[zaloguj się]

LUDZKOŚĆ (145) sb f

ludzkość (141), ludskość (3), ludźkość (1); ludskość Calep (3); ludzkość: ludźkość Mącz (31 : 1),

ludzkość: -dz- (129), -c- (9), -cz- (1), -dcz- (1), -dż- (1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N ludzkość
G ludzkości
D ludzkości ludzkościåm
A ludzkość
I ludzkością
L ludzkości

sg N ludzkość (42).G ludzkości (36).D ludzkości (4).A ludzkość (37).I ludzkością (20).L ludzkości (5).pl D ludzkościåm (1).

stp brak, Cn notuje, Linde XVIIXVIII w.

1. Życzliwy stosunek do ludzi, łaskawość, przychylność, uprzejmość, grzeczność; gościnność, kultura obyczajów, ogłada; wykształcenie; humanitas Mącz, Calep, Cn; comitas, hospitalitas, philant(h)ropia Mącz, Calep; affabilitas, dignatio, facilitas, popularitas, urbanitas Mącz (143): Aczkolwyek wyęc ſtráchąm ſye twoyey [papieża] wyelgoſci/ á wſſákoż ludzkoſć mye przyzywa. KromRozm III O3v; BibRadz I 9c marg, Gen 24 arg; [Argonante] wielbili iey [Medei] rozum y ludzkość. BielKron 54v; Humanitas, Ludzkość/ skłonność ku záchowániu/ też człowiecze przirodzenie/ też báczność rozum y wyczwiczenie w wyzwolonych naukách. Mącz 157b, 89a, 298a, 360b, 382d, 419c (14); ludzkość/ á Senatorſka powagá mądrze [w nim] były złożone/ y vſádzone/ rozeznáć żaden nie mogł/ co cżemu pánowáło. GórnDworz B7, Ii2v; ten ieſt prawdziwy Apoſtolſki koſcioł Páná Kryſtuſow/ [...] kthory też przez miłość ſzcżyrą przyłącżywſzy ſie ku wſzem cżłonkom/ miłuye bliźnie ſwoie/ y wſzelką powinność ludzkośći pokázuie RejPosWstaw [1434]v; ModrzBaz 67, 98v, 143; SkarŻyw 335; KochMuza 28; ReszHoz 125; KochPam 83; KochPieś 46; [Lech] luckoſcia wielką zatrzimawal prziſobie woiſko PaprUp A4; ZawJeft 32; Hoſpitalitas ‒ Ochotne, prziieczię gośczy, ludskośc. Calep 490a, 220a, 491a; W Perſiiéy [...] dla kárnośći nie dano krzywdy czynić: v Aſſiriyczyków powagá byłá wielka: v Rzymian záśię vkłádna ludzkość OrzJan 21, 21, 104; Pátrzay iáka pilność y ludzkość byłá vrzędnikow pogánskich około więźniow ſwych, áby ich od wſzelkiey krzywdy obronili. WujNT 491 marg.

ludzkość ku komu (2): ſercá ludzkie [...] od waśni y złey woli odwodźić/ áza to nie nawięcey ludzkośći iednego ku drugiemu prziſtoi [an non humanitati maxime congruit]/ ModrzBaz 67; SkarŻyw 58 marg.

ludzkość przeciw komu (8): Wielką ludzkość Iozefowá przećiw bráćiey ſwey BibRadz Gen 43 arg, Gen 23 arg; KochSat ktv; Mącz 447c; O ludzkośći przećiwko poddánym [Et de humanitate subditis praestanda] ModrzBaz 46v; SkarŻyw 593; ReszPrz 72; WysKaz 41.

ludzkość nad kim (1): Pan IEZVS [...] nie gáni áni zákázuie płákánia nád vmárłym. Bo to ſámo przyrodzenie wyćiąga y powinne vżalenie/ y ludzkość nád nędznym/ y nád oſtátnią y nawiętſzą nędzą náſzą do ktorey śmierć przywodźi. SkarKaz 385a.

ludzkość w kim (1): pámiątká Oycowſkiey Ikromnośći ták wiele v nich ważyłá/ y nádzieiá przyſzłey ludzkośći w potomku/ iż wſzyſcy woleli oddawáć poſłuſzeńſtwo ſłudze/ niżhy potomſtwo tákowego Páná ſwego opuśćić mieli Phil M2.

W połączeniach szeregowych (18): KochSat B4v; Officio vincet omnes spes, Ludźkością żáchowániem á vkłádnością więcey dokaże niżli ſię po nim nádziewano. Mącz 407d, 119a, 297c, 508b; GórnDworz Cc, Ee, Ff8; RejZwierc [193]; ModrzBaz 126v; SkarŻyw 334, 357; ReszList 187; Tu powagá/ tu ludzkość/ dźiélność nie obięta: Tu poległá pobożność/ y tu cnotá święta. PudłFr 61; PaprUp Dv, Gv; KołakCath B3; Phil D2.

W przeciwstawieniu: »grubość, srogość i bicie ... ludzkość« (2): Mącz 120d; iſz [dzieci] nie tylko ſrogośćią y bićiem/ ále ludzkośćią/ miłoáćią/ y łáſkáwośćią ku dobremu wiedzeni być pomáłu á nie zprętká máią. SkarŻyw 334.

W charakterystycznych połączeniach: ludzkość nie leda (2), niemała, osobliwa, prawdziwa, przyjemna, przystojna, słodka, wdzięezna, wielką (więtsza) (4), własna, wszel(a)ka (6), zwierzehnia; ludzkość panuje [w kim a. komu] (2); bogaty w ludzkość; do ludzkośći zaprawować; służyć ludzkośći; przywieść ku ludzkośći; wiedzieć [czyją] ludzkość; pamiętać [na czyją] ludzkość; ludzkością nagrodzié, przodkować, słynąć; [komu] schodzi na [czyjej] ludzkośći.

Zwroty: »w sobie żadnej ludzkośći nie mieć« (1): Omnem humanitatem exuisse videtur, Zda ſie w ſobie żadney ludzkośći nie mieć. Mącz 433o.

»wszelaką ludzkość oddalić« (1): Exuere humanitatem, Wſzeláką ludzkość oddalić. Mącz 433c.

»odwoławać się na [czyją] ludzkość« (1): Hic ego humanitatem tuam desidero, Tu ſie ya odwoławam ná twoyę luckość y záchowánie. Mącz 83a.

»ludzkość (p)okazać (a. (p)okazować)« = comprchendere aliquem humanitate Mącz; praestare humanitatem Vulg, PolAnt [w tym: komu (10), przeciw komu (3), w czym (1), po kim (1)] [szyk zmienny] (17): Leop Act 28/1; Lot okázuie ludzkość w prziymowániu gośći w dom BibRadz I 10h marg, Act 28/2[l]; KoehSat My; KwiatKsiąż Pv; Mącz 298a, 318a; pan Krákowſki áby ludzkość ſwą pokazał [...] vſtháwicżnie s pánią Giżyczką ohciał mowić GórnDworz S4v; RejPosWstaw [414]v; ModrzBaz 127; SkarŻyw 134, 357, 597; Rotmiſtrz chcąc przedśię ludzkość nieiáką. po ſobie pokázáć/ prowádźił ią áż do rzéki/ gdźie ſye woźić miáłá. KochWz 136; ReszPrz 72; Zá cześć więcéy/ niż lekkość/ poczytał to ſobie/ Ludzkość wſzelką okázáć naliżſzéy oſobie KochTarn 74; WujNT Act 28/1.

»przy swojej ludzkośći stać« = mieć niewzruszone zasady (1): Constare suae humanitati, Przi ſwoyey ludzkośći ſtać/ nie puſzczáć ſie yey. Mącz 418a.

»ludzkości (wy)uczyć« [szyk zmienny] (2): oycowye [...] dzyeći ſwych zá młodu nyech ludzkośći vcżą/ áby ſie pothym vmyáły ku kożdemu ſkłányáć/ z káżdym ſie nadobnye á vkłádnye rozmowić. GliczKsiąż F5v; PaprUp Dv.

»swoją ludzkością [kogo] sobie ująć« (2): Bo zá ſwą godnośćią Godźieneś ieſzcze więcéy: ſwoią záś ludzkośćią Kogoś ſobie nie viął? KochJez A4v [idem] KochEpit A3.

»z ludzkośći się wyzuć; wyzucie się ze wszelakiej ludzkości« (1; 1): CzechEp 4; ledwie ſię z ludzkośći nie wyzuwſzy/ ták nas [ksiądz Powodowski] ſzácuie y winuie/ y do inſzych w podeyźrzenie przywodźi NiemObr 4.

»zapamiętać wszelakiej ludzkości« (1): on w ſwoiéy popędliwośći/ Zápámiętał wſzelákiéy zgołá ludzkośći KochPs 168.

»ludzkości nie znać« (1): Czy nas té wźiąć wyſpy máią/ Któré ludzkośći nie znáią? GórnTroas 55.

Wyrażenia: »ludzkość braterska« (1): Wthore mieyſce ma Społecżność miedzy znáki á ćwicżeniem koſcielnym. [...] vżywa thego ſłowá Páweł ſ. miáſto miłośći á ludzkośći bráterſkiey. RejPosWstaw [1434].

»własnej ludzkości pełen« (1): Lecż iáko to ieſt rzecż podobna/ że y ty ſam możeſz ſię omylić: ták záśię ieſt rzecż przyiaćielſka á właſney ludzkośći pełna/ żáłowáć cżyiego omylenia ModrzBaz 65.

»ludzkością pobudzony« (1): Iego Miło: Pan brát W.M. [...] bárziey ſwoią ludzkośćią/ niż iáką zaſługą moią/ ku mnie żebrakowi pobudzony/ hoyney ręki ſwey ku mnie śćiągáć [...] nie przeſtawał GrabowSet A2v.

»przyrodzona ludzkość« (1): PAnie [...] racz i ti moię tę kwapioną Pracą za wdzięcżne prżyiąć a ſwą przirodzoną Ludzkosć okazać przeciw tey leſney potworze, Ktora ſię tu ſmio ſtawić na twym Pańskim dworze. KochSat ktv.

»znak jaki (a. najmniejszy) ludzkości« (2): GórnDworz Xv; Károlſtádius [...] wzbudźił/ [...] ten to niepokoy/ cżłowiek ſrogi/ bez rozumu/ bez náuki/ bez żadnego ſmyſłu ćieleſnego/ w ktorym nigdyſmy nie obacżyli znáku iákiego przyſtoyney ludzkośći ReszPrz 63.

Szeregi: »ludzkość i braterstwo« (1): Bo prawdźiwa ludzkość y bráterſtwo [humanitas ac fralernitas] vdźielániem wſzech rzecży ludźiom záwiera ſię ModrzBaz 68v.

»cnota, (i) ludzkość« (3): TEmuś mógł rzéc beſpiecznie/ iże był przed láty W náukę/ cnotę/ ludzkość/ Bużynſki bogáty. PudłFr 40; Phil G4; KołakCath Bv. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ludzkość i dworstwo« (1): [Luteranowie] máią [...] Dyabelſką pychę/ hárdość w nich zá pokorę pocżytáią/ mieſzáć y ſzeleć/ ludzkośćią y dworſtwem zowią ReszPrz 65.

»ludzkość a kunsztowanie« (1): Aspergere comitati gravitatem, Ku ludzkośći á kuſztowániu [!] ſtátek s powagą prziłącza weſpołek weſołym y ſtátecznym być/ nie wſzetecznym. Mącz 404a.

»ludzkość i łaska« = humanitas et clementia Modrz [szyk 3 : 1] (4): ModrzBaz 127 [2 r.]; A chcąc Pan więtſzą ludzkość y łáſkę pokázáć Piotrowi/ ſzedł w vbogi dom iego SkarŻyw 597, 593. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ludzkość i łaskawość« [szyk 1 : 1] (2): Chriſtuſá [...] słowá to ſą/ ktore nam roſkázuią/ ábyſmy drugim odpuſzcżáli/ iáko chcemy/ żeby y nam odpuſzcżano. Gdźież tedy ieſt więtſze mieyſce odpuſzcżániu/ ludzkośći/ y łáſkáwośći [ignoscentiae, humanitati, clemewtiae]? ModrzBaz 127; SkarŻyw 58. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ludzkość, (a, i) miłość« [szyk 3 : 2] (5): RejPosWstaw [1434]; CzechEp 4; ReszList 167; Calep 799b; ále Chrześćijáńſkiego miernego [płaczu po zmarłym] y ktory miłość ku odchodzącemu y ſámá ludzkość wyćiſka/ [apostoł] nigdy nie gánił. SkarKaz 385b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»ludzkość i ochędożność« (1): Ex feritate ad mansuetudinem traducere, Od beſtialskiey grubośći ku luckośći y ochędożnośći prziwieść Mącz 120d.

»ludzkość i ochota« (1): Suo sermone subsequutus est humanitatem literarum tuarum, S taką ludzkością y ochotą yął ſie k nam mieć/ yákoś ty do niego ukłádnie piſał. Mącz 386b.

»ludzkość a opatrzność« (1): [papiez Innocencyjus] dla ſwoiey ludzkośći á opátrznośći/ przyciągnął k ſobie wiele dobrych rzecży. BielKron 189v.

»ludzkość, (a, i) skłonność« (4): Me facilitas hominis delectat, Luckość á skłonność yego mnie wielmi rozkoſzuye. Mącz 114h, 159a, 318a, 447c. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»ludzkość i wszelaki sposob poczciwego życia« (1): Miſtrze [...] ten wiek bárzo śliſki/ zdrowemi náukámi do ludzkośći y do wſzelákiego ſpoſobu pocźćiwego życia/ zápráwowáli. ModrzBaz 128v.

»ludzkość i sprawiedliwość« (1) : Mnodzy ludzkośći y ſpráwiedliwośći [humanitatem et iusticiam] pilno służą ModrzBaz 57v.

»ludzkość i świętobliwość« (1): á ten rog był od inych rozny w tym iż miał oblicze człowiecze ktore znáczyło zwierzchnią ludzkość y święthobliwość BibRadz I 451a marg.

»ludzkość i układność« (1): Byłá w tym cnym Pánie tá cnotá bárzo znákomita/ bo oprocż owey mile ſłodkiey przećiw każdemu ludzkośći y vkłádnoáći/ przećiw ſługom Bożym iáka pokorá y vcżćiwość iego byłá WysKaz 41. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»ludzkość i uprzejmość« (1): TItus Ceſarz [...] ieſt we wſzem podobien Lipſkimu náſzemu/ [...] Więc ludzkość y vprzeymość pánuie mu ktemu PaprPan S2.

»ludzkość, (a) zachowanie« (2): Ludzkoſcią/ záchowániem/ tym wiele nágradza/ Bo to nigdy ze złego/ ſercá nie pochadza. RejZwierz 54v; Mącz 83a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »prze ludzkość« (2): Iákoſz ie [imięnie] vrácił [lege: utracił]? báwił ſię żołnierſką, [...] czy śioſtrom ná poſag Wydał? [...] (‒) Ná żadnym z tych. (–) Prze ſwą ludzkość oycze CiekPotr 23.
~ Szereg: »prze ludzkość a dobre zachowanie« (1): wierzę że tákowych będzie niemáło/ ktorzy prze ludzkość á dobre záchowánie Iego Miło: Páná brátá W. M. tegoż wſzytkiego co ia życżyć/ y zá IegoMiło: Páná Bogá prośić będą GrabowSet A2v. ~

»wedle ludzkości« (1): Sed (quae facilitas tua) hoc magis dabis veniam quod se non mereri fatentur, Ale (która yeſt twoyá ludzkość/ álbo wedle twoyey ludzkośći) tym łatwiey ym przepuśćiſz ym pilniey niewinność ſwą ſpráwuyą. Mącz 335c.

»z ludzkości« (3): między innémi rzeczámi [...] któré przećiwko poddánym pánſtwu zakonu náſzego z ludzkośći rádźi czynimy [quadam humanitate libenter gerimus JanStat 904]/ o tym myślimy wnocy y wednie: ábyſmy im pokóy y odpoczynienie obfite vczynili. SarnStat 1120.

~ W przeciwstawieniu: »z cyrografu ... z ludzkości« (1) : CONTRACTVS INNOMINATVS, vczynność zowią nie z Cyrográphu piſánégo, ále z ludzkośći SarnStat 1272.

Szereg: »z miłości albo z ludzkości« (1): DArowánié ieſt czwarty á nalepſzy contráct, że kto z miłośći álbo z ludzkośći co komu przywłaſcza. SarnStat 1275. ~

W przen (19): Przyćiągałem ie powrozmi ludzkośći/ á zwiąſkámi miłośći [In funiculis Adam traham eos, in vinculis caritalis]/ á byłem im iáko oni ktorzy vlżáią iarzmá od czeluśći ich BibRadz Os 11/4; Humanitatem Athenis deportavit, Prziniósł s ſobą ludzkość z Athen/ ſtał ſie obyczaynym. Mącz 313d; Bo á cżegoż vczy rozum? co przykázuie cnotá? ná co rádźi ludzkość [Quid humanitas suadet]? ModrzBaz 142v; Chodźćie ſám ludźie: á cżego ſię ſámá ludzkość domaga obácżćie. ModrzBaz 143; Vprzédzaſz látá/ kleynoty drogiémi/ Poważna ludzkość buia nád którémi Y táć zniewala wſzyſtki ludźie práwie. ZawJeft 3; GrabowSet A2.

W połączeniu szeregowym (1): Był wielki cżłek wonnośćią cnot wſzytkich ozdobiony/ mądrośćią/ miłośćią/ vboſtwem/ ludzkośćią SkarŻyw 546.

Zwroty: »nauczać ludzkości« (1): Twárdſzy nád krzywé ſkáły/ którégo schowáły. W ślepych iáſkiniách ſwoich/ áni náuczáły/ Srogié lwice ludzkośći: weyźrzy ná kreẃ ſwoię/ A niech vzna córá twa łáſkáwą twarz twoię. ZawJeft 40.

»prawą ludzkość na się oblec« (1): A wſzákoż o ludźie/ cżás iuż potrzebuie/ ábyſmy wżdy kiedy práwą ludzkość ná ſię oblekli [humanitatem veram aliquando induamus] ModrzBaz 143v.

»wszystkę ludzkość od siebie odganiać« (1): męſtwo bez mądrośći y ſpráwiedliwośći vpor ieſt/ á zgołá/ okrucieńſtwo/ ktore wſzytkę ludzkość od ſiebie odgania. Phil D2.

»ludzkość okazać« (1): źiemiá więtſzą w ſobie ludzkość niż on [Kain] okazáłá A to iż krew bratá iego w ſię przyięłá BibRadz I 3b marg.

»wszytkę (a. wszelaką) ludzkość zwlec z siebie« = (omnem) humanitatem exuere Modrz (2): Wiele tych v ktorychto w ręku zſtáło ſię twárdſzymi zá folgowániem Bożym: wſzytkę ludzkość zwlekli zſiebie że iym ludźie dźiwnie ćierpią: popili ſię zbytnim pieſzcżeniem ſzcżęśćia. ModrzBaz 144v, 68v.

Wyrażenia: »ludzkością ozdobiony« = humanitatem praeditus Modrz [szyk zmienny] (3): niemowiłem do krzemieniow/ áni do dębow [...] álem do ludźi mowił. A pod tym przezwiſkiem nierozumiałem obrzymow/ áni żadnych dźiwow ludźiam podobnych: ále źwierzętá ludzkośćią ozdobione/ rozumem władáiące/ áć wſzytkich cnot naſienie wſobie máiące. ModrzBaz 142v, 64; SkarŻyw 546.

»ludzkością wypolerowany« = humanitatem politus Modrz (1): niewidzę żadnego narodu áni ludzkośćią wypolerowánego/ áni ták grubego/ ktoryby niemiał oſobliwego ſtáránia o dobrem ćwicżeniu młodych ludźi. ModrzBaz 128v.

Szeregi: »ludzkość i dworstwo« (1): Dwór wſzyſtek wczérni prze ćię/ Kryſki/ chodźi. Abowiem ludzkość y dworſtwo przy tobie W iednymże záraz pochowano grobie. KochFr 27.

»prawda i ludzkość« (1): Prawdá/ y ludzkość/ twóy wóz niéch ſpráwuie KochPs 67.

2. Bycie człowiekiem (2):
Zwrot: »hardzie na swą ludzkość kazać« = chełpić się swoim człowieczeństwem (1): gdy ſtrzałą zrányony [Aleksander] mglał á truchlał/ vpámyętawſſy ſie z oney pychy yął mowić/ tá kreẃ záiſte nye okázuye thego/ ábych ya był bogyem/ álbo ſynem Iowiſſowym. Ták też y dzis mogliby ludzye w ſię weyrzeć/ á vznawſſy tho że ſą ludźmi álbo cżłowyekámi/ nie myeliby thák hárdzye á poſtáwnye ná ſwą ludzkość kázáć GliczKsiąż F5.
Wyrażenie: »godny ludzkości« = indignus humanitate Modrz (1): ábo nas Bog gorſzym práwem ſtworzył/ niż inſze ludźi iż żadnym ſpoſobem niechcemy ſię dáć nákłonić ná to co ſię iemv podoba? áza to nie ſą rzecży godne ludzkośći/ ktore nam przed ocży ſą położone? ModrzBaz 143v.

Cf CZŁOWIECTWO, CZŁOWIECZEŃSTWO, NIELUDZKOŚĆ

KCh