[zaloguj się]
[pdf]

KUR (285) sb m i f

kur m (179), kura f (3), kur a. kura (103); kura GliczKsiąż; kur : kura Mącz (10 : 1), Calep (5 : 1).

Fleksja
sg pl
N kur, kura kury, kurowie
G kura kur, kurów
D kurowi kuróm
A kura kury
I kur(e)m kury
L kurze kurzech, kurach
V kurze

sg N kur (98), kura (1) Calep. ◊ G kura (12). ◊ D kurowi (2). ◊ A kura (23). ◊ I kur(e)m (14). ◊ L kurze (1). ◊ V kurze (1). ◊ pl N kury (35), kurowie (6); -owie BielKron, HistRzym, KlonWor; -y : -owie Mącz (2 : 1), Calep (1 : 2). ◊ G kur (19), kurów (7); kur BierEz, FalZioł (2), LibMal (2), RejZwierz, Mącz (4), SienLek (4), RejZwierc (2); kurów SkarŻyw (2), GostGosp (3), KlonFlis; kur : kurów Mącz (2 : 1); ~ -ów (1) Mącz, -(o)w (6). ◊ D kuróm (6); -óm (3), -om (1), -(o)m (2); -óm Mącz (2); -óm : -om SienLek (1 : 1). ◊ A kury (52). ◊ I kury (4) RejWiz (2), RejFig, RejZwierz, kurami (1) Mącz. ◊ L kurzech (2) Murm, HistAl, kurach (1) RejKup.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Ptak hodowlany z rodziny kurowatych (Phasianidae) (282):
a. Gallus gallus domesticus L. (Rost.); kura domowa (273):
α. Samiec, kogut; gallus Mącz, Calag, Calep, Cn (174): Kur ktory kokoſzy wodził/ Z drugim kurem záwżdy ſie bił BierEz K4v; Słyſzáłá kurá śpiewáiąc: Dzień iuż bliſki przepowiedał BierEz S4, G2v, H3v [2 r.], I, K4v, M2, S4; Gallus. eyn han Kokot kur. Murm 86, 12; Mymer1 25; KAcżka ieſt ptak domowy więtſzi kura FalZioł IV 18a, +4b, I 34a [2 r.], III 3a, IV 18d [2 r.], 19a, 19c, V 94; BielŻyw 6; RejRozpr F3; RejRozm 400 [3 r.], 401, 402 [2 r.], 403 [3 r.], 404 [2 r.], 405; RejKup t7v; GroicPorz 112v, 113 [2 r.]; RejWiz 41v, 73v, 149v; kto dał Kurowi rozumność [quis dedit gallo intelligentiam]? Leop Iob 38/36; RejFig A4, A7v, Aa3, Cc2 [4 r.]; RejZwierz 58; BielKron 24, 24v, 260; Castrare pullos gallinaceos, Kury kápłunić. Mącz 40c, 31b, 71a, 142b, 303c; Wárzyć też kurá s páprotką SienLek 53v, 106, 152v, 245, X2v; HistRzym 109 [7 r.], 109v [5 r.]; RejZwierc 58v, 59, 234v [2 r.]; Calag 262b; Urinum ‒ Ialowe iaie, ktore kokoſzi znaſzaia bez zeiſcia skurcm [!]. Calep 1142b, 446b, 447a; Napierwey z folwárkow od Pań Stárych kury ieść/ zoſtáwiwſzy w káżdym folwárku przynamniey 30 kurow/ dla kápłunienia GostGosp 110; JanNKar F; KlonWor 65, 74.

W porównaniach (11): RejWiz 4, 8, 87; Obudzę ie iáko Kur wleciawſzy ná grzędę. RejZwierz 3v, 14v, 83v; Mącz 146c; pyſznv tylko chodzi do cżáſu iáko kur vpſtrzony s poſtáwámi ſwemi RejZwierc 53v, 219; Cucurio ‒ Pieyę, skrzeczę iako hur [!]. Calep 275a; PowodPr 74.

W charakterystycznych połączeniach: kur młody (2), stary, warzony; kur kokoreka, (wy)krzyka (a. krzyczy) (6), wygdakuje; kura kapłunić, tuczyć, warzyć.

Przysłowia: Nieczyńſie páwem ieſtliś kur RejRozpr H4v.

trudno ma Iáſtrząbá/ kto vcżynić s Kurá. RejRozpr 68.

Fraza: »kur (od-, za)pieje (a. (za)poje), poczyna piać, zaśpiewał« = gallus cantat Vulg, PolAnt; gallus vociferatus est PolAnt [szyk zmienny] (49 : 1 : 1): Dopieroż więc kur zápoie BierEz S4; OpecŻyw 97v, 112v, 113; MurzNT Matth 26/74, 75; thy otho tey dziſieyſſey nocy/ pierwey niż kur dwá kroć zápoie [priusquam gallus vocem bis dederit]/ trzy kroć ſie mnie maſz záprzeć. Leop Mar 14/30; ieſſcże on tego domawiał/ Kur zápiał. Leop Luc 22/60, Matth 26/34, Luc 22/61, Ioann 13/38; BibRadz Mar 14/30, Ioann 13/38, 18/27; kurowie poią kilko rázow przededniem/ áby ſie káżdy ocućił á bacżył gdzye leży/ by go Słońce ná łożu nie záſtáło BielKron 24; Gallus cucurit, Kur kokoreka álbo pieye. Mącz 70d, 142b; BudNT Mar 14/69 [68], 72 [2 r.], Luc 22/60, 61; CzechRozm 218v; Cáłą Bożą noc będźie/ áż kury odpieią. KochPieś 30; Potym Piotr [...] pierwey niż kur záſpiewał/ trzykroć ſię go [Chrystusa] záprzał ArtKanc D12v; Kury pieią tuż świtánie ArtKanc T4v; Gallicinium ‒ Czas ten w nocy, gdi kurowie poczinaią piąc. Calep 447a; LatHar 692, 696 [2 r.], 706, 710 [3 r.], 718, 721 [2 r.], 730; niewiećie kiedy Pan domu przyidźie: z wieczoráli/ ábo w pułnocy/ ábo gdy kury poią [galli cantu]/ ábo z poránku WujNT Mar 13/35, Matth 26/34, 74, 75, Mar 14/30, 68, 72 [2 r.] (13).
Wyrażenia: »pienie, pojenie albo śpiewanie kur« (1 : 1): Gallicinium, Poyenie álbo ſpiewánie kur. Mącz 88a, 142b.

»o pianiu (a. około piania) kurow« (2): tákże drugiey nocy o pianiu kurow/ tyżem młodzieńce zemną ſię modlące widział. SkarŻyw 566, 570.

Szereg: »kur albo kogut« (2): KVr albo Kogut ieſth ptak domowy FalZioł IV 18d, IV 18d.

Personifikacja (8): [Kot do Kura] przecż ták w nocy wołaſz/ A dobrym ludziom ſpáć niedaſz. Kur rzekł tym z ludzi nie ſzydzę/ Bo ie w nocy ku pracey budzę: Godziny nocne rozgadzam BierEz H3v, H4, S4 [2 r.]; Kur ſie wſpina ku gorze/ mowiąc: iż Chárt bieży RejFig A7v, A7v [2 r.]; Piſał też dla dobrych towárzyſzow diálogi rozlicżne/ Koſterę s pijánicą/ [...] Gęś s Kurem. RejZwierc [275]v.

W przen (3): Przez wtorego kurá możem rozumieć męczenniki ſwięte HistRzym 109v, 110; niewieśćie nie dopuſzcżam/ áni żeby miáłá pánem być nád mężem.Y Aſculanus nápiſał: Nie podoba mi ſię ten dom/ w ktorym/ kiedy y kokoſz gdacże/ kur milcży. WerKaz 287.
Przen: metonimicznie: Pianie kogutów (3):
Wyrażenia: »do trzecich kur« = do piania kogutow, o wczesnym świcie (1): Rozmáitych ánſzlakow dziwnie vżywáią/ Lecż pewnie do trzećich kur nigdy nie pijáią. RejZwierc 242.

»o wtorych kurzech« = gdy koguty pieją drugi raz w nocy (1): Gdi było o wtorych kurzech w noc [Cum autem esset secunda vigilia noctis] bárzo nagle przypádli ná nię lwowie biali HistAl H6v.

Wyrażenie przyimkowe:»przed kury« = do piania kogutów, do świtu (1): (nagł) Synowie co máć pogrzebáli. (–) KAzał kſiądz [...] Bochmy w piſmie ználeźli/ gdzie nawyſzſze niebo/ Nie padłby zá trzy látá/ młyńſki kámień z niego. [...] brát rzecże drugim [...] náſzá máć ieſzcże gdzieś v dyabłá. Bo kiedyć Kámieniowi ták nieſporo z gory/ Náſzá ledwe ćwierć mile vbiegłá przed kury. RejFig Bb4v.
β. Samica, kura; gallina Mącz, Calep (3); Gallinaria, Która kury ſádźi. Mącz 142h; Gallina – Kokoſz, kura. Calep 446b.
Przysłowie: Yużći dzis nye tylko kury mądre/ ále też y ſáme yáycá GliczKsiąż P4v.
γ. Kur a. kura a. kury i koguty razem wzięte [w pl] (96): Kur y gęśi koſz nákupił BierEz C4v; Ano śię ſnuią niewiáſty; Społem tám weſoły były/ Kury iádły wino piły. BierEz O2v, H4v, I, N3v, O2v, R3v; Sadło kur młodych więczey zagrzewa niżli ſtarych. FalZioł IV 19b; Ma iadać [...] Kuri/ pthaki (iedno nie wodne) FalZioł V 94v, I 155d, V 36v; kuri y drudzi ptaci maią w ſzyi żyły ciaſne GlabGad D2, D2, G3, G4v; Kury wrzeſſczą ſwinie kwiczą RejRozpr Bv, F3; LudWieś B; LibMal 1544/92, 1545/108, 1546/110; Iáſtrząb goni Cietrzewie á Lis płoſza kury RejWiz 102, 59, 69v, 73, 172v, 192; UstPraw D2v; RejZwierz 103v; BielKron 401v; Tricae, Włocháćiny/ yákie v nóg gołębióm álbo kuróm bywáyą. Mącz 464b, 1a, 52b, 142b [3 r.], 260d, 269b [3 r.] (15); Kurom pypeć léczyć. Ieſlić kury pypćieią/ tedy czoſnku náwierć/ á námieſzay go z othrębámi álbo thłuczą ięczmięnną/ á daway im ieść. SienLek 192, 38v, 87, 92v, 113v, 141, 192, Aaaav; RejAp 113v; RejZwierc 27v, 58v, 72 [2 r.], 72v, 245v; CzechRozm 130v; ZapKościer 1580/11, 1583/54; KochFr 14; Kury ſie lęgą cáły rok GostGosp 110, 16 [2 r.], 24, 30, 70, 108 [2 r.] (13); SarnStat 303; KmitaSpit A3; PaxLiz B2v; W domu obfitość ſádowi ſię wſzędźie Kurow pogrzędźie. KlonFlis Cv; KlonWor **2, 25, 47.

W porównaniach (5): gdzye mu [diabłowi] po myſli/ to on tám w tey zgrái/ A iáko Lis ná kury pod ſtrzechą ſie tái. RejWiz 139; BielKron 441, 441v; RejZwierc 247; GórnRozm Mv.

Wyrażenie: »kury domowe« (1): kury domowe/ kokoſzy/ pawy/ kácżki/ to wſzyſtko ma rozmnażáć GostGosp 120.
Szereg: »kury, (i) ptastwo« [szyk 2 : 1] (3): Cohors etiam vel potius chors, Oplecione mieyſce w którym kury y ynſze ptáſtwo chowáyą Mącz 59b, 509a; Oczko 24v.
Zestawienie: »kury włoskie« = rasa kur typu nośnego pochodząca z Włoch (2): Kury Włoſkie bárzo dobre do chowánia GostGosp 122, 167.
b. Gallina Africana gibbera; indyk; meleagris Mącz, Cn; avis Libyca, avis Numidica, avis guttata, gallus Indicus, pavo Indicus Cn (9):
α. O samcu (3):
Zestawienie: »kur indyjski« [szyk 2 : 1] (3): cżęſto ſie w wierze ſwey/ iáko kur Indyiſki w grzebieniu ſwym odmieniáią. CzechRozm 172; chłop iák Indiyſki kur ponuro krokorze. PaprPan Y3v; KlonWor 3.
β. Samiec a. samica lub ogólnie samce i samice [pl] (6):
Zestawienia: »afryckie kury« (1): Meleagrides gallinae Africae, Africkie kury pſtrego pierza y gárbáte. Mącz 214a.

»kury indyjskie« [szyk 3 : 2] (5): Calep 649a; Indiyſkie kury pod ſwoyſkie kokoſzy Polſkie ſádźić GostGosp 122, 72, 120, 167.

2. zool. Prawdopodobnie dziki ptak z rodziny kurowatych (Phasianidae); w błędnym przekładzie z hebrajskiego, prawdopodobnie kalka z lat. gallus sylvestris (cf Hebraica Biblia, trans. S. Münster, Bazylea 1534, s. 101) (1):
Zestawienie: »kur leśny« (1): Záś te (ſą) ktoremi ſie będziećie brzydzić miedzy ptáſtwem/ nie będziećie ich ieść [...] Bąká/ dudká/ y ſroki. Boćianá y ſoyki wedle rodzáiu iey: Kurá leśnego [montigallus (marg) upupa (–)] y niedoperza. BudBib Lev 11/19 [[idem] BudBib Deut 14/18].
3. n-pers »Kur« (2): gniewał ſie ná chłopcá/ ktorego zwano Gallus/ to ieſt Kur/ iż go wcżás nie obudził poki nie przyſzło Słońce BielKron 24.
Zestawienie (1): Iakom ya przesz rzaczcza szwego pawla Goszczynszkyego nyesbyla yakvba kura ZapWar 1505 nr 2086.

Synonimy: 1. a. kogut, kokot, pietuch.

Cf KUROPAS, KUROPŁOCH, KUROPŁOSZEK, KUROPOJ, KUROŚLEP, KUROTRZEWIE, [KURZYCA]

IM