Natichmiaſt ſzyrmuiąc wtorym razem y trzećim wygrał. A tak natychmiaſt na przykazanie Alexandrowo koronę wziął na ſwą głowę chwalebną. HistAl D4.

»korona wygrania« (1): Aureum coronarium, hoc est, Corona triumphantis ex auro, Vpominek á Koroná wygránia. Mącz 21b.

»korona wyzwolona« = wieniec z trawy przyznawany za ocalenie z oblężenia (w Rzymie) (1): [Kwincyjus Cyncynatus] Minucyuſá wyzwolił z oblężenia/ dla cżego koroną był obdárzon wyzwoloną od Minucyuſá BielKron 120v.

»korona złota« [szyk 5 : 1] (6): Ráyce Rzymſcy ſlyſząc przyſcie Alexandrá bárzo ſie przelękli/ zgromádziwſzy lud ſlożyli podárze Alexandrowi/ ſieſćdzieſiąt tyſiąc funtow złotá/ y ſto złotych koron iemu poſláli HistAl B5v, D6v [3 r.]; A márdocheus gdy wychadzał od Krolá y z dworu iego/ ſwiećił ſie w ſſatach krolewſkich/ modrych y białych/ noſząc ná głowie koronę złotą [coronam auream]/ w plaſzcżu iedwabnym y páwłocżánym. Leop Esth 8/15, 1.Mach 13/37.

»korona zwycięstwa« (2): Ten ktorj ſiedział ná nim miał koronę zwycięſtwá ná głowie ſwoiey. RejAp 56v, 57v.

Szeregi: »korona albo (i) łańcuch« (2): GroicPorz a3; Koronę złotą/ y łáncuch z pierzcieńmi [Coronam auream et bahem]/ ktoreściemi poſláli/ przyięliſmy Leop 1.Mach 13/37.

»upominek a korona« (1): Mącz 21b cf »korona wygrania«.

»korona i zwycięstwo« (1): GliczKsiąż C7 cf »koroną przybierać«.

W przen (1):

Zwrot: »koroną ukoronować« (1): RejZwierc 23 cf Wyrażenie.

Wyrażenie: »złota korona« (1): Bo nigdyby byli dziś ludzie nie wiedzieli co był Hektor/ co był Achilles [...]/ by ich byłá tá ſwięta krolowa oną zacną ſławą nie inácżey iedno iáko złotą koroną nie vkoronowáłá. RejZwierc 23.

α. W apokaliptyce biblijnej i tekstach do niej nawiązujących symbol nagrody za wierność Bogu i pełne cnót życie, żywota wiecznego, zbawienia; corona Vulg (26): ſwięty Ián w taie^mnitzach bożych piſſe w cżwárté kapi: ijż widziál/ ono ſwięci kladli korony ſwé przed ſtolcem rzekątz. OpecŻyw 189v, 189v; RejAp 49, 50, 50v, 53v; Gdy wſzyſcy wnocy záſnęli: ieden tylo wrotny nie ſpał/ y vyrzał wnocy nád onymi męcżennikami/ wielką świátłość/ á w niey trzydzieśći y dziewięć koron/ dziwnie koſztownych/ ná powietrzu męcżennikom onym nágotowánych. SkarŻyw 208, 208 [2 r.]; O Corki narodu Polſkiego/ podźćież á oglądayćie męcżenniká y Biſkupá S. Stániſłáwá/ w koronie ktorą go P. Bog ozdobił y vkoronował LatHar 419; WujNT Apoc 4/10.

Zwroty: »wkładać (a. kłaść), włożyć, wziąć na głowę koronę« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1): RejAp 56v; Iż widziałem w widzeniu ſwoim ná gorze Synái tłuſzcżą ludzi niezlicżoną/ á miedzy nimi chodzi młodzieniec ſtanu wyſokiego/ á wkłádał korony ná głowy ich [singulis eorum capitibus imponebat coronas Vulg 4.Esdr 2/43]/ á pálmy dawał w ręce ich. RejPos 2v, 149, 339v; SkarŻyw 179; CzechEp 74.

»zdejmować z głowy koronę« (1): vpadáią ná twarzy ſwoie/ á mieczą przed máyeſtatem onym/ zdeymuiąc z głow/ korony ſwoie/ á wołáią RejAp 50.

Wyrażenia: »ozdobiony koroną« (1): O Corki Hierozolimſkie/ podźćież á oglądayćie Męcżenniki ozdobione koroną/ ktorą ná nie włożył Pan/ w dźień vrocżyſtey y weſołey pámiątki ich LatHar 439.

»korona zapłaty« (1): Otho byli ſwięci Apoſtołowie/ Męcżennicy/ á wyznáwácże woley á ſłow ſwiętych iego/ ktorzy zwyciężywſzy wzięli korony zapłáty ſwoiey ná głowy ſwoie. RejAp 56v.

»złota korona« = corona aurea Vulg [szyk 2 : 2] (4): dziwną rzecż widzę około tego Chrześćiániná/ ktorego wiodą żołnierze: woyſko iákieś białe/ iedni mu złotą koronę ná głowę kłádą/ drudzy mu ſłużą. SkarŻyw 179; Koroná złota znák kroleſtwá wiecżnego RejAp Ee, 47; [widziałem] dwádźieśćiá y czterech ſtárſzych śiedzących/ obleczonych w ſzáty białe; á ná głowiech ich korony złote. WujNT Apoc 4/4.

»korona zwycięstwa, za zwycięstwo« (1 : 1): ſą obleceni w ſtoly białe to ieſt w onę zapłátę y w onę pociechę wiáry y niewinnośći ſwoiey/ á noſzą korony zwycięſthwá ſwoiego ná głowach ſwoich. RejAp 48, 50.

Szereg: »wieniec i korona« (1): Gdy ie zábijano/ palono/ wieſzſzono/ z gor zmiotano/ beſtyom porzucano: ſzli ná ogień iáko ná błoto/ ná morze iáko ná iáką łąkę/ pod miecż iáko pod iáki wieniec y koronę. SkarŻyw 130.

W przen (1):

Zwrot: »w koronę przybierać« (1): Cierniemeś koronowan/ ábyś/ w ćię wierzące/ W korony/ twey miłośći przybierał/ gorące. GrabowSet P4v.

d. Nakrycie głowy noszone podczas uroczystości świeckich (u Hebrajczyków) (5): PatKaz III 101 v; Wynidzćie á oglądayćie cory Cyiońſkie krolá Solomoná w koronie [cum corona]]/ ktorą iy vkoronowáłá mátká iego wdzień rękowin iego/ y wdzień weſela ſercá iego. BudBib Cant 3/11 [przekład tego samego tekstu PatKaz III].

W przen (3): Spádłá koroná z głowy náſzey [cecidit corona capitis nostri Vulg Thren 5/16]/ ách biádá nam iżeſmy zgrzeſzyli. LatHar 262.

Wyrażenie: »korona głowy« (2): vcżyń tobie placż żalobliwy ij barzo gorzki/ botz iuż vpadlo weſelé ſertza twégo/ ſpadla korona glowy twé. OpecŻyw 110; PowodPr 10.

C. Wieniec z cierni włożony na głowę Chrystusa jako parodia wieńca triumfatorskiego (w późniejszych opiniach jako parodia korony królewskiej), jeden z atrybutów męki Chrystusowej; corona Mącz, Vulg, PolAnt (59): Drudzy lepak wziąwſſy mu z ręku trcinę wglowę go bili/ aby tak onę oſtrą koronę glębiéy w głowę ie^go wbili. OpecŻyw 128v; Iezuſa milégo pod wiétnitzą niemiloſciwie s pawloki odarto/ rany iego wſſytki odnowiono/ ij koronę gwálte^m z glowy ſerwáno OpecŻyw. 135, 135, 135v, 137v, 138, 149v, 156; KrowObr 175v; KuczbKat 240; ArtKanc E8v; Záſię ſzat Pánſkich oblecżenie/ áby káżdy znał tego/ ktoregoby iuż był w koronie/ y po ták ſrogim zmęcżeniu y zeplwániu nie poznał. LatHar 319, 290.

W charakterystycznych połączeniach: korona dobra, ostra, przeciężka, sroga, wrażona; koronę nieść (nosić) (6), wbi(ja)ć (3), zerwać (wyrwać) (2); koroną zbość.

Zwroty: bibl. »upleść koronę; korona upleciona« [w tym: z ci(e)r(z)nia (10), cirniową (1)] = plectere coronam PolAnt, Vulg (10; 1): a vplodwſſy koronę s cirniá końcżyſtégo ij wielmi oſtrégo/ wlożyli mu ią na głowę iego ſwiętą OpecŻyw 128; MurzNT Matth 27/29, Ioann 19/2; Leop Ioann 19/2; włożyli nań vplećioną z ćiernia koronę. LatHar 712, 699, 732; WujNT Matth 27/29, Mar 15/17, Ioann 19/2; SiebRozmyśl H2v.

»z ciernia koronę uwić« (1): Z oſtrego ćiernia koronę vwili/ náſzemu Pánu ná głowę wtłocżyli ArtKanc D9v.

»koronę cierniową na głowę włożyć; korona cierniowa na głowę włożona« (1; 1): Iezu ktorys koronę cierniową na głowę twą włożoną barzo ſkromnie noſił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch [C4]; SiebRozmyśl C4v.

Wyrażenia: »ci(e)rniowa (a. ciernista), z ci(e)r(z)nia korona« = corona spinea Mącz, Vulg; corona de spinis PolAnt, Vulg [szyk 21 : 20] (30 : 11): A przeto vplodwſſy/ iako ſwięty Ián piſſe koronę s cirniá/ na iego ſwiętą głowę wlożyli OpecŻyw 122v, 133, 138v, 149; TarDuch D4v; KrowObr 130v [4 r.], 131, 175v [2 r.], 192v, Ss3v; Leop Ioann 19/5; Mącz 408b; O Pánie lEzu Chryſte/ oddawamći chwałę ná krzyżu wiſzącemu/ y koronę ćierniową ná głowie nioſącemu. LatHar 280, 307, 318, 338, 586, 733; WujNT Ioann 19/5. Cf Zwroty, »koroną (u)koronowan(y)«.

»korona pańska« (2): Goski A8v; Weſelmy ſie wſzyſcy w Pánie dzień ſwięty obchodząc/ ku ćći Koronie Páńſkiey KrowObr 175v.

»koroną (u)koronowan(y)« [w tym: cirniową (a. cirnistą) (5)] (6): OpecŻyw 129, 133v; Był karan bicżmi/ koroną ćirniową koronowan/ náoſtátek hániebnie ná krzyżu rościągnion. BielKron 139; ArtKanc D11v; LatHar 274; SiebRozmyśl I3v.

Iron (1):Otoſci krol żydowſki/ otoż máſs koronę twégo krolewſtwa doſtoyną. OpecŻyw 128v.

D. W alegorycznych wizjach Apokalipsy św. Jana i w tekstach je komentujących nakrycie głowy rozmaitych istot, mające różne, często niejasne funkcje, przez późniejszych interpretatorów utożsamiane głównie z insygnium władzy monarszej (111): Leop Apoc 13/1; (marg) Smok żołty. (‒) Potym o nim powieda iż miał ná głowie rogi y korony Onyć to rogi y onyć to korony oni ſrodzy tyránnowie/ oni krolowie á inſtrumentá ſmoká tego RejAp 100; A thyć tho korony były ná głowie ná iego/ kthore iuż vpáść muſiáły z głow rozlicżnych onych krolow y onych rozlicżnych potenthatow zyemſkich. RejAp 161v, BB5, 79v [4 r.], 98v, 105, 105v (19); Y Stánąłem ná piaſku morſkiem/ y widziałem źwierz zmorzá wychodzący/ máiący głow śiedm/ á rogow dzieśięć: á ná rogach iego dzieśięć korun [decem diademata] BudNT Apoc 13/1, Apoc 19/12; CzechEp 374, 375; WujNT 860, Apoc 12/3, s. 866, Apoc 13/1, 19/12.

Wyrażenia: »korona (jakoby) złota, podobna złotu (a. do złota)« = corona similis auro PolAnt, Vulg; corona aurea Vulg [szyk 12 : 2] (11 : 3): A kſztałty ſzáráńcżey były podobne koniom gotowym ku bitwie/ á ná głowach iey były korony podobne złotu/ y oblicża iey iáko oblicża cżłowiecże. BibRadz Apoc 9/7; Dáley piſze Apoſtoł: Iż mieli iákoby korony złothe ná głowie. RejAp 79v, 79, 79v [3 r.], 125, 125v,126 [2 r.], Ee, Ff2; WujNT Apoc 9/7, 14/14.

»korona zwycięstwa« (1): A máią to ſobie zá znák ſwiątobliwośći ſwoiey/ á zá znák korony zwycięſtwá ſwego ná ziemi/ iż oni ſą y krolmi y kápłany ſwiáthá tego. RejAp 79v.

W przen (1): Abowiem oto powſtali wnet fáłſzerze á gwałtownicy ſłowá ſzcżyre^go Páńſkiego/ ktorzy palili iáko ogniem/ á wyćináli iáko miecżem s tego ſwiátá nędznego/ odwodząc nędzny narod ludzki od tey ſzcżyrey białośći y od oney złotey korony onego pirwſzego poſłá wdzięcżnego. RejAp 57.

a. O Matce Boskiej (utożsamianej z niewiastą w koronie z Apoc 12) wniebowziętej i ukoronowanej [często z nawiązaniem do znaczeń A. i B.] (66): A tę koronę dáwá buog zwláſſcża ony^m ſwięty^m/ ktorzy ſie w ſwé niewinnoſci zachowali/ a bez wſſelkié zmaży na tym ſwiecie żyli. OpecŻyw 188v; Dwanáſtá korona ieſt motzárſkiégo roſkazowaniá/ którá ieſt s kamienia drogiégo/ ktorą daie buóg ſynom ij ſwym wybrany^m OpecŻyw 189v, 179v [4 r.], 180 [2 r.], 180v [4 r.], 181 [4 r.], 186 (22); OpecŻywSandR nlb 6; PatKaz III 132 [2 r.]; RejAp 98v, 99v, Dd3v; CzechEp 187; LatHar 476 [2 r.], 509, 749; Y Vkazał ſię znák wielki ná niebie: Niewiaſtá obleczona w ſłońce/ á kśiężyc pod iey nogámi/ á ná głowie iey koroná z gwiazd dwunaśćie [et in capite eius corona stellarum duodecim]. WujNT Apoc 12/1; SiebRozmyśl K4v.

Zwroty: »okrasić koroną« (1): Iako oblubienicę okráſil mię koroną pán buog/ a odzienijm ſprawiedliwoſci przyoblokl mię [indumento iustitiae circumdedit me quasi sponsum decoratum corona Vulg Is 61/10]. OpecŻyw 189.

»włożyć (a. położyć) koronę na głowę« (2): Vmilowál ią bóg nadewſſytki niewiaſky [!]/ ij wlożyl koronę krolewſką na głowę iéy OpecŻyw 189, 189v.

»koronę wziąć, otrzymać« [szyk zmienny] (2 : 1): Przydzi oblubienitzo Kryſtuſowa/ a wezmi koronę/ ktorą tobie pán zgotowál na wieki. OpecŻyw 187v, 185v, 189.

»zasłużyć koronę« [szyk zmienny] (5): Ale ijże panną Mariá byla mánżolką/ wdową/ ij panną/ przeto ſluſſnie tę koronę tobie zaſlużyla. OpecŻyw 188, 188 [2 r.], 188v, 189v.

Wyrażenia: »korona chwalebna, chwały i czci« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Iedennáſtá korona ieſt chwály ij tzci OpecŻyw 189, 187.

»korona dziewicza, panieńska« (1 : 1): Wtorá korona rzecżoną ieſt dziewicżá OpecŻyw 187v, 187v.

»korona krolewska« (4): Przeto tobie ſluży korona krolewſká nad wſſytko ſtworzenié/ aby nie tylko ziemſki/ ale ij niebieſki ciebie ſie bál záſtęp/ ktorás nad wſſytkiém krolową oſtala. OpecŻyw 183v, 185v, 189 [2 r.].

»korona męczennicza, męczennictwa« (1 : 1): wſſytki ijnſſé męcżenniki przeſſla/ bo ona na duſſy/ a onij na ciele cirpieli/ dla tego náwyzſſą koronę męcżennitztwa zaſlużyla/ ſluſſnie tedy tą koroną vkoronowaná, OpecŻyw 188, 187v.

»korona oblubienicza« (1): Dzieſiątá korona rzecżona oblubienitza [!]/ ktorą má panna Maria/ iako oblubienitza náwyſſégo a wiecżnégo krola OpecŻyw 189.

»koroną ozdobiony« (1): onę nam ná pámięć przywodzi niewiáſtę/ w kśięgách obiáwienia Ianá ś. ſłońcem przyodzianą/ á ná głowie koroną prześlicżną z dwunaſtu gwiazd ozdobioną. LatHar 509.

»korona sprawiedliwości« (1): Siodmá korona ieſt ſprawiedliwoſci/ którá ieſt oddanijé záplaty/ za dzialanijé dobrych vcżynków OpecŻyw 188v.

»koroną (u)koronowany« (9): To widzenijé znamionowalo blogoſlawioną dziewicę Marią/ ktorá rzecżoná ieſt niewiaſta podlug narodzenia/ a panna podlug ſtádla byla/ iako dzis dwanáſcie koronami vkoronowána. OpecŻyw 186v; dlá tego tą koroną wtorą panieńſką ieſt vkoronowána OpecŻyw 187v, 187, 187v, 188, 188v, 189 [2 r.]; naczo mądroſzcz boſka odpouyedzyala yſz myala ta panna myecz dwanaſzczye obyczayow yako dwanaſzczye gwyazd koroną ukoronouana PatKaz III 90.

»korona złota« (1): Pirwſſá korona/ ktorą byla vkoronowána/ rzecżona ieſt zlotá/ która podlug doktorow záleży w iaſnym widzeniu boga w ſwięté troycy/ oyttza/ ſyna/ ij ducha ſwiętégo OpecŻyw 186v.

»korona żywota« (1): Piątá korona ieſt żywota/ o ktoré napiſál Ián ſwięty w Apokalipſy/ ktoré zowiémy kſięgi taie^mnitz bożych/ we wtoré kapi: Bądz wierny aż do ſmierci/ a dám tobie koronę żywota. OpecŻyw 188.

2. Władza monarsza, prawo jej używania i korzystania z insygniów z nią związanych; imperium Mącz; corona JanStat (98): LibLeg 10/60, 66v; ConPiotr 34; Nie ſpádłá koroná ná W.K. zacność práwem przyrodzonym/ áni ſuccieſsią [!] żadną. LeszczRzecz A6; ieſzcze nam tego niedoſtáie/ ábyś ty Krolu rękę ſwą ſam ſobie zámknął/ áby tá Koroná twoiá/ bes Duchowney y bes Krolewſkiey pomocy zoſtawſzy/ mizerną Koroną/ y opuśćiáłą we wſzem Krześćijáńſtwie ſámá zoſtáłá OrzRozm C4v; BielKron 156, 179v, 184, 301, 303 (14); RejAp 144v; MycPrz I B; ále gdy y ſame Ceſarze/ gdy byli kośćiołowi Bożemu ſzkodliwi/ z Ceſarſtwá ſkłádáli: ná páńſtwá koronowáli/ Krole y inne wyklináli/ im korony bráli. SkarJedn 150; SkarŻyw 357 marg; StryjKron 390 marg, 562; ReszHoz 116; To zá poćiechy wſzyſtkie ſobie licży/ Ze Zygmuntowi Bog korony życży. GrochKal 21; Tákié ſyny zoſtáwił/ że káżdy korony Był znich godźien KochFrag 43; OrzJan 92; GrabPospR K2; KlonKr A3.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy państwa [korona + przymiotnik (20), przymiotnik + korona (6)] (26): ZapWar 1536 nr 2492; LibLeg 6/78 [2 r.], 10/67v; Bądz potwirdzon krolu Dariuſie a powſtań/ á iákos przed tim twoie páńſtwo trzymał/ ták y teraz przyymi Perską koronę/ á vżyway mocy twey/ iákos przed tym był. HistAl F8v; Syná nie miał żadnego iedno dzyewkę/ s ktorą wzyął koronę Węgierſką Albrecht Rákuſki. BielKron 188, 190v, 191v, 205, 281v, 291v (19); Mącz 280c; StryjKron 587.

W połączeniach szeregowych (2): WujJudComf 85; Widźiałem ludzkié ſtáránia/ Prożna praca fráſowánia: Nie trwáłéy władze tytuły/ Wśi/ Korony/ y Infuły. KochMRot B3v.

W charakterystycznych połączeniach: korona dana (2), mizerna, przeniesiona (3); (nie)godzien korony (2); dozwolenie korony, imienie, przeniesienie; koronie służyć; koronę odjąć, (po)da(wa)ć (podający) (11), przenieść, spuścić (7), wyprawić, wziąć (brać) (2); korony nabywać, postąpić, zakazować, życzyć (2); od korony odstępować; przy koronie stać.

Zwroty: »dostac korony« = imperio potiri Mącz [szyk zmienny] (4): OrzRozm D2v; Mącz 280c; KochPieś 12; Dáł to Bog ſzcżęśliwy Ze náſz Krol cnotliwy Węgierſkiem złotem/ nie ieſt nam kupiony/ Ani doſtáć chćiáł/ fortelem Korony. KmitaPsal A4.

»dzierżeć koronę« (2): Niechay Krol Ferdynánd poſle poſłá ſwego do Solimaná/ proſząc go áby thym práwem dał dzierżeć koronę Węgierſką Ferdynándowi BielKron 311, 313.

»koronę otrzymać, odzierżeć« [szyk zmienny] (4 : 4): máiąc tę nadzyeię żeby kſięſtwo Litewſkie odzyerżał/ takież koronę Moſkiewſką od Ceſárzá Máxymilianá. BielKron 410, 386.

»koroną ozdobić« (1): ále ſię vdał do Polſki do kśiążęćiá Polſkie^go Boleſłáwá Chábre^go: ktory napierwey koroną krolewſką Polſkę ozdobił SkarŻyw 355.

»koronę przyjąć; przyjęcie korony« = coronam assumere JanStat (3 : 2): HistAl F8v; Polſká Wiárę y KOronę przyięłá. OrzRozm D2v marg; WierKróc Bv; StryjKron 587; SarnStat 987.

»o koronę się starać« (1): iákoż Papież zá częſtym dokurczánim Panow Polſkich/ Sigmuntowi Ceſárzowi/ y Witoldowi o koronę ſię więcey ſtáráć zákazał StryjKron 562.

»koronę stracić; utracona korona« (1; 1): Na tym drzewie má vmrzétz/ o ktorégo ſmiertz maią żydowie zginątz/ ij ijch ziemia/ ij koronę ſtracitz. OpecŻyw 58v; KlonKr D4v.

»wziąć koronę« [szyk zmienny] (5): Abowiem Almus (iáko cnotliwy brát) nie chciał wźiąć korony imo ſtárſzego brátá. BielKron 301v, 188, 303, 326v, 396.

Wyrażenia: »korona cesarska« (3): Papież Stephan gdy obacżył iż mu tę pocżćiwość wyrządził/ pomázał go ná kroleſtwo Fráncuſkie/ do ktorego przeſzłá koroná Ceſárſka BielKron 168, 180v; WujJudConf 85.

»korona krolewska, krolestwa« = corona regni JanStat [szyk 7 : 2] (6 : 3): HistAl E, L5v; W tey tedy wielebney proſtośći przodkowie náſzy y Krześćijánmi zoſtáli/ y Korony Krolewſkiey doſtáli OrzRozm D2v; Ktory [Jagiełło] gdy ſie okrzćił/ żonę Iadwigę wźiął y Krolewſką koronę ſnią. BielKron 303v, 324v, 325v; SkarŻyw 355; SarnStat 987; PowodPr 20.

»księstwa, książęca korona« [w tym: księstwa, książęca (1)] (personifikacja) (2 : 1): Nieieſtemcći Lámia áni Perſephoná/ Ieſtem Kxięſtwá Słuckiego Kxiążęca Koroná. KołakCath A3v, B2.

Szeregi: »krol, korona« (1): Hábdank Polſki Herb dawny. Ludźie rodźił z cnotą. Ktorzy Krolom Coronie ſłużyli zochotą. BiałKaz Nv.

»(nie tylko) koruna, (i, ale) krolestwo (a. urząd krolewski); krolestwo z koroną« [szyk 2 : 2] (3; 1): BielKron 124v, 185; BiałKaz M3v; Ale zoſobná iáko przeciw Ceſárzowi Filippowi: przećiw ktoremu to mowił/ iż ábo Papież Filippowi koronę y kroleſtwo/ ábo Filip Papieżowi Papieſtwo odiąć ma. CzechEp 400.

»księstwo i koruna« (1): Ten iuż panem kſięſtwa Litewſkégo/ Y też Krolem Krolewſtwa Polſkégo: Szcżedrze mu pan Buog pocżął Fortunę Dał mu w krotce kſięſtwo y korunę KlerPow [5].

»korona i z państwem« (1): On tho bárzo rad chćiał vcżynić/ y krolá Cżeſkiego Konrádá (kthoremu koronę Ceſką y z páńſtwem wźięto było) z ſobą námowił BielKron 301v.

»sceptrum (takież) i korona« (2): Bacżąc Lácinnicy y Niemcy iż nierząd á morderſtwo miedzy Konſtántynopolſkimi Ceſárzmi/ vbieżeli im miáſto Konſtántynopole/ ſceptrum y koronę wzyęli. BielKron 169v, 156.

»korona i stolec cesarski (a. stolica krolewska)« (3): A gdy [cesarzowa Irena] vſłyſzáłá o wielkiey ſławie y bogoboynosći Kárłá wielkiego/ poſłáłá k niemu poſły chcąc mu ſpusćić koronę y ſtolec Ceſarſki/ á ná rownieyſzym przeſtáć. BielKron 168v, 168v; StryjKron 390.

Wyrażenie przyimkowe: »pod koroną [którą]« (5): LibLeg 6/78 [2 r.]; Thy też wſzytki źiemie ſą pod koroną Fráncuſką okrom Sábaudyey/ Lothárgiey/ y cżęśći Burgundyey/ kthore ku Ceſárſtwu należą. BielKron 281v, 291v, 292v.

Przen: Władca, monarcha (5): NA OBRAZ STEPHANA BATOREGO KROLA POLSKIEGO. NIebo koroną/ mężnym oyczyzná go zowie/ A my go wyznawamy krolem Sármátowie. SzarzRyt D3v.

Szeregi: »głowa i korona« (1): Boże day wam to baczenie/ ábyśćie ſię tym tákim łákomſtwem/ Królá y Rzeczpoſpolitą obrażáiąc/ ſámi nie gubili/ á obyczay lepſzy opátrowánia głowy y korony ſwoiey náleźli. SkarKaz 693b.

»korona i stolec« (3): Jam nad pani pan drogę vkazvgiie. a roſzkazvgye lywdziom. yam Corona y Stolyecz hwſzrephow. MetrKor 46/46v, 46/117v, 175.

3. Państwo o ustroju monarchicznym, obszar wraz z jego mieszkańcami podległy władzy monarchy; królestwo, cesarstwo; regnum Cn (1005): BierEz P4v; Y też w piſmie/ w ſprawach/ w navcze/ w obycżaioch/ w zakonie: tak wielmi kwitnie/ zaſię ze wſzemi koronami też nachwalebniejſzemi: zarowna nie ſmiem rzecz prewyſſza. FalZiołUng V 119; BielKron 99v, 213; Y ſtałá thá ſławna koroná długo w całośći ſwoiey RejZwierc 187, 246; Biadá/ práwi/ tey ieſt Koronie/ w ktorey lud ieſt opiły. WerGośc 266; GórnRozm A2; OrzJan 28; ále kto Warchołá do iákiey Władzey kiedy przypuſzcza? nie tylo Krol káżdy W Koronie ſwey; ále y káżdy w domu ſwoim By nayvbożſzy záwſze tákiego ſię ſtrzeże. CiekPotr 51.

W charakterystycznych połączeniach: korona nachwalebniejsza, sławna, wszystka; koronα rozerwała się, stała (2), upadła (wzięła upadek) (3), zniszczała; koronę skazić, zgubić (2), zubożyć; korony pierwszy pan, upadek, zwolenie; koronie biada, folgować, sławę uczynić; należeć ku koronie, przysłuszać; zjednoczyć się z koroną.

Zwrot: »sprawować koronę« (1): Ten w pokoiu ſpráwował koronę Węgierſką/ bez vtrat y mordow prożnych BielKron 305.

Wyrażenie: »krol korony« (1): Lecz ku ſławie dźiedźicznéy y ſwą właſną przydał/ Król dwu korón Włodźiſław: bo biiąc pogány/ We krwi nieprzyiaćielſkiéy vpadł zmordowány KochFrag 43.

Zestawienia: »korona cesarska« = Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego (1): Miał przed tym innego ſyná Wacſłáwá/ kthorego był zá żywotá koronował ná Ceſarſtwo zá wielkiemi dáry ktore obiecał Kurfierſtum dáć/ á ták był zubożył koronę Cżeſką y Ceſarſką ná ty dáry. BielKron 326v.

»korona czeska« [szyk 2 : 2] (4): OrzRozm L3; SLąſka źiemiá byłá pod páńſtwem Polſkim/ pothym odſtąpiwſzy od ſwoich ziednocżyłá ſie z Cżeſką koroną BielKron 291v, 326v, 327v.

»korona węgierska« [w tym: personifikacja (1)] [szyk 11 : 6] (17): LibLeg 11/41v; RejZwierz 108v, aa4; Poſiadł tedy Eczech miáſto y zamek/ ktore należáły ku Węgierſkiey koronie BielKron 308v, 298v, 304 żp, 305, 314, [332²]v, 414v, 424; KochZg A3; Koroná Węgierska mowi BielSat Gv; GórnRozm A2, A2v [2 r.], M3.

»włoska korona«: KmitaSpit Bv cf a. »Sarmacka Korona«.

a. Królestwo Polskie, pojęcie całości odrębnej od osoby króla, z czasem często jako Polska w odróżnieniu od Litwy (pojmowane jako organizm państwowy, ludność lub terytorium); corona, regnum JanStat, JanPrzyw (973): ZapWar 1528 nr 2457; ze wiele miaſt w tey tho ſlawney Koronie, iako y indzie Lekarzow y aptek mieć nie mogą. FalZioł +2, +2v; FalZiołUng V 119v; Item panowie stharoſthowie thak s Corvnny yako yako [!] swoyevoczsthwa, gdzie by sią o kthorem zlodzieyv yawnym a przevyedzionem dovyedziely yeden v drugiego wſtharoſthwie, thedy mayą ſzobye dawacz znacz LibLeg 6/118, 6/117v [2 r.], 10/122, 11/11v, 136, 137v, 162; ComCrac 11, 11v [4 r.], 13v [2 r.], 14v [2 r.]; ConPiotr 30, 33, 34v [3 r.], 35; LibMal 1547/134, Diar 20 [2 r.], 21, 22, 23, 46 [2 r.] (18); DiarDop 99, 104 105, 108, 112 [3 r.], 116; A biedá więc po trzy kroć bywa tey koronie/ Ktora ták nędznie ſtoi w tákowey obronie. RejWiz 173; A za wáſzá M. niewidźiſz/ iákie odmiány ſą w Koronie/ iákie háńbienia ſłużby y chwały Bożey: iákie przeto ſą miedzy námi zwády. OrzList fv, f3v, hv, i; á ktoryby zábijak táko oſiádły iáko y nieoſiádły viáchał z korony/ boiąc ſię wieże/ táki ma być przes Woźnego wywołan bezecnym. UstPraw D4, Bv, F3, I3v [2 r.], K2v; Bozáiſte nie żadna piecża áni opátrzność ludzka/ ále tylko ſámá moc práwice Bożey/ od nágothowánego vpádku tey Korony/ ſtrzegłá á broniłá. LeszczRzecz A2, A3v, A4v [2 r.], A5; RejZwierz 54v, 55v, 68, 69, 80v (9); OrzRozm B3v, C3, C4v, D, D4 (12); BielKron 348v, 425; KochZg A4v, B; Mącz 368d; Iużeś powiedźiał o Exekucyéy/ która iáwnie wſzéy Koronie ieſt ſzkodliwa/ á niektórym potáiemnie ieſt pożyteczna OrzQuin C3v, C4v marg, G2, O [2 r.]; Acz gdy ſię przypátruię tey ſłąwney [!] Koronie/ Widzę Okręt ná Morzu co bez máłá tonie. Prot B3v, A3, D2; GórnDworz A2v, O6v, Dd8v [2 r.]; GrzepGeom A4, I2v; BielSat Gv, G3v; A trudno mi kto w tym pochlebſtwo przycżiść ma/ bo nie tylko ia ále ſnadź y wſzytká Koroná tá ſławna to W.W. przycżyta/ y ſłuſznie przycżytháć może. RejZwierc 119, 119, 119v, 182, 185v, 187 (21); WujJud B; MycPrz I A2v, Bv, B4v, Cv [2 r.], [C]2 [2 r.] (26); Ocućmy ſie iák ze ſnu/ á chćieymy dobrego Co by Koronie było ták pożytetznego. WierKróc A3, A4, Bv; owo że wſzyſtkich ſtron wſzyſtki niebeſpiecżęńſtwá/ od corony tey. Dośić mądrze/ y bácżnie oddalał y prec odpądzał. BiałKaz H4v, I2v, I3, K3 [3 r.], K4, L [5 r.] (18); PaprPan A2v, A4, A4v, M2v, Dd3 (12); To dla tego Fricż piſze/ że ieſzcże z iednocżenia Kśięſtwá Litewſkie^go z Koroną nie było: ktore áż roku 1569 doſzło. ModrzBaz 125v marg, 125v, 144v; Oczko A3; KochPs [217]; SkarŻyw A2v, 357; Polacy wywodzili záś Podole z dawná do Korony przynależeć. StryjKron 612, 647, 717; CzechEp 12; KochFr 135; Naydźieli ſię táki drugi w tey koronie teraz. KlonŻal E3v; WerGośc 202; BielSen 14, 18; A nie tylko był godźien téy ſławnéy koronie/ Dobrze ſobie poczynał y w dálekiéy ſtronie KochPieś 74; BielRozm 6; GórnRozm A, C3 [2 r.], C4v [3 r.], D, D3 (15); KmitaPsal Av, A3; Pátrzayże tu Pruſſaków/ iáko zamki pſuią/ A wygnawſzy Krzyżaki/ koronie holduią KochProp 10; KochWr 39; PaprUp B3, B3v [2 r.], B4, F2v, H (9); Ze Adversary przywiedli Koronę et publice et privatim do wielkiey szkody ActReg 3v, 3v, 5 [2 r.], 5v [2 r.], 7, 12 (22); GrochKal 18, 19, 22, 26; KochFrag 4, 43; OrzJan 7, 59, 62 [2 r.], 77, 90 (10); LatHar 420, 421, 478; JanNKar A2v; PRzyczyny/ áby Poſłowie od Pánów świetckich Koronie przyległych/ w niebytnośći náſzéy tu do Korony wieżdżáć mieli/ nie widźimy. SarnStat 44, 5, 7, 9, 12 [2 r.], 15 (142); KlonKr F3; PowodPr 18, 24 [2 r.], 36, 37, 41 (12); SkarKaz )(2v, )(3, )(4, 120a, 351b marg, 453b, 456b; Nie daymy z Korony pieniędzy wywozić/ zá máło pożyteczne towáry/ bez ktorych ſię obeyść możemy/ ſwoich vżywáć y przedáwáć vmieymy VotSzl C4, C4v, D2v [5 r.], D3 [2 r.], E2v; CiekPotr 16, 88; SkarKazSej 657b, 663a, 664b, 665a [2 r.], b marg (18).

W połączeniach szeregowych (4): OrzRozm E2; zá przerzeczonégo Páná Włádyſłáwá Króla Polſkiégo/ y iego Kóronie/ Króleſtwu/ y obywátelóm Polſkim mocną wiárą y niezgwałconą obietnicą obiecáliſmy SarnStat 993, 993, [994].

W przeciwstawieniu: »Korona (Polska) ... (Wielkie) Księstwo (Litewskie) (a. Litwa)« (12): LibLeg 10/151v, 11/134; ComCrac 15; UstPraw K3; Bo ieſliby dwá Pánowie mieli być/ ieden w Koro. Pol. drugi záś w Kſię. Litew. s tąd byłby prętki vpadek oboygu Páńſtwu MycPrz II C2; BiałKaz K; StryjKron 687; ActReg 39, 41; SarnStat 7, 441, 1060.

W charakterystycznych połączeniach: Korona narodu polskiego, nasza (wasza, twoja, jego itp.) (49), (prze)sławna (29), ta(ż) (117), wolna (2), wsz(y(s)tk)a (63), zachowana, (za)cna (11); całość Korony, ciało, część (4), dobro (dobre) (4), dobrodziej, dostojeństwo, dziedzic, dzieje, grunt, imienie, imię (4), jedność, kąt, lud(zie) (4), majestat, moc (2), narod, niebezpieczeństwo, nieprzyjaciel (5), nieszczęście, obrona (4), ołdownik, pokoj, potrzeba (4), pożytek (2), prowincyja, przełożony, przypadki, skarby, sława, sprawy (2), stan (2), szczęście, szkoda, uciśnienie, upadek (6), (u)szyk(owanie) (2), wojewoda, wojewodztwo (2), zachowanie w całości, zdrowie (3), zwierzchność; Korony strzec; Koronie dziedziczny, posłuszny (3), pożyteczny (4), przeciwny, własny; Koronę miłować, opanować, opatrzyć, przywieść do upadku (w zgubę) (2), sławić, sprawić, stargać, stracić, ubożyć, wniwecz obrocić, zachować całą (2), zgubić (2), zwalczyć, zwojować (2); Koronie hołdować (hołdowny) (2), odstąpić, pomagać (pomoc) (3), służyć (służący) (5); do Korony w jedność przyjąć, przyłączyć (przyłączony) (10), (przy)należeć (20), przypaść, przystawać, przywrocić (przywrocony, przywrocenie) (12), wcielony (wcielenie)(4), wtargnąć; od Korony odjęty (2), odłączyć się (odłączenie) (3), odrywać (oderwać) (2), odstać; z Korony ubieżać, uciec, wygnan; Koronie inkorporowany, należeć (należący) (4), przyległy (3), przyłączyć, przysłuszać (przesłuchać) (2); na Koronę baczenie mieć; z Koroną unija (unijowan) (5), zjednoczyć się (zjednoczenie) (10), złączyć się (złączon) (5); przy Koronie być (będący) (5), zostać; w Koronie mieszkać (2); ku jednośd Korony przyjść; w tytuł Korony przywodzić (3); w własność Korony przywrocić (3).

Zwrot: »Koronę sprawować, rządzić; Koroną rządzić; sprawca Korony« [szyk zmienny] (2 : 1; 2; 1): Otoż Krol náſz/ Architecton Polſki/ ma przyśięgę iáko iną modłę ſwą/ wedle ktorey ſpráwuie Koronę ſwą OrzRozm B3; RejZwierc [193]; Ten fortunnie ſpokoynie tę Koronę rządził/ A namniey w przyſtoynośći Krolewſkiey nie błądził. PaprPan Ee2v; SarnStat 26; PowodPr 77 [2 r.].

Wyrażenia: »egzekucyja Polskiej Korony« (6): Rozmowá álbo Dyálog około Exequucyey Polſkiey Korony. OrzRozm A, B, B2 żp; OrzQuin Fv, F4v, H2v.

»granice Korony (Polskiej)« = fines Regni Poloniae JanStat (3): Gdzie poſſel wasch powiedzial Przednamy o Tatarzech Byalohrodzkich ktorzi sye bily wtargnely przes granycze polskiey Coroni LibLeg 10/66v; SarnStat 12, 967.

»krol Korony Polskiej« (1): yako theſz bily przothkowie naſſy sprzothkamy ye^go krolewskiey miloſczi krolmy Corony polſkiey. LibLeg 6/159.

»obywatel Korony (Polskiej)« [szyk 6 : 2] (8): Florian Vnglerius Wyſocze zacznym Korony Polskiey obywatelom. FalZiołUng V 119, V 119; SarnStat 75, 1018, 1059, 1188; VotSzl C4v; SkarKazSej 670b.

»państwo (wasze a. Waszej Krolewskiej Mości, a. jego) Korony Polskiej« (13): niektorzi poddany yego vcziekly do panſtwa waſzego Coroni polſkiej y teras tam myeſzkayą LibLeg 11/66v, 10/58v, 60, 60v, 91, 11/54v, 93; A gdyż iuż o nas grá idźie/ nie koniu inſzemu ále ſámi ſobie radźmi y temu oſieroćia[ł]emu Páńſtwu Korony Polſkiey/ gdyżeſmy ſynámy iey MycPrz II A2, II A, A2, A4v, B4, C.

»państwa (nasze) Korony (Polskiej a. naszej)« (5): LibLeg 11/24; A Naprzód wáruiąc to/ áby wſzyſtkié prowenty Stołu náſzégo Krolewſkiégo/ ná wſzelákim mieyſcu będącé pańſtw Korony Polſkiéy/ z ktorych tá czwarta część ieſt oddźieloná/ do ſkárbu náſzégo/ á do rąk iego były oddawáné SarnStat 350, 406, 409, 410.

»poddani (naszy a. waszy) Korony (Polskiej a. naszej)« [szyk 11 : 1] (12): MetrKor 34/133; wczarigrodzie bedacz poſnal niektorich poddanich waſzich koroni polskiey LibLeg 10/60v, 10/60v, 71, 11/89v; ComCrac 11, 11v [3 r.]; MycPrz II Dv; SarnStat 947, 1073.

»poseł (ziemski) Korony (Polskiej)« = nuncius (terrester) Regni JanStat (4): Ato obieczvyemy radąm naſſem y poſlom ziemſkie^m Korony Polskiey, ze na ten Rok przyviescz chczemy Poddane naſſe Xięſtwa Vielkiego Litewſkiego aby iednoſtayną obronę zkoroną Polſką przecziwko ſpolnemv nieprziiaczielovi na graniczach dzierzeli. ComCrac 11; SarnStat 40, 503, 1015.

»prawo Korony (Polskiej)« (7): LibLeg 10/121, 11/71v; I prawo Korony tej pospolite mocn[i]e to obwarowało, iż żadna konstytucyja bez posłow ziemskich uchwalona być nie może Diar 59; OrzQuin D; SarnStat 1037, 1057, 1186.

»przywilej Korony« (4): OrzQuin D; ná ktorym [sejmie] [...] y téż o wykonániu wſzyſtkich Praw y Przywileiów Korony y wſzyſtkich Pańſtw náſzych ſpráwá byłáby ſkończona SarnStat 1037, 1057, 1186.

»rycerstwo Korony (Polskiej)« = nobilitas Regni JanStat (9): ConPiotr 30; Diar 24, 88; Látá 1339. Krol Káźimierz vcżynił Syem wálny w Krákowie ná pány y rycerſtwo korony Polſkiey BielKron 374, 401v, 423v, 424v; PaprPan Cc4; SarnStat 40.

»rzeczpospolita Korony (Polskiej)« (4): iż za czasow panowania swego ilekroć jeno Rzeczpospolita Korony tej opatrzenia ktorego potrzebuje [...] omieszkiwać nie raczysz sejmow Koronie zwykłych [...] składać. Diar 20; BiałKaz K; SarnStat 1020, 1203.

»Sarmacka Korona« (1): Ci byli w poimániu nie raz w cudzey ſtronie/ Ták we Włoſkiey/ iáko y w Sármáckiey koronie. KmitaSpit Bv.

»swobody Korony (Polskiej)« = immunitates Regni JanPrzyw (4): iżechmy mieli przyſięgę vczynić/ ią ſie obowiązáć wſzytkié práwá/ Przywileie/ Wolnośći/ Liſty/ y ſwobody ſpráwiedliwé/ á ſłuſzné téy to korony náſzéy/ duchowné y świetckié [...] we wſzem mocnie trzymáć/ chowáć y bronic SarnStat 12, 1039, 1060, 1189.

»syn Korony« (3): OrzRozm C4v; Drugie/ żem theż ſwiádom práwey á życżliwey chući twoiey/ żebyś/ iáko życżliwy ſyn Korony tey/ rad wſzytko dobre widział w Rzecżypoſpolitey náſzey RejZwierc 182; GrochKal 20.

»szlachta (a. szlachcicy) Korony (Polskiej)« = nobiles Regni JanStat (5): ComCrac 13; BielKron 420; Z ktorych Herbow/ y Kleinotow przerzeceni Sláchćici/ Pánowie/ y Boiárowie Zieḿ Litewſkich od tego czáſſu y ná potym niechay ſię weſelą/ y ich vżywáią/ iáko ich przerzeczeni Sláchćicy Korony Polſkiey vżywáć zwykli. StryjKron 542; SarnStat 75, 887.

»urzędnik Korony (Polskiej)« (2): roſkazáliſmy Kánclérzowi y Podkánclérzému Koronnym y inym Vrzędnikom Korony y Dworu náſzégo SarnStat 1042; VotSzl A2v.

»ziemia (a. ziemie) Korony Polskiej« = terrae Poloniae JanStat (7): A thakieſſ staroſthowie Moldawſczi nyebronili ſią sadzicz Lvdziom y wſſyam nad brzegy thich ze rzek na zyemy Corony polskyey LibLeg 6/157, 6/157v, 11/56v, 183v; SarnStat 519, 926, 1021.

»Korony Polskiej znak, klejnot« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Do Orla Slawnei Koroni Polſkiei Kleinotu/ Przemowa. PaprUp Av; SarnStat 1042.

Zestawienia: »Korona Polska« = Regnum Poloniae, Polonia, Corona Regni JanStat [szyk 337 : 43] (380): MetrKor 34/265 [2 r.], 37/2 [2 r.], 40/174; FalZioł +2v; Wroczław od korony Polſkiej odſtał 1322 KłosAlg D4; ziemya Pokuczka zawzdi od wiecznich czaſow koronie Polskie wlaſna y dziedziczna bila, ieſt, y ma bicz nawieki LibLeg 6/78v, 6/155v, 157 [2 r.], 157v [2 r.], 158, 159 (34); ComCrac 11 [4 r.], 11v [2 r.]; LibMal 1547/134; ZapWar 1549 nr 2662 [2 r.], 1550 nr 2676 [2 r.]; Diar 23; GroicPorz B, B3v; OrzList i2; RejZwierz 108v, aa4; Pokazánie pewne/ [...] iż klątew Boża nád nim ieſt/ prze ktorą Polſka Koroná ginie. OrzRozm A, A, A4v, Bv, B2, B2v (34); BielKron 374, 377v, 391, 401; QVINCVNX Tho ieſt/ Wzor Korony Polſkiéy/ ná Cynku wyſtáwióny/ przez Stániſłáwá Orzechowſkiégo/ Okſzycá z Przemyſkiéy źiemie OrzQuin kt, A2v, A3v, A4, Bv, B2 [2 r.] (48); Niechay wie Nieprzyiaćiel/ iż Polſka Koroná/ Nie ieſt ſzerokim Murem nigdźiey otoczoná. Prot C3v; LeovPrzep a4v; GórnDworz Dd8; KwiatOpis A2, A3, [C]2; MycPrz I kt, [C]2, [C]2v, II Av, A2 (15); WierKróc A3v; BiałKaz L; SkarŻyw 356, 357; StryjKron 427, 512, 592, 667 [2 r.], 777; CzechEp 13; NiemObr 20; ReszPrz 111; GórnRozm A2v, G3v, M2, M2v; KmitaPsal A2; PaprUp A3; ActReg 40, 46, 147; GrochKal 26; KochCzJan A2v; OrzJan 63, 77, 83, 96, 116; KołakCath B2v, B3; JanNKar A4; GŁOWNE PRZYWILEIE y Wolnośći cżtéry, ná ktorych Polſka Koroná zdawná záśiádłá. SarnStat 65, 13, 16, 134 [2 r.], 950, 985 (74); KlonKr E; PowodPr 4, 75 marg, 83; SkarKaz 315b marg; VotSzl A2v, Bv, D, Dv, D4v; Polſka koroná nie ieſt miáſtem Greckim áni Wenecyą. SkarKazSej 694b marg. Cf Wyrażenia, pozostałe Zestawienia.

»he(j)tman (najwyższy a. wielki) Korony (Polskiej)« (12): LibLeg 6/77v, 79v, 158v, 160, 10/61v, 11/183v; IAſnie Wielmożnemu Pánu/ á Pánu Ianowi Hrábi ná Tarnowie/ Káſtellanowi Krákowſkiemu/ Naywyſzſzemu Heythmánowi Korony Polſkiey [...] Pánu memu miłoſćiwemu. GroicPorz A3; BielKron 421v, 423 [2 r.], 424; RejZwierc 254v.

»kanclerz Korony Polskiej« (1): Ale tákie dánie było ſkázono przez pány/ zwłaſzcżá przes Biſkupá Krákowſkiego Kánclerzá Korony Polſkiey. BielKron 385v.

»Korona Krolestwa (Polskiego)« = Corona Regni (Poloniae) JanPrzyw, JanStat (15): obiecuiemy pod dobrą wiárą [...] pod przyśięgą wiáry náſzéy/ iż będźiemy záchowywáć Koronę Króleſtwá Polſkiégo záwżdy cáłą/ y nienáruſzoną SarnStat 882, 63, 82 [2 r.], 110, 349, 882 [2 r.] (15).

»marszałek (najwyższy) Korony Polskiej« (3): WróbŻołtGlab A2; ábowiem niektorzy wybráli Włádziſłáwá brátá iego krolá Węgierſkiego ná kroleſtwo Polſkie ná oſobnym ſeymie/ zwłaſzcżá Piotr Kmitá z Wiśnicżá Márſzáłek korony Polſkiey z inemi. BielKron 401, 409v.

»pan Korony (Polskiej)« (7): LibLeg 6/80, 10/114; ktory [król nowy] iuż był przed tym wybrány ná ſeymie Piotrkowſkim od Sláchty/ tákież od Pánow korony Polſkiey BielKron 420, 374, 417v, 423v, 424v.

»podkanclerzy Korony Polskiej« (5): Dan przez ręce Wielmożnégo Ianá z Koniecpolá Kánclerzá/ y Tomaſzá z Strąpiná [...] Podkánclérzégo Korony náſzéy Polſkiéy/ nam ſczérze miłych. SarnStat 915, 1016, 1043, 1065, 1194.

»podskarbi Korony Polskiej« (1): Też przyſziegam yz zadnich pienyądzy yego K.m: bez voliey oſobnego roſzkazanya. a porvczenya. yego k.m. albo pana podſkarbyego yego. m: korony polſkiey kw ſzkodzye yego k.m. widawacz nykomv nyemam. any bąnda. MetrKor 46/65v.

»rada [ = senat] Korony Polskiej« (1): ZYgmunt wthory Auguſtus [...] ná kroleſtwo Polſkie był pomázan y koronowan [...] przy kſiążętoch [...] y przy inych Biſkupiech/ Pániech/ y wſzey Rádzye korony Polſkiey/ tákież w przytomnośći Rycerſtwá inſzego BielKron 421v.

»rady [= senatorzy] Korony Polskiej« (1): Abowiém powinnie et ex debito, Rády y wſzyſtki ſtany Korony Polſkiey/ y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo wzywáné bydź máią. SarnStat 1020.

»senator Korony Polskiej« (1): Do wſzytkich Ich Miło: Pánow Senatorow y Vrzędnikow Korony Polſkiey/ y Wielkiego X. Litewſkiégo: tegoż Szláchćicá Polſkiégo/ ſerdeczna Przemowa. VotSzl A2.

»stany Korony (Polskiej)« (13): ConPiotr 34v; ActReg 39; Któré wſzyſtkié Artykuły my Prełaći/ y Pánowie Rádá/ Poſłowie Ziemſcy/ y iné wſzyſtſkié [!] ſtany Korony Polſkiéy [...] przyznawamy SarnStat 1024, 1020, 1036, 1037 [2 r.], 1056, 1057 [2 r.], 1186 [3 r.].

Szeregi: »krol (Jego M(ił)ość) (Polski) (a. Jego, a. Wasza Krolewska M(ił)ość) i Korona (Polska); Korona Polska z krolmi« = rex ac Corona (Regni) JanStat [szyk 18 : 1] (18; 1): MetrKor 34/265 [2 r.], 37/2; LibLeg 10/153; KwiatOpis A2; WujJud 19; WujJudConf 17; SkarJedn 202; ktore [dobra żony Witolda] też iednák po iey ſmierći ná Krolá y ná Koronę przyść miáły StryjKron 512; ActReg 75 [2 r.], 168; OrzJan 133; SarnStat [994], 1012, 1022, 1071, 1200, 1218.

»(Polska) Korona, (i, to jest, abo) Krolestwo (Polskie)« = Regnum (et) Corona (Poloniae) JanStat [szyk 7 : 4] (11): proſzeniſmy ſą [...]: ábyſmy źiemię y Kśięſtwo Kiiowſkié [...]/ téyże Koronie to ieſt/ Króleſtwu Polſkiému przywróćili SarnStat 1057, 950, 1037, 1053, 1058, 1063 (11).

»krolewski i Korony« (1): oné [obywatele ziemie bełskiej] w náſzé y potomków náſzych obronę Królewſką y Korony [protectionem regni et Coronae JanStat 796] znowu wźięliſmy/ wćielili/ przywłaſczyli/ y ziednoczyli SarnStat 1053.

»(jak(o), tak) Korona (Polska), (tak(że) (i), jako (też) (i), i, a) (Wiel(i)kie) Księstwo (Litewskie) (a. Litwa)« = Regnum (Poloniae) (a. Corona) (et) Magnus Ducatus Lithuaniae JanStat, JαnPrzyw [szyk 46 : 4] (50): LibLeg 10/96, 96v [2 r.], 97, 97v, 11/24; Diar 25; BibRadz *2; Szli twym rzędem [...] wſzyſcy pánowie s Kſięſtwá y s Korony StryjWjaz C2; StryjKron 512, 777; ActReg 40, 42, 46, 135; á ktoby tego przeſtáć niechćiał/ zá nápomnieniém ſług páná Márſzałkowych/ták korony Polſkiéy/ iáko y Wielkiégo X. Litewſkiégo/ káżdy v ſwégo narodu przeſtáć niechćiał/ ma bydź arbitrio Senatus karan. SarnStat 16, 74, 75 [5 r.], 134 [2 r.], 221, 346 (33); VotSzl A2, D. [Ponadto w przeciwstawieniach 12 r.].

»Korona (Polska), (i) państwo; państwo z koroną« (3; 1): LibLeg 11/89; SkarŻyw 358; GórnRozm K; Którá to opráwá/ y donum nuptiale, ma bydź tym kſztałtem ważna/ ieſli (wyiąwſzy śmierć náſzę) ſczęśliwie zwróćiwſzy ſie z króleſtwá náſzégo Szwedzkiégo/ koronę y páńſtwo to obecnie do oſtátniégo kréſu żywotá náſzégo ſpráwowáć będźiemy. SarnStat 26.

»Korona (Polska) i państwa nasze (a, Waszej Krolewskiej miłości, a. jej, a. ku niej należące)« = Corona et dominia JanPrzyw (16): ábyś W.K.M. [...] tey náuki łáſkáwye bronić racżył/ [...] ktora przodkiem ieſt ku cżći á chwále Páńſkiey/ ku pomnożeniu Koſciołá Krześćiiáńſkiego/ y ku dobremu poſpolitemu tey ſławney Korony y inych pańſtw W.K.M. SarnUzn A3; StryjKron 512; SarnStat 12, 267, 283, 400, 428 (14).

»Korona (Polska) i (a) rzeczpospolita« [szyk 4 : 2] (6): ComCrac 11v; RejZwierc 119v, 182; SarnStat 1002; Miłuyćie oyczyznę tę ſwoię y to Hieruzálem ſwoie/ to ieſt koronę tę y Rzeczpoſpo: SkarKazSej 665b, 665b.

Personifikacja (1): Ach ma miła Korono życżliwa/ y śioſtro BielSen 13.

4. Najwyższy osiągnięty rezultat, najwyższa pozytywna wartość, ozdoba, duma, zaszczyt (o abstraktach, ludziach i personifikowanych bytach nadziemskich); corona Vulg, PolAnt (194): Koroná dwoiáka. WujNT 692 marg.

korona czego (9): Nieukowie ſzaleńſtwo/ dzyedzicżnie trzymáią/ A roſtropni koronę/ náuki miewáią. BielKom B8v; Boiaźń Páńſka ieſt koroná mądrośći/ ktora z śiebie podawa uſpokoienie/ y doſkonáłe zdrowie. BibRadz Eccli 1/16[17]; LatHar 295; KołakSzczęśl B4; WysKaz 4. Cf »korona chwały«, »korona sławy«.

korona komu (1): BielKom B8 cf Przysłowie.

korona czyja [w tym: G sb (9), pron poss (8)] (17): O blogoſlawiona bądz krolowá wſſytkich ſwiętych męcżenników/ ſpowiedników/ dziewitz ſwiętych korono OpecŻyw 185; Leop Prov 14/24, Philipp 4/1; BibRadz Prov 14/24, Philipp 4/1; SkarŻyw 473; Klenoty y koroná wiernych niewinnie co ćierpieć. CzechEp 338 marg; ReszPrz 4; ArtKanc O15v; LatHar 39, 341, 482; WujNT Philipp 4/1, s. 692, Aaaaaa. Cf »korona wszystkich świętych«.

W połączeniach szeregowych (7): Wy bowiem ieſteśćie moj ſynowie/ moj bráćia/ moie cżłonki/ moie ćiáło: wy moiá koroná/ wy moie bogáctwá/ wy moię ſkárby/ wy moie świátło/ moie ſłońce/ y coś ieſzcże nád ſłońce świetleyſzego. ReszPrz 4; SkarŻyw 473; LatHar 482 marg; Boiaźń Páńſka chwalą ieſt y chełpliwośćią y weſelem y koroną wſzech rádosći. KołakSzczęśl B4; WujNT 1.Thess 2/19, s. 707, Aaaaaa.

W przeciwstawieniu: »początek ... korona« (1): iż iáko piſmo świadcży/ nietylko ieſt pocżątkiem ále y koroną/ to ieſt wykonániem mądrośći Boiaźń Boża/ gdy mowi: Timor Domini corona Sapientiae WysKaz 4.

W charakterystycznych połączeniach: dziewic (paniene(cze)k) świętych korona (3), mądrych (2), stanu panieńskńego, wiernych; korona mądrośći (2), nauki, radości, wesołości.

Przysłowie: Zoná pilna cnotliwa/ mężowi koroná BielKom B8.

Wyrażenia: »korona chwały (a. przechwalania)« [szyk 2 : 1] (3): LatHar 312; Abowiem ktoraż ieſt nádźieiá naſzá/ ábo weſele/ ábo koroná przechwalánia [corona gloriae]? Izali nie wy przed Pánem náſzym Ieſuſem Chriſtuſem ieſteśćie w przyſzćie iego? WujNT 1.Thess 2/19, s. 707.

»korona sławy« (1): W ten tám dzień/ będzie Pan zaſtępow koroną ſlawy/ y wieńcem weſela [corona gloriae et sertum exsultationis] oſtátkowi ludu ſwego Leop Is 28/5.

»korona wszystkich świętych« [o Chrystusie] (2): [N]A ſlyachetnyeyſſa korono wſſitkych ſwyαtich Ieſu kriſte raczmy nynye ij zawzdi dac ſwoye przezegnanye BierRaj 22; SkarŻyw 593.

Szeregi: »ozdoba i korona« (2): Bądź pozdrowioná ozdobo y korono ſtanu pánieńſkiego naiáśnieyſza. LatHar 39, 341.

»wesele (a. radość) i korona« = gaudium et corona Vulg, PolAnt (5): Leop Philipp 4/1; A thák bráćia moi mili y pożądáni/ weſele y korono moiá/ ták ſtoyćie w Pánie namilſzy. BibRadz Philipp 4/1; WujNT Philipp 4/1, s. 692 [2 r.]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].

»korona i wieniec« (1): Leop Is 28/5 cf »korona sławy«.

»korona to jest wykonanie« (1): WysKaz 4 cf W przeciwstawieniu.

a. Nagroda; laurea Mącz (165):

korona czego [= za co] (3): HistAl B2v; Mącz 217d; Lecż nawiętſzą koronę ćierpliwośći ſwey y w oney celli ośiedzieć ſię pokorny ſtárzec y pokoiu żadne^go mieć niemogł. SkarŻyw 473.

korona za co (1): PowodPr 6 cf »korona i zapłata«.

W połączeniach szeregowych (2): A ieſli ſie tu iéſzcże ná świećie będąċ zá námi rádźi modlili/ poki ſie ieſzcże ſámi o śię ſtáráć muśieli/ iáko więcey teraz cżynią po zwyćięſtwách/ koronách y triu^mphách ſwoich WujJud 183v; LatHar 330.

W charakterystycznych połączeniach: korona cierpliwości (za cierpliwość) (2), wymowy, zwycięstwa.

Zwroty: »wziąć koronę« (1): HistAl B2v cf »cześć i korona«.

»zasłużyć koronę« (1): Mącz 217d cf »korona albo chwała«.

Szeregi: »korona albo chwała« (1): Meritus lauream linguae Cicero. Cicero mimo ynſze zásłużił koronę álbo chwałę wymowy. Mącz 217d.

»cześć i korona« (1): Pirwſzego zwycięſtwá mego wziąłem cżeſć y koronę HistAl B2v.

»korona i zapłata« (1): Bo dobrych ábo niewinnych náwiedza/ ábo áby ich w pobożnośći zátrzymał/ ábo áby ich ſtátecżnośći iáko złotá w ogniu doświadcżył/ ábo żeby im zá ſtałą ćierpliwość/ korony y zápłaty przycżynił. PowodPr 6.

α. W religii chrześcijańskiej nagroda, zapłata za cnotliwe życie; zbawienie, żywot wieczny; niebo; corona Vulg, PolAnt (159): A thy co maſz dzierz/ áby żaden nie mogł odiąć korony twoiey. RejAp 39v, 40 [2 r.], 56v [2 r.]; Iż kwaṕ ſie rychley do mnie/ bo iuż cżás moy przychodzi/ iż muſzę iść do Páná mego/ á cżekáć oney korony/ ktorą mi Pan moy ma dáć ſpráwiedliwy/ cżáſu ſądu ſwoiego. RejPos 128, 286, 286v; Abel kthory zwyćiężył/ y Noe śiedźi ieſzcże bes Korony/ cżekáli y cżekáią drugich. GrzegŚm 14; WujJud 114 [2 r.]; SkarŻyw 532; ReszPrz 105; WujNT 843 marg; SzarzRyt C3. [Cf αα. SkarŻyw 445],

korona czego [= za co] (1): Y potym zawołał/ Sancta et immaculata virginitas. O święte á niepokaláne dziewictwo/ matki Bożey wzywáiąc/ á cżyſtośći koronę bacżąc. SkarŻyw 414.

korona za co (4): A gdy ſie ták záchowaſz á ſpráwowáć będzyeſz/ iuż ſie okażeſz práwym rycerzem y práwym boiownikiem iego/ ták iáko y ten ſwięty męcżennik iego [...] y pewnie tákże iáko y on weźmieſz nieomylną zapłátę ſwoię á koronę ſwoię zá ſtáłośći ſwoie. RejPos 339v, 346v; KuczbKat 140; SkarŻyw 278.

W połączeniach szeregowych (2): żebyſmy ku zapłáćie zwierzchniego wezwánia Bożego z wielką pilnością doćiſnąc śię niemieli: gdźie niektorzy odpłátę zá pánieńſtwo/ drudzy Koronę zá náukę y kazánie ſwoie/ á drudzy pálmę zá męcżeńſtwo/ drudzy záś inſze ozdoby zá cnoty ſwe/ od Páná odnáſzáć będą. KuczbKat 140; WujNT 742.

W charakterystycznych połączeniach: korona czystości, dana (3), hojna, kwitnąca, miłosierdzia, nagotowana (zgotowana) (5), nieśmiertelności, niewidoma, nigdy nie skończona, obiecana, odjęta (2), odłożona (położona) (4), więtsza (wielka) (3), zachowana (2), zawżdy świeża; koronę brać, dać (11), gotować, oddać (4), odjąć (2), ponieść, sprawić, wyjednać (zjednać) (2), wymoc; czekać korony (korona oczekawa) (7); godzien korony, pewien (2).

Zwroty: »korony dostać« (3): Tákći wálcżyć mężnie przećiw pokuſam potrzebá/ temu kto chce Korony doſtáć/ á nie ciáłu ſwey woley pozwáláć. WujJud 211, 90v, 110.

»odnieść (a. odnaszać, a. ponieść) koronę« [szyk zmienny] (3): KrowObr 4v; RejAp 57; KuczbKat 140; á potym koronę onę niewiędnącą w dźień on oſtátecżny odnieſli/ y zapłátę wiáry ſwey zbáwienie duſz otrzymáli. CzechRozm 259v; SkarŻyw 209, 278; á gdy ſię okaże on przednieyſzy páſtyrz/ odnieśiećie niewiędnącą koronę chwały [percipietis immarcescibilem gloriae coronam Vulg 1.Petr 5/4]. NiemObr 43 [przekład tego samego tekstu KrowObr]; SiebRozmyśl D; SkarKaz 6a.

»osięgnąć koronę; osięgnienie korony« (1; 1): SkarŻyw 21; O ráczże ſię do iego náświętſzéy miłośći przyczynić zá mną/ [...] ábym przez ſwoię ćiérpliwość ośięgnęłá ſobie ónę koronę w wiecznéy chwale twoiéy. SiebRozmyśl I3v.

»koroną ozdobić« (1): rácż nákoniec P. Iezu Chryſte/ y łáſką twoią opátrzyć/ y Potym koroną chwały y nieśmiertelnośći ozdobić ſługę twego/ zá pomocą twoią/ cżęſte tryumphy y zwyćięſtwá z nieprzyiaćioł ſwoich odnoſzącego. LatHar 242.

»koronę wysługować; korona zasłużona« (1; 1): Lecż iż Cnotę Bog zlubił/ wziął go z nią do ſiebie/ Gdzie mu iuż Koronę dał/ záſłużoną w niebie. StryjWjaz A2; LatHar +8v.

»wziąć, brać koronę« = percipere a. accipere coronam Vulg [szyk zmienny] (15 : 2): OpecŻyw 187v, 188; PatKaz III 154v; Niech mamy tarcż możney ręki twoiey zá obronę/ Bychmy wzyęli w dobrey woley twą wiecżną koronę. LubPs B4v; Leop 1.Petr 5/4; RejAp 70; HistRzym 128; RejPos 227v, 301v, 339v; KuczbKat 140; WujJud 108v; SkarŻyw 520; WisznTr 20; LatHar 455; WujNT Iac 1/12, Apoc 3/11.

Wyrażenia: bibl. »korona chwały« [szyk 7 : 1] (8): OpecŻyw 187v; KrowObr 4v; Agdy ſie da widziec przednieyſſy páſtherz/ weźmiecie niezwiędliwą koronę chwały [gloriae coronam]. Leop 1.Petr 5/4 [przekład tego samego tekstu KrowObr, RejPos 227v]; RejPos 3, 227v; KarnNap Fv; NiemObr 43; LatHar 242.

»dostąpienie korony« (1): Przykłádem zawodnikow y ſzermierzow nápomina do doſtąpienia korony niebieſkiey/ przez vtrapienie ćiáłá/ co też y ſam cżynił. WujNT 597.

»korona niebieska, krolestwa niebieskiego« [szyk 4 : 2] (4 : 2): PatKaz III 154v; Albowiem dla wáſzey wiáry y ſtátecżnośći/ dla wáſzey miłośći/ mnie ná onym świećie zgotowána będźie koroná kroleſtwá niebieſkiego ReszPrz 4; ábowiem dla tego y ná Páwłá S. pokuſy y choroby/ y ná Eliaſzá zgárdłem vćiekánie dopuſzcżono: ábo dla więtſzey zapłáty/ y korony niebieſkiey ich LatHar 577, +8v; WujNT 597, 714.

bibl. »korona (nigdy) nie więdnąca (a. niezwiędliwą, a. nie zwiędła)« = immarcescibilis corona Vulg [szyk 7 : 3] (10): Leop 1.Petr 5/4; RejPos 346v; CzechRozm 204, 259v; Bo tego z inſzymi wiernymi/ Koroná niewiędnącą ocżekawa. CzechEp 62, 337, 425; CzechEpPOrz **4; NiemObr 43; WujNT Zzzzz2v.

»korona panieńska« (1): á obudwu koron/ męcżeńſkiey y pánieńſkiey mieć niemogłá: woláłá przy Pánu Bogu/ niſzli przy ćieleſney cżyſtośći zoſtáć SkarŻyw 341.

bibl. »korona sprawiedliwości« (12): OpecŻyw 188v; Boiowałem dobry boy biegum dokonał/ wiárem záchował. Ná oſtátek/ odłożoná mi ieſt koroná ſpráwiedliwośći [corona iustitiae]/ kthorą mi oddá Pan ná on dzień/ ſpráwiedliwy ſędzia Leop 2.Tim 4/8; GrzegŚm 12, 37, 45; WujJud 107v, 114; WujNT 551, Yyyyy3, Zzzzz 2v; SkarKaz 8a, 351a.

»korona wesela i radości« (1): Ten mu ſpráwi koronę weſela y rádośći [iucunditatem et exsultationem thesaurizabit super illum Vulg]/ á vcżyni go vcżeſtnikiem wiecżney sławy. BudBib Eccli 15/6.

»korona wieczna« [szyk 5 : 5] (10): LubPs B4v; RejAp 41; A czo ieſzcże nád nawiętſze/ iż iuż/ ták iáko Páweł ſwięty o ſobie powiáda/ tháki káżdy/ iáko y on/ cżeka korony oney wiecżney/ á zapłáty ſwoiey/ y onego wdzyęcżnego mieyſczá ſwoiego/ zá ſtałośći ſwoie. RejPos 331v; SkarŻyw 278; CzechEp 337; ArtKanc I20v; LatHar 429, 499; SiebRozmyśl D; SkarKaz 6a.

»korona zapłaty« (1): Otoż maſz nádzieię ábyś ſie nic nie thrwożył w ćirpliwośći ſwoiey/ gdyż Pan obiecuie ſie być obrońcą y opiekálnikiem twoim/ á koroná zapłáthy twoiey nigdy tobie zginąć áni od ciebie odięta być nie może. RejAp 40.

»korona zwycięstwa« (2): RejAp 70; Przeto muśiſz wiele ćierpieć/ ábyś wżiął [!] koronę zwyćięſtwá HistRzym 128.

bibl. »korona żywota (wiecznego)« = corona vitae PolAnt, Vulg [szyk 11 : 1] (12): OpecŻyw 188 [2 r.]; BibRadz Apoc 2/10; RejAp 21, 22, 23 [2 r.], 25; Błogoſłáwiony mąż ktory wytrwa pokuſę: bo gdy będźie doświádczony/ weźmie koronę żywotá/ ktorą obiecał Bog tym ktorzy go miłuią. WujNT Iac 1/12, s. 692, Zzzzz2v, Ddddddv.

Szeregi: »palma albo korona« (1): ſłuchayże iż tu nie doſyć ná tym/ iż chociay kto zwycięży álbo wytrwa w tym koſciele w tákich burzkach ſwiátá thego/ á bierze pálmę álbo koronę zwycięſtwá ſwego/ ále kthemu potrzebá áby był opłokan krwią Báránká thego ſwiętego/ á ſłużył mu wednie y w nocy w kroleſtwie iego. RejAp 70. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»korona i (a) radośc (a. wesele)« (3): RejPos 286 [2 r.]; y wſobotę iáko rzekł do korony ſobie y weſela nágotowánego ciało tu zoſtáwuiąc wſtąpił: cudy niezlicżonymi y po śmierći ſławny. SkarŻyw 511.

»korona i upominek« (1): ktorzy też ponioſą korony y vpominki wieczne á nieobięte/ ktore ſię dobrym ſługom iego rozdáwáć máią. SkarKaz 6a.

»korona abo wieniec« [szyk 1 : 1] (2): Y wieniec ábo koroná ktorą oddáie y płáci/ nie tylko ieſt z łáſki y z miłośierdzia/ ále też y z ſpráwiedliwości. WujNT 742, Zzzzz2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»korona i (a) zapłata« [szyk 4 : 2] (6): RejPos 331v, 339v; ſmutne poćieſzyli/ wątpliwe w wierzę [!] pośilili/ dobrym po ſobie teſkność zoſtáwili/ iednáko walcżąc/ iedno zwyćięſtwo y iednákie korony y zapłátę/ odnieſli. SkarŻyw 209, 245; LatHar 577; SkarKaz 548a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»zwycięstwo i korona« (2): á Chryſtus nam da zwyćięſtwo y koronę na wieki wiekom/ Amen. SkarŻyw 264, 209.

»żywot wiecżny i korona« (1): W ktorego iż y ią z łáſki Bożey wierzę/ przetom też pewien żywotá wiecżnego/ y korony oney niewiędnącey/ ktorą mi też odda w on dźień oſtátecżny. CzechEpPOrz **4.

αα. Nagroda za śmierć męczeńską lub samo męczeństwo jako ukoronowanie cnotliwego i oddanego Bogu życia (59): á mnie powiáda do korony v Bogá náznácżoney kwapić ſię przez táką śmierć y Páná mego náſládowáć potrzebá. SkarŻyw 189; Y ták cżárt poháńbiony zoſtał/ y wzáchowáney Bogu cżyſtośći/ y w dwoiákiey tego młodzieńcá koronie. bo y o Chryſtuſa/ y dla záchowánia cżyſtosći iemu oddáney/ żywot połozył docżeſny/ á nábył wiecżnego. SkarŻyw 445, 74 [2 r.], 208 [2 r.], 373, 402, 440 (12).

W przeciwstawieniu: »korona ... kaźń« (1): iż nye yeſt to koroná wyáry/ ále owſſeyki kaźń nyewyernoſći. KromRozm I O3v.

W charakterystycznych połączeniach: korona (męczeńska) majestatu niebieskiego, u Boga naznaczona, wiary, wielka, zgotowana, w niebie; korony (męczeńskiej) czekać, pragnąć (2), życzyć; korony (męczeńskiej) godzien, objawienie, oczekawanie, ucześnik (ucześnictwo) (4), widzenie; do korony (męczeńskiej) kwapić się, przystęp, przyść (3); koronę (męczeńską) sobie czynić, gotować, najść, stracić (utracić) (3), zjednać; koroną męczeńską wsławić.

Zwroty: »koronę (męczeńską) odnieść (a. odnosić)« (12): tám zá cżáſu Neroná Koronę męcżeńſką odnieśli. SkarJedn 87, 98, 141, 284, 324; Ták ſkońcżyli błogoſłáwieni męcżennicy y koronę ſobie zgotowáną wniebie odnieſli SkarŻyw 147, 21, 152, 179, 180, 207, 574.

»koronę (męcżeńską) otrzymać, dostać, wziąć« (4 : 1 : 1): Bo by był czárt ná nye żydow á pogánow nye poburzył/ tedy by byli męczennicy korony nyedoſtali. KromRozm I L2v; Piſał do Seneki święty Páweł liſti y Seneká do niego/ kthorego dwie lećie przed thym/ niżli Piotr z Páwłem świętym koronę męcżeńſką wźięli/ Nero z świátá zgłádził. BielKron 280; SkarŻyw 41, 274; WujNT 511, 512.

»koronę męcżeńską (a.męczenniczą) podjąć (a. przyjąć)« [szyk zmienny] (6): BielŻyw 142; [Kletus papież] Podiął koronę męcżennicżą od Domicyaná/ á w Atykanie v Piotrá s. pogrzebion. BielKron 148, 149v [2 r.], 150, 282.

»męczenniczą koroną umrzeć, zejść« (1 : 1): [Ewarystus papież] Był lat IX/ potym męcżennicżą koroną vmárł/ pochowan w Atykanie. BielKron 149, 151v.

Wyrażenia: »korona cierpliwości« (1): Cżterdzieśći nas Pánie wyſzło ná ty męki/ niechże y cżterdzieśći koronę ćierpliwośći do końcá odnioſą. SkarŻyw 207.

»korona męczeńską (a. męczennicżą)« [szyk 24 : 14] (38): KromRozm II qv; SkarJedn 322; á tym cżáſem cżyńmy ſobie koronę męcżeńſką/ w ćierpliwośći S. robiąc: miłuymy nieprzyiaćioły náſze SkarŻyw 22; w domu iego zebráło ſię było wiele bárzo kápłanow y Dyakonow/ ktorzy miłuiąc Páná Iezuſa/ śmierći y korony męcżeńſkiey cżekáli. SkarŻyw 179, 22, 74 marg, 130, 131, 187 marg (15). [Cf α. »korona panieńska«.] Cf Zwroty, »koroną męczeńską uczczony«.

»koroną męcżeńską uczczony« (2): SkarŻyw 172; O Boże/ ktorego chwałę dniá dźiśieyſzego niewinne/ ále koroną męcżeńſką vcżcżone dźiátki/ nie mową/ ále śmierćią wyznáły/ rácż w nas wſzelákie ſkłonnośći do grzechow vmartwić LatHar 445.

»korona sławy« (1): dopiero zrozumiał/ iſz ten ſobie dla nádzieie żywotá krotkiego/ koronę onę ſławy y máieſtatu niebieſkiego/ vtráćił SkarŻyw 208.

»wieczna korona« (1): Y tak chwálebnie dokonáli y po dziwnych mękách/ wiecżną koronę odnieſli SkarŻyw 180.

5. Nazwa kilku zachodnioeuropejskich złotych lub srebrnych jednostek monetarnych o dużej wartości (19): Denarz toſz co dráchmá dzieſiąta część korony. BudNT Ev marg.

W połączeniu z liczebnikiem [zawsze: liczebnik + korona] (16): BielKron 194v, 227v; Ex his praediis talenta bina capiebat. Ná kożdy rok ſto koron z tego imienia dochodu myał. Mącz 34d, 47a [2 r.], 253d, 353c; BudNT Ev marg; Ták y on zá náſzéy pámięći Plántyn [...] miał podporę od Królá Philippá Hiſzpáńſkiégo/ dwádźieśćiá y cztérzy tyśiąće koron. JanNKar Bv; Tálent ieden waży 600. koron, to ieſt 900 złotych. WujNT 75 marg, 75 marg, 476 marg. Cf Zestawienie.

Zestawienie: »korona francuska« [zawsze z liczebnikiem] [szyk 3 : 1] (4): Decies centa subaudi millia sestercium, Ták wiele yáko pieć y piećdzieſiąt [!] koron Francuskich Mącz 79a, 97d, 222a, 438d.

Szereg: »dukat to jest korona« (1): Bákkar tedy orzechow Muſzkátowych dawáią w Kálekucie zá pułpiętá ſtá fawow pieniędzy/ tych fawow dwádźieśćiá zá dukat/ to ieſt koronę. BielKron 454v.

a. Jako tłumaczenie starożytnej jednostki „mina” (1):

W połączeniu z liczebnikiem (1): Non est trecentis minis cara, Nie yeſt droga zá trzy ſtá koron. Mącz 39d.

6. Modlitwa: różaniec albo jego część (1):

Szereg: »(żołtarz), korona i (abo) wianek« (1):Mamy Godzinki iej/ ták od Koncylium Kláremonteńſkiego/ iáko y zá roſkazániem Piuſá piąte^go Papieża/ ná świát pożytecżnie wydáne: mamy y Zołtarze/ Korony y wianki iey. LatHar 506; [Naprzod zowie ſię Koroná ábo Wianek/ z tey miáry. Iż iáko z Rożey wiią Korony álbo wieńce [...] ná znák Pánieńſtwa/ [...] ták y my mowiąc ſto y pięćdzieśiąt Zdrowych Máriy czyniemy iáko nieiáki wieniec śliczny/ ná cześć [...] Máryey. BzowRóż 7 (Linde)].

7. Podatek koronny, danina na rzecz króla w państwie Seleucydów (1): Przeźiramy wam theż á odpuſſcżamy niewiádomośći y winy kthoreśćie záwinili do dniá dziſieyſſego/ y koronę [coronam] ktorąśćie byli winni dáć Leop 1.Mach 13/39.

8. Tonsura; area in vertice sacerdotum eraso, orbis in vertice, rasura verticis sacerdotum, rasus vertex (capitis) Cn [corona (clericalis) Łac śr] (1): kaplanom byua dana nauyerzchu glouy korona na znamyą czczy, tą ma wnyebye PatKaz III 140.

9. Grono, zgromadzenie [corona ‒ kres, okręg a obstąpienie ludzi Mącz 66a; zgromadzenie person – corona Cn] (3): Tego wſzeumieiętnego Filozofá y Sżláchćicá Greckiego/ ácż wſzytká onego ziázdu koroná z podźiwieniem pochwaliłá KlonFlis A2v.

Wyrażenie: »korona osob« (1): I pewnie teras ná tym mieyſcu/ nie wzgląd iákiey godnośći moiey/ mnie tu przed táką Coronę ták zacnich oſob/ wyſádźił. BiałKaz H2.

W przen (1):

Wyrażenie: »wieczna korona« (1): á widzićie iáko tá perłá zgnoiu wzięta/ do Krolewſkiego pałacu y ozdobnośći ponieśioná ieſt: iuſz teraz miedzy onemi wſpániáłemi ſąśiády iáśnieie: iuſz miedzy onemi ogniſtemi kámieńmi wiecżney korony/ świeći. SkarŻyw 589.

10. Gzyms wieńczący szczyt ściany zewnętrznej, zwieńczenie, krawędź, listwa; corona Vulg [coronae ‒ daszek mały, który deszczowi broni na dom padać Mącz 66a; obdach, obdaszek, daszek ściany od deszczu broniący; listwa do ściany przybita dla ozdoby abo położenia czego – corona Cn; gzemsy, kornesy ‒ coronae Cn] (4): Pod koroną będą obrącżki złote/ á przewlecżez przez nie drąſzki/ áby możono ten ſtoł nośić. Leop Ex 25/27.

Wyrażenie: »korona złota« = corona aureola Vulg (3): Leop Ex 25/25; Vcżynicie też nád nią koronę złotą w okoł/ y cżterzy kolcá złote ná káżdym rogu álbo węgle/ w ktore będą záwłocżone drzewcá álbo noſze z drzewá Setim vdzyáłáne [...]/ ktorymiby mogł nośić Arkę/ á nie wyymowáć ich s tych kolec. BielKron 33, 33v.

11. n-pr astron. Nazwa gwiazdozbioru (tu Korona Północna) (3): V Strzelcá/ pod przedniémi nogámi/ koroná/ Dáleko ná południé goré zánieśioná. KochPhaen 16, 20, 21.

12. n-loc (3):

a. Miasto na Peloponezie w Mesenii (gr. Κορώνη) (1): W ten cżás Wenetowie zátrzymáli obronne miáſto Modon/ koronę y Sonik/ ty miáſtá dziś Turek pod ſwą moc podbił. BielKron 273.

b. Miasto w Siedmiogrodzie, Braszów (niem. Kronstadt) (2): Potym ná Temeſzwar do Sybinu/ do Korony álbo Brezow/ kthore ieſt oſtátnie Miáſthecżko Siedmigrodżkiego Woiewodztwá w gorách/ kthore dzielą Wáłáſką Ziemię s Siedmigrodzką. BielSpr 58v, 58v marg.

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Krom Koroná. Corona. Calag 318b.

Synonimy: 3. monarchija; a. Krolestwo; 8. plesz; 9. gmin, gromada, społeczność, zbor, zebranie, zgromadzenie; 10. kapzams, kramzams.

Cf KORONAT, [KORONICA]