[zaloguj się]
[pdf]

1. OKRĄG (228) sb m

okręg- (53), okrąg- (6), okrog- (1); okrąg- MurzNT, Prot, SkarJedn, CzahTr; okręg- : okrąg- KromRozm III (1:1), BielKron (10:1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N okrąg okręgi
G okręgu okręg(o)w
D okręgowi
A okrąg okręgi
I okręgiem okrągi
L okręgu okręg(o)ch, okręgåch
V okrąg, okręgu okręgi

sg N okrąg (61). ◊ G okręgu (16). ◊ D okręgowi (2). ◊ A okrąg (106). ◊ I okręgiem (2); -em (1), -(e)m (1). ◊ L okręgu (25). ◊ V okrąg (1) RejPs, okręgu (1) GrabowSet. ◊ pl N okręgi (1). ◊ G okręg(o)w (3). ◊ A okręgi (4). ◊ I okrągi (1). ◊ L okręg(o)ch BielKron (2), okręgåch (2) BudBib, StryjKron. ◊ V okręgi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Coś okrągłego lub o kształcie zbliżonym do okrągłego; ambitus, obis Mącz, Calep, Cn; circus rota Mącz, Cn; circulus Calag, Cn; gyrus Calep, Cn; peribolus Mącz; peripheria Calep; circinatio rotae, circumferentia, circumflexio, circumflexus ambiens, corona, linea circumcurrens, planities rotunda Cn (67): Orbis, Krys/ Okrąg/ Swiát/ Cirkiel wſziſtko to cokolwiek okrągłego yeſt. Mącz 267c, 54c, 291b; Calag 314a; Calep 59b, 468a, [736]a, 783a.
Przen [w tym: czego (2)] (3):

W tłumaczeniu greckiego wyrazu (2): Unde Encyclopedia, Okrąg wſziſtkich náuk/ yákóż to yedná ná drugiey wiśi. Mącz 103c.

~ W porównaniu (1): Cyclopaedia et Encyclopaedia, Latine orbis doctrinarum omnium, Nauká/ mądrość á ćwiczenie we wſzelákich naukách wyzwolonych/ która yedná z drugiey roście/ yedná ná drugiey wiśi yákoby okrąg álbo cirkiel yáki/ który tedy we wſzelákich dobrze ćwiczonych yeſt ten Cyclopaediam seu Encyclopediam absolvisse dictur. Mącz 272c.

Szereg: »okrąg albo cyrkiel« (1): Mącz 272c cf W porównaniu. ~

a) Prawdopodobnie: Porządek, doskonałość natury (1): Bo kto ſye chce przypátrzyć okręgowi á porządkowi nátury téy/ (którą od Bogá pięknie á porządnie vſádzoną być [...] widźi:) naydźie/ że w rozdźiale żywiół/ w źiemi tylko źimno/ á nie co inſzégo/ záwieráć sye miáło Oczko 1.
a. Obwód koła (23): tákżem ſłyſzał od iednego powiádáiąc/ że náſze Kſiążę zwabiło wielkość wężow/ vcżyniwſzy okrąg ná źiemi/ w ktory okrąg pełno wężow nálázło BielKron 450v; Divarico, et Divaricor, [...] rozwodze [!]/ yáko gdy cirkiel rozwodzę gdy im chcę okrąd [!] czynić. Mącz 475d; Tóż koło [...] wſzytkę głowę/ Y ſzyię/ ſwym okręgiem trzyma Pégázowę. KochPhaen 19.

okrąg czego [= będący czym] (2): Pátrzay ná okrąg murow/ y w rum obrocone Theatrá SzarzRyt D2v. Cf Wyrażenie przyimkowe.

[Zwrot: »okręgiem leżeć« = prawdopodobnie otaczać półkolem [szyk zmienny]: Ku tym trzem włókam, przyczyniono kąt rolej, który okręgiem leży LustrMaz II 187, I 37.]
Wyrażenie: »okrąg koła« = orbile Mącz (2): Orbis rotarum, Okrąk kół. Mącz 267c, 267c.
Wyrażenie przyimkowe: »w okręgu [czego]« = w otoczeniu (1): Miedzy Mácedonią/ Epirum/ y Attiká [!]/ Teſsália źiemiá leży w okręgu gor wielkich. BielKron 273.
α. Poświata dookoła księżyca [koło czego] (1): Halos – Circiel mieſią cowi [lege: miesiącowy] krągkoło mieśąca. Calep 471a.
β. Ludzie stojący wokół, otaczający [kogo] (2): Corona etiam significat, Kres/ okrąg/ á obſtąpienie ludźy. Mącz 66a; Circumstatio apud Gellium, Obſtąpienie/ ogárnienie/ álbo okrąg w okoł ſtoyącich. Mącz 418c.
γ. Mury miejskie [czego] (1): Brony Ieruzálem z Sáphiru y Smárágdu będą zbudowane/ y zdrogiego kámienia wſſyſtek okrąg iego [omnis circuitus murorum eius]. Leop Tob 13/21.
δ. Kolisty lub półkolisty tor ruchu; circuitus Mącz, PolAnt (6): BudBib Eccle 1/6; Od wſzytkich ſtron ſwiátá wiátry wieią powſtawſzy/ á zásię ná ſwe okręgi wrácáią ſie. BielKron 79.
αα. Droga słońca lub księżyca od wschodu do zachodu (1): iż Słońce álbo Mieſiąc idąc ſwym okręgiem niżey tego Zodiáká/ náſtępuie ná ty przerzecżone známiona BielKron 263.
ββ. Orbita ciał niebieskich (3):
Wyrażenia: »okrąg gwiazdeczny« (1): Absis, vel habsis Graecum est curvatura rotae. [...] Też Cirkiel/ álbo Okrąg gwiazdeczny. Mącz 1c.

»okrąg słoneczny« (2): Goski ktv; Circuitus solis orbium, Okrąg słoneczny Mącz 104d.

Szereg: »cyrkiel albo okrąg« (1): Mącz 1c cf »okrąg gwiazdeczny«.
ε. Biegun niebieski (1):
Szereg: »cyrkiel a okrąg« (1): Antarcticus, Niebieski cyrkiel á okrąg przećiwko południu, Alias, Polus meridionalis. Mącz 11a.
ζ. Widnokrąg (2): Horos – Okrąg koncząci. Calep 488b.
Wyrażenie: »okrąg nieba« (1): Horizon ‒ Okrągnieba, tak iako daleko widziſz. Calep 488a.
η. Zakola rzeki [czego] (1):
Szereg: »okręgi a kolana« (1): Ale gdyſmy obácżyli wielkie okręgi á koláná rzeki/ wroćiliſmy ſie ná zad BielKron 451.
θ. Spirala (1):
Szereg: »okrąg albo cyrkiel« (1): Spira, multa significat, Primum spirae sunt Revolutiones sive circuli quae in seipsos non recurrunt, Krys/ okrąg álbo cirkiel którego ſie koniec z końcem nie ſchodźi ále ſie ták wiye w koło yákoby powroz álbo wąż. Mącz ) 408b.
b. Powierzchnia okrągła, przedmiot o kształcie koła (4): Vdzyáłaycie mi też świecżnik albo lichtarz ze złotá wybornego s ſtolcem ſwoim/ s kwiáty y z okrągi ktore ſie máią ná nim obrácáć BielKron 33; A kiedy napierwey widźieli ich okręthy płynąc/ mnimáli być iákie ptaki wielkie zdáleká/ bo żagle białe mnimáli być ſkrzydłá/ máſt mnimáli być ſzyią/ okrąg zwierzchni [tj. bocianie gniazdo] głową. BielKron 450.
α. Tarcza słońca lub księżyca (2):

okrąg czego (1): iże może być rzecż iedná á mieć w ſobie thrzy ſpráwy [...]/ tho ſie może pokázáć z wiela przykłádów/ nie thylko podobieńſtwem o ſłończu/ w kthorym widzimy/ Iáſność/ Gorącość/ y Okrąg iego SarnUzn E4v.

Wyrażenie: »okrąg miesięczny« = księżyc (1): Przeſzłey też nocy widziano ná Niebie przy okręgu Mieſięcznym/ Krolá y Mnichá ſpołnie ſię bijących StryjKron 532.
β. [Kolo garncarskie: Thedym wſſedł do domv gárncżarzowego/ á oto/ on robił ná okręgu [super rotam; ná kole WujBib]. Leop Ier 18/3 (Linde).]
c. Kula lub półkula (29): Globus – Kula, okkrąg. Calep 458a.
α. Firmament niebieski (15): Byłám gdy niebo ſtworzył/ okrąg vtwirdzenie/ Gdy vcżynił od zyemie/ wodzye rozdzyelenie BielKom B5; SapEpit [B2]v.
Wyrażenie: »okrąg niebieski, nieba« = firmamentum HistAl [szyk 11:2] (10:3): KłosAlg A2v [2 r.]; RejPs 27, 53v; HistAl A; Abowiem [słońce] ná okręgu niebieſkim wybiegſzy dniá iednego/ záſię ſię wráca ná pierwſze ſwe mieſce. BibRadz 3.Esdr 4/34; BielKron 1; Mącz 22b; A śrebrna iego [słońca] śioſtrá [tj. księżyc] nadobnie iezdźiłá/ Po niebieskim okrągu/ tá mię prowádźiłá. Prot A4v; BudBib 3.Esdr 4/34; KochTarn 77; Calep 476b; Poſpolitym práwem ſłońcu kazał przez godźin 24. okrąg niebá obchodźić SkarKaz 578a.
β. W wyobrażeniach dawnej kosmologii jedna ze sfer otaczających ziemię (11): Tenże też obraca okręgi ſpráwą ſwą/ áby cżyniły co im roſkázuie po oblicżu okręgu ziem BudBib Iob 37/12.

okrąg czego (4): Głos gromu twego ná okręgu (powietrza) BudBib Ps 76/18; Sphérá álbo okrąg ogniá/ okrąg wiátru/ okrąg wody/ tylko tho w ſobie ma/ co którému z nich należy Oczko 4v.

Wyrażenie: »okręgi niebieskie« = conversiones coeli Modrz (6): dziewięć ieſt ſpher/ tho ieſt okręgow niebieskich/ ktore ſie zawſze nad nami w godzin cżtyrzy y dwadzieſćia/ to ieſt przez ieden dzień/ w około obraczaią. KłosAlg A4; RejPs 217v; Kozmográphia: tho ieſth rozmierzenie wſzytkiey źiemie według ſłopniow y inych známion w okręgoch niebieſkich. BielKron 263, 263; ModrzBaz [16]v; Calep 488a.
Szereg: »sfera albo okrąg« (1): Oczko 4v cf okrąg czego.
γ. Zodiak (pas na firmamencie) (2): Zodiacus – Okrąg wſobie maieci dwanaſcie znakowniebieskich. Calep 1152b.
Szereg: »okrąg albo koło« (1): Zodyák ieſt okrąg álbo ná niebie/ ná kthorym ſą dwánaśćie známion w okrąg iedno po drugim [...] Skop/ Byk/ Bliźniętá/ Rák etć. BielKron 263.
2. Obszar, teren; orbis Vulg, PolAnt; ambitus Mącz, JanStat; circumitus HistAl, ager, campus, continentia urbis, regio, universitas agrorum cuiusque civitatis, territorium, vicinia tota Cn (103): BielŻyw 135; ktory [wójt krakowski] ſpomykał/ zwymierzał vlice/ rynek/ áby tho rządnie w okręgu ſwoim rozdzielone było/ bo pierwey ledá iáko kędy kto chćiał budował ſie BielKron 363; Calep 549b; [Naprzod Kampeiowi [...] dał ten Okrąg y Oſtrow s puſzczámi/ gdziekolwiek obiegłá Rzeká Oſmianá StryjKron 267].

okrąg czego (7): BibRadz I 443c marg; GDyż wſzytkim źiemióm/ któré okrąg Króleſtwá náſzégo zámyka/ iáko iedno Kśiążę y Pan iednoſtáynie pánuiemy SarnStat 116, 887; [W tymże polu jest okrąg rolej nad rzeką Sieniczą, ma w sobie morgów 30. LustrMaz II 103, I 61]. Cf Wyrażenie, Wyrażenie przyimkowe.

Wyrażenie: »świata chrześcijańskiego okrąg« (1): Zgodę Doktorow świętych [...] obwołał wſzyſtek świátá Chrześćiáńſkiego okrąg. WujJud 35v.
Wyrażenie przyimkowe: »w okręgu [czego]« = wewnątrz, w czym (3): był tham w okręgu [in circumitu] onego pola lás bárzo gęſty z drzew owocnych HistAl K6; á wſzákże nápotym ná miáſtá/ [...] którékolwiek we wſzyſtkim okręgu Biſkupſtwá náſzégo [totius nostrae Diocoesis JanStat 231]/ [...] to nigdy [...] śćiągáć ſie nie ma. SarnStat 188, 72.
Przen [czego] (2): Izaſz będzieſz mógł żłączyć miegocącze gwiażdy ktore zową báby/ ábo okrąg wozu niebieſkiego [gyrum Arcturi] będzieſz mogł rozerwać? Leop Iob 38/31.
Wyrażenie: »okrąg narodzenia« = życie (1): Ták ięzyk położon miedzy członkámi náſzymi/ máżąc wſzytko ćiáło/ zápaláiąc okrąg národzenia [rotam nativitatis]/ y zápalony od gehenny. [Cf komentarz w Biblii Tysiąclecia] BudNT Iac 3/6.
a. Obszar otoczony dookoła murem (3): [Salomon umyślił] miáſto Ieruzálem trzemi mury obtocżyć/ ták áby w pirwſzym okręgu był kościoł y mieſzkánie kápłáńſkie [...]. W wtorym okręgu áby mieſzkáli ludzye możni y prorocy. W trzecim rzemięśnicy. BielKron 76.
Wyrażenie: »okrąg świata, ziemie, ziemski (a. ziemny)«: wszytko od połnocy/ á káżdy z nich ſtolec ſwoy w bronach Ieruzálem poſtáwi/ y we wſzytkich okręgoch murow iego/ y we wſzytkich mieſciech Iudá. BielKron 94v.
b. Świat, ziemia [w tekstach biblijnych lub opartych na Biblii być może w sensie ‘koło’ lub ‘kula’] (88): Bog ktorego zágniewániu żaden ſie oprzeć nie może/ á pod ktorym ſie zgináią ći co noſzą okrąg. Leop Iob 9/13, 4.Esdr 11/40; GrabowSet V4.
Wyrażenie: »okrąg świata, ziemie, ziemski (a. ziemny), wszytkich ziem, ziemskiej szyrokości« = orbis terrae a. terrarum Vulg, PolAnt, Mącz, Calag; machina mundi BartBydg, HistAl; orbis Vulg, PolAnt; mundana machina HistAl:; sphaera terrae, universus orbis PolAnt; ambitus terrae Mącz [szyk 84:1] (39:37:7:1:1): oto beſthya bądzyeſz podeptana a urodzy ſyą pan wokrągu zyemye PatKaz III 102v, 116; BartBydg 85; BielŻyw 151; WróbŻołt 49/12, 88/12, 97/7, 9; wiemy/ iż [...] on záłożył fundámenty gruntow wſſytkiey ziemie/y okręgu ſwiátá RejPs 140v; A ná koniec wſſytek okrąg ziemie ze wſſemi ſpráwámi co kolwiek ná niey ieſt ták z zwierzęty iáko y ſptaki rozmáyćie latáiącemi y z inemi wſſytkiemi żywioły/ [...] chwalćie á wyſláwiayćie imię wielmożne páná tego. RejPs 218, 34v, 87, 109, 142v, 144v; HistAl Gv, K3v, M5, M7; MurzNT Matth 24/14, k. 166 marg; KromRozm III M8, Nv [2 r.]; A ſiadł ná Máyeſtacye ſwey ſpráwyedliwośći/ By ſądził wſſytek okrąg zyemſkyey ſſyrokośći. LubPs Cv, F3v [3 r.], O3v, V3, V5v [2 r.], V6, V6v, X; KrowObr 104v, 141v; Leop 4.Esdr 11/32, 40, Is 18/3, 49/12, Ps 97/7, 9 (16); BibRadz I 2a marg, Iob 34/13, Ps 89/2, Prov 8/31, 4.Esdr 3/18, Luc 21/26; BielKron 124; Mącz 267c, 291b; Iáko prętko obbieży [słońce] okrąg ſwiátá wſzego RejAp AA5v; RejPos 327, 330; BiałKat 178v; KuczbKat 35; WujJud 239v; RejPosWstaw 42; BudBib Iob 37/12, Is 40/22; Bog wiecżny Pan/ ktory ſtworzył okrąg y gránice źiemie. BiałKaz E3; SkarJedn 26; Calag 163b; Ty iáko pan wſzechmocny okrąg źiemſki rządźiſz. KochPs 96; SkarŻyw 595; StryjKron 145; ArtKanc M16v, NI9; LatHar 311, 399, 572; JanNKarGórn G3v; PowodPr 35; Po wſzem okrągu źiemnym [fortuna] roſzerzełá władzą CzahTr L4v.
3. Wyrażenia przyimkowe w funkcji przysłówka »w okrąg«; circumcirca BartBydg; in gyrum, in orbem, orbiculatim Mącz; in gyro, per gyrum Vulg; in circuitu, (in) circum, per circuitum PolAnt; conglobatim Calep; circumferentialiter JanStat (58): Orbiculatim, W okrąg w okoł. Mącz [267]c.
a. W obwodzie (17): [miasto Alkair] nie ieſt więthſzy Rzymu w okrąg BielKron 455v; którzy przez tę Náukę doſzli/ [...] Iáko dáleko do niebá/ á potym iáko wielkié ieſt niebo w okrąg. GrzepGeom B2.

Z określeniem wymiarów (8): Ale Rzym Włoſki ieſt okrągły maiąc trzydzieſci mil włoſkich, á naſzych dzidſięć [!] w okrąg [ambitu murorum triginta duo miliaria continet] MiechGlab 70; Y wymierzył przećiwko wiáthrowi pułnocnemu pięć ſet prętow/ prętem pomiáru w okrąg. Leop Ez 42/17; Owa wſzędy w okrąg było ná 18000 laſk BibRadz Ez 48/35, Ez 45/2; BielKom 55, 274, 456v; StryjKron 617.

Szereg: »szeroko, długo i w okrąg« (7): ſzláchetny N. [...] wyznał: iż dobrá ſwe dźiedźiczné [...] ták ſzéroko/ długo/ y w okrąg [ita late, longe, circumferentialiterque JanStat 443]/ iáko przerzeczonych dóbr wśi N. dźiedźictwo w ſwych miedzách y gránicách ſie rozćiąga/ Szláchetnemu N. z N. [...] przedał ná wieki SarnStat 1250, 685 [2 r.], 1249 [2 r.], 1253, 1254.
b. W linii kołowej (3): Orbis saltatorum, Tániec w okrąg. Mącz [267]c.
Zwrot: »w okrąg iść« [szyk zmienny] (2): iż Circumferentia wſzędźie iednáko od Centrum idźie w okrąg ná puł Diámetru GrzepGeom H4, H3v.
c. Dookoła, otaczając kogoś, coś (20): Leop Ier 4/17; Ma tho kroleſtwo miáſto wielkie/ zową ie Kámbalu/ [...] ieſt w okrąg murowáne BielKron 269, 451; Circunstruo – Wolkrąg [!] buduię. Calep 199b, 197a.

w okrąg kogo, czego (7): Wielkie trudnośći/ kthore iáko byſtre wody zewſząd w okrąg nas. LubPs M3v marg, N3, V6; KochSz A3. Cf »być w okrąg«, »osieść w okrąg«.

w okrąg około czego (1): ná wierzchu byłá gałká miedźiána [...]/ á iábłká granathowe w okrąg około gałki BibRadz Ier 52/22.

Zwroty: »być w okrąg [kogo]« = towarzyszyć komuś (2): Pánie Boże [...] ktoż ieſt s tych rowien tobye ktorzy ſą w okrąg ciebye LubPs T4v, T4v.

»w okrąg obstąpić (a. obstępować), sta(ną)ć« = orbes facere Mącz; circumvadere, circunstare Calep [szyk zmienny] (2:2): Obſtąṕcyeſz w okrąg Sion obácżcye mocy yey/ A policżcye wſſytki wyeże co ſą około nyey LubPs Nv; Mącz [267]c; Circunsto – W okrąg ſtoię. Calep 199b, 200a.

»osieść w okrąg [czego]« (1): Ku pocyeſſe twey oſiędą [synowie twoi] w okrąg ſtołu thwego. LubPs cc6v.

α. W okolicy (3): BartBydg 242; Nad to obychodźił wśi wokrąk [circuibat castella in circuitu]/ nauczaiąc MurzNT Mar 6/6.

w okrąg czego (1): Rozlali ſrodze kreẃ ich práwye yáko wodę/ W okrąg myáſtá ſwyętego cżynyąc wyelką ſſkodę LubPs S2v.

d. W kształcie zbliżonym do koła lub kuli (11): Ale y Kárłowie twoi kthorzy byli po wieżách twoich/ ſáydaki ſwoie powieſili ná murách twoich w okrąg Leop Ez 27/11; BibRadz 2.Par 4/3; Cikládes Inſuły ták zową/ iż v Delu w okrąg oſiádły BielKron 273v, 263; Bulbus, [...] wſzelakie ogrodne ziele/ á korzenie ktore w okrąg roście [...]/ yáko yeſt Cebula. Mącz 27d, 103c, 395c, 408b; Ieſt w kóniec gór Rákuſkich [...] mieyſce w okrąg głębokie Oczko 9v; Calep 241a.
Wyrażenie: »w okrąg skrzywiony« [o sierpie księżyca] (1): Sinuata in orbem Luna, Xiężyć w okrąg skrzywiony. Mącz 395d.
e. Od środka na zewnątrz, na wszystkie strony (3): Sześćią promieni z oká [koło zodiaku] w okrąg rozmierzoné/ Zámyka w káżdym polu dwá znáki złożoné. KochPhaen 20; Circunsono – W okrąg brzmię. [...] Circunspicio – W okrąg patrzę. Calep 199b.
f. W obrębie, na terenie (2):
Wyrażenie: »w okrąg świata« (2): A ſlyſzyſz thu? Iż Duch Swięty roſkázuie/ nie Mnichom/ ále wſzyſtkim ludziom/ w okrąg Swiátá/ ſlubowáć y oddawáć dáry? KrowObr 141v, 142.
g. W różnych kierunkach po jakimś obszarze [czego] (1): Nyech w okrąg myáſtá łáknąc vſtáwicżnye chodzą [circuibunt civitate Vulg Ps 58/15] LubPs O4v.

Synonimy: 1. gałka, kula; a. cyrkiel, cyrkuł, cyrkumferencyja, koło, obod, okołek, okrążenie, okres; 3. wokoł.

Cf KRĄG, OKRĄGŁOŚĆ, [OKRĄŻEK]

KW (i JZ)