[zaloguj się]
[pdf]

KRĄG (61) sb m

Fleksja
sg pl
N krąg kręgi
G kręgu
A krąg kręgi
I kręgiem
L kręgu, krągu

sg N krąg (15). ◊ G kręgu (2). ◊ A krąg (33). ◊ I kręgiem (3); -em (1), -(e)m (2). ◊ L kręgu (1), [krągu]. ◊ pl N kręgi (1). ◊ A kręgi (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Coś okrągłego, kolistego lub kulistego; circulus Calag, Cn; circus Calep; orbis Cn (33): Kreiſs. Okrąg/ et Krąg. Circulus. Calag 314a; Calep 200b.
W przen (1): gdybyśćie/ tám rzućili ocży/ Gdźie nieśmiertelnych rzecży krąg ſię tocży GrabowSet X.
a. O ziemi, niebie, ciałach niebieskich i ich pozornej drodze wokól ziemi: tarcza, kula; sfera; orbita; circulus, globus, orbis, rota, sphaera Cn (24): niebo okrągłe/ ozdobione ták wielem iáſnych pochodni/ w pośrodku ziemiá żywioły ogárniona/ j nicżym nie podpárta ſtoi/ ſłończe ktore obehodzącz then krąg wſzytko oſwieca GórnDworz L15v; Solstitium – Przeſtapienie słonca na inſzi krąg. Calep 988a.
Wyrażenia: »krąg miesięczny« (2): Niéma vſtać potomſtwo [...] Ani zacny thron iego: póki ſzlákiem dawnym Prędkié ſłońce poleći/ y nie vchodzony Krąg mieśięczny KochPs 134, 105.

»krąg niebieski, nieba« (3 : 1): Piérwéy niżli góry wſtáły/ Niż źiemiá/ niż okazáły Krąg niebieſki ieſt ſtworzony/ Tyś ieſt/ boże nieſkończony. KochPs 136, 200; vkaż ſwé oczy Gwiazdom równé/ któré prędki krąg niebá toczy. KochFr 106; KochPhaen 2.

peryfr. »krąg odmiennej światłości« = księżyc (1): Toli ieſt ogién ón nieugáſzóny Złotégo ſłóncá [...] Toli ieſt ón krąg odmiennéy świátłośći/ Wódz gwiazd roźlicznych KochPieś 11.

»krąg przejźrzysty« = w dawnej kosmologii dziewiąta sfera niebieska, znajdująca się ponad sferą gwiezdną, tzw. niebo kryształowe (caelum cristallinum) (1): Poyźrzy po ſklepie/ y kręgu przeyźrzyſtym/ Vznay y wagę: pátrz iák kołem iſtym/ Chodźi GrabowSet T3.

»krąg słoneczny, słońca« [szyk 3 : 4] (2 : 2): Imię ná wieki iego nie zgáśnie/ Dokąd ſłoneczny gore krąg iáſnie KochPs 106, 129; KochMarsz 154; Przećiwko oycu krzywoprzyśiężnému/ Zacnie ſkłamáłá: pánná czći bez koncá Pod kręgiem ſłóncá. KochPieś 50.

»krąg świata« (3): Gdyżem ieſt/ niebu brzydki: á krąg świátá Widząc/ iák márnie trawię ſwoie látá/ Mnie ſobie hydźi GrabowSet Tv, E3v, E4.

»krąg ziemski« [szyk 4 : 2] (6): Niechay zágrzmi morze ſłoné/ Y duſze w morzu zrodzoné: Niech ſye krąg źiemſki ráduie/ Y co ſye ná nim náyduie. KochPs 148, 75, 140, 146, 187, 189.

Szereg: »kręgi i biegi« (1): DVchy Niebieſkie cżyſte; Zwierzchnie kręgi y biegi; Y wy niebieſkie przeyźrzyſte kryſztały/ Ktore/ ognie wiecżyſte Miárkuiąc/ w kreśiech brzegi Maćie GrabowSet V4v.
b. Dysk; discus Mącz (2):
Zwrot: »kręgiem grać« (2): Discobulus, Który kręgiem gra. Mącz 90c, 90c.
c. Piłka do gry; pila Mącz, PolAnt (4): Paganica pila, Piłá álbo krąk [!] chłopski który chłopi ná wśi grawáyą. Mącz 272d, 90c.

W porównaniu (1): Oto Iehowá zápleni ćię w plon mężu [...] Tacżáiąc potocży ćię potocżeniem (iáko) krąg do ziemie dálekiey rękomá/ tám vmrzeſz BudBib Is 22/18.

Przen: metonimicznie: Gra w piłkę (1):
Zwrot: »krąg grawać« (1): chłopſtwo krąg w poſród wśi zwykli gráwáć Mącz 90c.
d. [Koło garncarskie; rota Vulg, PolAnt: BibRadz Ier 18/3; Tedym wſzedł do domu gárncarzowego/ á oto on robił ná krągu [ná okrągu Leop ] Leop 1577 Ier 18/3 (Linde).]
e. [myśliw. Pułapka na dzikie kaczki: (nagł) Kacżorow ná krąg iákim ſpoſobem maſz doſtáwáć ( ‒) DOſtań kácżki tákowey coby ná wodzie nie bywáłá [...]/ maſz krąg vcżynić iáko wielki tálerz [...]/ wſtaw go rowno z wodą/ á tám kácżkę vwięź/ śideł náſtáwiay w koło CygMyśl C4v.]
2. Ruch kołowy, krążenie; wirowanie; wir; gurges Calep; eireuitio, circuitus, circulatio, gyrus Cn (1): Gurges ‒ Głebokosc w wodach, krąg w wodzie. Calep 466b.
3. Kości kręgosłupa, zwłaszcza te, które tworzą jego odcinek szyjny; kark; cervix Mącz, Cn; iugulus a. iugulum Mącz; vertebrae cervicis Cn [pl] (6): vmarla we trzy nyedzyelye Bo yey bel dal wkrągi pylatikiem yſch zribalty movila LibMal 1545/104v; Mącz 50b; leżenie [na wznak] żołądek obraża/ [...] nápełniáiąc złymi wilkościámi mozg/ kręgi/ y pokrątki SienLek 11v.
Zwrot: »wziąć głowę na kręgi« = pochylić głowę (1): Stes capite obstipo, Weźmi głowę ná kręgi yákoby miał yáki ſtós á vderzenie głową vczinić. Mącz 257c.
Wyrażenie: »kręgi w szyjej« (1): Iugulus et iugulum, Kárki álbo kręgi w ſziyey. Mącz 177b.
Szereg : »karki albo kręgi« (1): Mącz 177b cf Wyrażenie.

»kręgi a szyja« (1): Iugulum dare, Kręgi á ſzyyę wycziągnąć ku ścięciu. Mącz 91d.

4. Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka lub przyimka: »w krąg« = wokół, dookola; ze wszystkich stron; circinato, circulatim, circiusecus Calep; circulo, circum, gyrando PolAnt (21):
a. W funkcji przysłówka (18): A ták Skrzyniá Páńſka obeſzłá miáſto w krąg ieden raz BibRadz Ios 6/11, Prov 8/27, Iudith 1/1; BudNT Mar 3/34; nádſzedłem ſłupá/ o trzy łokćie wkrąg miążſzégo Oczko 8v; WSzelki naród/ wſzelkié plemię/ Cośćie wkrąg obśiedli źiemię/ Páná z chęćią wyznawayćie KochPs 177, 114, 190; Lunatus wkrag nagieti, iak mieſiacz na nowie biwą. Calep 617b, 196b, 199a [2 r.], 201a, 256b [2 r.], 617b, 719a; Ktore [słońce] z twych wiernych wyrokow w krąg chodźi/ Koło źiemſkich niſkośći GrabowSet E2v.
b. W funkcji przyimka [czego] (3): pięć gwiazd/ s ktorych káżda inácżey á inácżey poſtępuiącz/ thenże bieg w krąg niebá odpráwuie GórnDworz L15v; Słynieſz w krąg ſwiátá z męſtwá PaprPan V3; Widzę tylko brunatne obłoki w krąg ſiebie KołakCath C5.

Synonimy: 1. koło; a. sfera; 2. wir, głębokość; 3. kark, krczyca; 4. wkoło.

Cf KRĄŻENIE, OKRĄG

MB