[zaloguj się]
[pdf]

ŁANCUCH (305) sb m

łancuch (302), lencuch (2), ancuch (1) [łącuch]; lencuch LibMal; łancuch : lencuch ZapWar (4 : 1); łancuch : ancuch ZbylPrzyg (2 : 1).

łancuch (145), łańcuch (140), łancuch a. łańcuch (20); łancuch BielŻyw (2), MiechGlab (3), MurzHist (3), MurzNT, Leop (11), BibRadz (6), OrzRozm, BielSat (2), BielSpr (5), WujJud, BudNT (7), Skarjedn, SkarŻyw (12), MWilkHist (7), KochPhaen (2), KochMRot, ReszPrz (2), ReszList (2), WerGośc (2), BielRozm (2), KmitaPsal, GostGosp (3), RybGęśli (2), WujNT (21), SarnStat; łańcuch FalZioł, March3, HistAl (10), KromRozm I, RejWiz (18), RejZwierz (4), KochSat, Mącz (18), SarnUzn, RejAp (6), GórnDworz (4), BiałKat, RejZwierc (15), RejPosWstaw, KochOdpr, StryjKron (3), KochJez, KochFr, KochPieś, GórnRozm; łancuch : łańcuch OpecŻyw (1 : 11), GroicPorz (1 : 1), BielKron (15 : 18), BudBib (6 : 1), ModrzBaz (1 : 10), GórnTroas (1 : 1), GrabowSet (1 : 1), LatHar (1 : 2), SiebRozmyśl (2 : 1), PowodPr (2 : 1),Przyg (1 : 2).

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie); e z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja
sg pl du
N łancuch łancuchy
G łancucha łancuchów
D łancuch(o)m
A łancuch łancuchy
I łancuchem łancuchy, łancuchami łańcuchoma
L łancuchu łancuchach, łancuchoch
V łancuchu

sg N łancuch (33). ◊ G łancucha (17). ◊ A łancuch (61). ◊ I łancuchem (31); -em (7), -(e)m (24). ◊ L łancuchu (33). ◊ V łancuchu (1). ◊ pl N łancuchy (21). ◊ G łancuchów (15); -ów (1) BiałKat, -ow (1) OpecŻyw, -(o)w (13). ◊ D łancuch(o)m (1). ◊ A łancuchy (32). ◊ I łancuchy (29), łancuchami (22); -y OpecŻyw, HistAl (6), BielKron (5), Mącz, RejZwierc, BietSpr, SkarJedn, KochPhaen, SkarKaz, SkarKazSej; -ami MurzHist, MurzNT, ModrzBaz, SkarŻyw, MWilkHist (4), StryjKron, ReszList (2); -y : -ami Leop (2 : 1), BibRadz (3 : 1), BudBib (1 : 1), BudNT (1 : 2), WujNT (3 : 6). ◊ L łancuchach (6), łancuchoch (2); -ach RejZwierc, ActReg, LatHar, PowodPr (2); -och BibRadz; -ach:-och BielKron (1 : 1); ~ -ach (3) LatHar, PowodPr (2), -åch (2) BielKron, RejZwierc, -(a)ch (1). ◊ du I (cum nm) łańcuchoma (1) BudBib Ier 52/11.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Zespół połączonych ze sobą ogniw, przeważnie metalowych; catena BartBydg, Mącz, Calep, Cn; torques Mącz, Calep, Cn; tormentum Cn (305): Nieſłyſſano to nigdy/ áby pſá kiedy ſiodłano/ ále iżby go ná łáńcuchu więziono. March3 V8v; BartBydg 24b; ZapWar 1530 nr 2479, 1548 nr 2667; ten też Paiſeta Carza Tureczkiego na pirwey poraził, á ięthego związał złothym łanczuchem wſzakozgo potim puſcił. MiechGlab 30, 49, 66; Item zeznal yſch wzalyaſſowye v Byenka lenczuch vkradl LibMal 1546/110; Alexander [...] kazał moſt zbudowáć łańcuchy związány. HistAl E3, A8, B6v, E3v [2 r.], L, M5 [2 r.], M5v; Studnią nadobnym kſtałtem z mármoru ſpráwiono/ Láńcuchy wodę ciągnąć pięknie przypráwiono. RejWiz 46, 4v, 166v, 167; [Kambizes] kazał ſpuśćić pſá z lewkiem/ pocżął lewek pſá przepomagáć/ pies drugi ktory ná łáńcuchu był/ zerwał ſie mocą z łáńcuchá á rátował pſá brátá ſwego. BielKron 114; Mángowie kupcy idą w towárzyſtwie z Turki/ máiąc długie łáncuchy/ ktorzy v Turkow kupuią niewolniki/ náwiążą ich ná ieden łáncuch pięćdzieſiąt álbo ſześćdzieſiąth BielKron 216v; [ślachta mazowiecka upiekli piekarkę i Kliczowską] gdy wkopáli w żiemię ſłup/ do kthorego obiedwie ná łáncuchach długo vwiązáli/ káżdą ná ſwoim łáncuchu nago opák ręce związawſzy BielKron 419v; A thak ſliſmy ſpołu ná ten cżás z nawámi związawſzy ſie łańcuchy przez then cżás nieprześpiecżny BielKron 45lv, 240v, 372v, 384v, 451v, 460 [4 r.]; Mącz 41b; SarnUzn G5v; Y widziałem Anyołá sſtępuiącego z niebá/ máiącego klucż od przepáśći/ y łáńcuch wielki w ręku ſwoich. RejAp 164v, 166 [3 r.], Eev; RejZwierc A7v, 135v; BielSpr 8, 9, 48, 54, 70v; potym [św. Symeon] ná wierzch iedney gory wſtąpił/ y tám áby z niey nieſchodził/ á myſli z niebá nie ſpuśćił, łáncuchem ſię żeláznym ná 20 łokiet zá nogę przykował. SkarŻyw 29; Włoſieńnicę ſkońſkich włoſow bárzo oſtrą zwęzełkámi/ ná gołym ćiele/ drugdy żelázną obręcż/ drugdy łáncuch/ drugdy ná włośieńnicy żelázny páncerz nośił. SkarŻyw 472, 29 [2 r.], 436 [2 r.]; A drudzy drzwi zámykayćie Láncuchámi zákłádayćie. Y będą brząkác łáncuchámi w piekle. MWilkHist E3, E3v [2 r.]; ZapKościer 1580/7; Calep 172a; GostGosp 10; WujNT Apoc 20/1.

łancuch z czego (3): potym vkazał łáncuch s koſći ſloniowey ſpráwiony [cathena eburnea HistAl 31] HistAl A3; [św. Symeon] vplotſzy ſobie gruby łáncuch z pálmowego liśćia śćiągnął mocno lędzwie ſwoie/ ták iſz rány ſie ná ćiele pocżyniły SkarŻyw 29, 29.

W porównaniach (11): GórnDworz K4; ktoby ſie miał tárgnąć ná poććiwego á niewinnego cżłowieká iſcie też ten ſtoi zá pſá ná łáńcuchu. RejZwierc 135v; porzucili Mniſzy y Mniſzki kapice/ Kſięża Rewerendy/ wiárę/ wſtyd/ boiaźń wſzeláką złamawſzy: iákoby ie Lucyper z łáncuchá ſpuśćił ReszPrz 73. Cf »jako pies na łancuchu«.

W charakterystycznych połączeniach: łancuch zawlec (2); na łancuch nawiązać; z łancucha spuścić (2); łancuchem przykować się (2), spiąć, zewrzec, (z)wiązać (się) (4); na łancuchu uwięzać (4); łancuch długi, mocny, srebrny, wielki (2), wozowy, złoty (4), żelazny (7); łancuchem skowany, umocniony, uwiązan(y) (4), związany (2).

Zwrot: »sta(wa)ć na łancuchu« [szyk zmienny] (3): RejWiz 72v; Bo gdy pieſek dla ſtráwy/ ná łáńcuchu ſtawa/ Wilcżek ſobie po leſie/ ſkacżąc poigrawa. RejZwierz 120, 120.
Wyrażenie: »jako pies na łancuchu« (8): RejWiz 2lv, 48v, 167v; Abowiem gniew thákiego cżłowieká álbo oná przycżyná do gniewu ktorey on podawa/ ieſt iáko onego pſá ná łáńcuchu co ſie tylko tárga á nie vcżynić nie może. RejZwierc 81; Drugi záſię [...] ſiedzi iáko pies ná łáńcuchu ſkrzynkámi ſie oſtháwiał/ s ſloſárzem ſie o mocną kłotkę tárguie RejZwierc 103v, 63v, 257; y nie raz twoię myśl roſpuſzczoną y rozerwáną/iáko pſá ná łáncuchu/ krotko wiązáć/ ſługo Boży/ muśiſz LatHar +8v.
Szeregi: »łancuch a (albo) powroz« (2): Gdy go [lisa ziemncgo] vłowią wędą tedy ieſtli nie może vgriſć wędy/ tedy ſzuka ſlabego kończa, powroza albo łańczucha/ á thako gi vgrizie y vchodzi ſmierci. FalZioł IV 40d; RcszList 162.

»łancuch, (albo) (w)rzeciądz« (3): NIektorzy mienią iże żydowie máią przyſyęgę czynić ná kſyęgach Moyzeſzowych/ przed ich Bożnicą/ ſtoiąc boſymi nogámi/ trzymáiąc łáńcuch álbo wrzećiądz/ kthorym drzwi v Bożnice záwieráią GroicPorz h3; Mącz 41b; Calep 1075a.

W przen (6): BibRadz 2.Petr 2/4; BielKron 136; [o miłości] Która ſpórnych żywiołów gniéw ſpinaſz łáńcuchem KochFr 96; Rzekłbyś że on Lucyper [o Lutrze] z łáncuchá piekielnego ieſt ſpuſzcżony. ReszPrz 62; Dźiś miłoáć w ludźiech ieſt prędko przetrwána/ Krotkiem łáncżuchem zgodá vwiązána. KmitaPsal A4v; Bog ániołom gdy zgrzeſzyli nie przepuśćił/ ále łáncuchámi piekielnymi [rudentibus inferni] śćiągnąwſzy ie do piekłá podał ná męki WujNT 2. Petr 2/4.

W charakterystycznych połączeniach: łancuchem spinać, uwiązany, związać; łancuchy ciemności, ogniste, piekielne; z łancucha spuszczony.

a. Więzy, kajdany; łańcuch jako narzędzie kaźni; catena Mącz, PolAnt, Vulg, Cn (123): OpecŻyw 122v, 133v; BielŻyw 54; RejWiz 54, 78; ſpał Piothr miedzy dwiemá żołnierzmi/ ſkrepowány dwiemá łáncuchy/ á ſthrożowie przede drzwiámi/ ſtrzegli ćiemnice. Leop Act 12/6, Ier 28/10, 13 [2 r.]; BielKron 94v [3 r.], 160, 166; BudNT Eph 6/20; MWilkHist E3v [2 r.], Fv; Ná nogách iego łáncuchy nie śiędą/ Ni ſznurem ręce wſpák wiązáné będą: Té ręce/ berłém co włádáć vmiáły/ Nie godno żeby wiązáné bydź miáły. Zły nieprzyiaćiél/ ſnadź to miał w ſwym duchu/ Żeby zá wozem kroczył Król w łáńcuchu. GórnTroas 15; LatHar 274; Nádźieiá więźniá ćieſzy choć iuż ledwe źiewa/ Łáncuchy brzmią koło nog/ wżdy dźwigáiąc ſpiewa. RybGęśli B; ábym oznaymiał táiemnicę Ewángeliey/ dla ktorey poſelſtwo ſpráwuię w łáncuchu [legatione fungor in catena] WujNT Eph 6/20; Niech da Pan miłośierdźie Onezyphorowemu domowi: iż mię częſto ochłodźił/ y łáncuchá ſię niego nie wſtydźił [catenam meam non erubuit]. WujNT 2.Tim 1/16, s. 447 [3 r.], 508 [4 r.]; SiebRozmyśl 14.

W połączeniach szeregowych (9): OpecŻyw 125v; ábowiem to co v innych ludźi ſzkodá/ łáncuch/ kłodá/ śmierć/ to v nas Polakow cześć wſzytko waży/ y dáleko więcey nád to wſzytko/ á tho w nas wiárá ſpráwuie OrzRozm Lv; In vinculis esse, W ciemnicy być/ álbo w kłódzie/ w pęcie w łáńcuchu w yętcwie [!] w żelezie, Mącz 497a, 162a; Páthrzayże czo ſą zá przypadki á czo ſą zá vbiory á inſtrumenthá iego/ Miecż/ kiy/ ſiekierá/ árkábuz/ ſáháydak/ plugáwy tárás/ pal/ ſzubienicá/ łáńcuch/ pęto/ y inych rozmáitych przypraw doſyć/ á ktoby ſie ich nálicżył. RejZwierc 79; StryjKron 442; GostGosp 12; SkarKaz 6a; SkarKazSej 705b.

W porównaniach (3): BiałKat 326; RejZwierc 87v; przystąpilismy do tego celu za obowiązkiem Vniey poczciwoscią, wiarą, cnotą iako lancuchem związani ActReg 30.

W charakterystycznych połączeniach: łancuch ciężki (2), drzewiany (2), okrutny, żelazny (4); w łancuchu (5).

Fraza: bibl. »opadły łáncuchy z rąk jego« (4): A oto Angioł Páńſki ſtánął/ y ſwiátłość roſwiećiłá ſie w ćiemnicy/ y vderzywſzy Piotrá w bok obudził go/ mowiąc: Wſtań co rychley/ thedy opádły łáncuchy z rąk iego [ceciderunt catenae de manibus eius]. Leop Act 12/7; BibRadz Act 12/7; BudNT Act 12/7; WujNT Act 12/7.
Zwroty: »łancuchami okować; w łáncuch okowany; łancuchem przykowany« (1; 1; 1): Iágeło złamawſzy przyſięgę ſwoię/ Kieyſtutá Stryiá teyże nocy łáńcuchámi y pętámi okowáć kazał StryjKron 467; GórnRozm N3; SkarKaz 41b.

»łancuch(y) połamać (a. złamać), potargać, rozrywać; z łancucha wyłamać się« = confringere a, dirupere catenam Vulg [szyk zmienny] (2 : 1 : 1; 1): Námileiſzy przyiacielu pſięmcię abyś potargáwſzy łáncuchy chciáł przyśc do nas/ a on by z wielką żądzą chciáł przyść ale łanczuchow połamać niemogł MurzHist K4; Leop Ier 28/12; ieden Litwin ktory niedawno ochrzćiwſzy ſię w Málborku mieſzkał/ dodał mu rády/ y naczynia/ iż ſię y z pętá/ y z łáńcuchá y z ſklepu zámurowánego wyłamał StryjKron 442; WujNT Mar 5/4.

»w łáncuchu siedzieć« (2): [kiedy Wolskowie napadli na Rzym] poſpolſtwo vbogie/ nie tylko do zbroie nie ſzli/ ále y rádzi byli nieprzyiacielowi/ mowiąc: lepiey nam Wolſkim ſłużyć/ niż domá w łáńcuchoch álbo w pęciech ſiedzyeć v Pátrycyuſow. BielKron 107; RejZwierc 148.

»uciec z łańcucha« (1): Vincula rumpere, Dobyc ſie z ciemnice/ vciec z łáńcuchá álbo z kłody. Mącz 497a.

»łancuch na ([czyją]) szyję włożyć« (6): OpecŻyw 107, 117, 118, 135v; łáńcuch żelazny ná ſzyię włożyli/ Krzyż ſrogi ná rámioná: potym prowádźili Przez wſzyſtko miáſto SiebRozmyśl H3v, I3v.

»w łáncuch włożyć« (2): Cathenas captivis indere, Yęte więźnie w łánchuch [!] wlożić álbo wſádźić. Mącz 92c, 421c.

»wsadzić (a. sadzać) [kogo] w łáncuch, do łańcucha« [szyk zmienny] (7 : 2): ZapWar 1503 nr 2022; przetoż był ięt odnich [Sokrates od pospólstwa] á wſadzon do łańczucha, gdzie trzydzieſci dni ſiedział. BielŻyw 54; Intendere vincula collo, W łáńcuch kogo wſádźić. Mącz 445a, 92c, 162a; BielKron [842]; GórnDworz S6v; WerGośc 247; GostGosp 14.

»łancuchem (a. łáncuchy) (z-, po)wiązać, związany (a. przywiązany)« = catenis alligare a. ligare a. vincire PolAnt, Vulg; catenare Mącz, Cn; catenis vinctus Vulg; catenarius Calep; concatenare, vincire Cn [szyk zmienny] (16 : 15): GDy Iudáſz vzrzál/ ono Iezuſa lańtzuchem związáwſſy na wiétnicę wiedziono/ aby go na ſmiertz oſądzono. OpecŻyw 118, 117, 118, 133v; MurzHist K4; MurzNT Mar 5/4; Leop 4.Reg 25/7, 2.Par 36/6; BibRadz ler 52/11, Act 12/6; BielKron 144v; Mącz 41b, 421c; BudBib 2.Par 36/6, Ps 149/8, Ier 52/11, 3.Esdr 1/39; BudNT Mar 5/4, Luc 8/29, Act 12/6; KochOdpr B; StryjKron 442; ActReg 30; Calep 172a; Nie ták był bolem teſkliwym tárgány/ W ſkáłę láncuchem śmiertnym przywiązány/ Zmyślny Protheus RybGęśli C4v; WujNT Mar 5/3, 4, Lue 8/29, Aet 12/6, s. 447, Act 21/33.

»w łáncuch pojmany« (1): Catenatus – W łáncuch poimany. Calep 172a.

»wiedzion w łańcuchu« (1): A gdy z miáſtá krol vciekał ná puſzcżą/ poiman y przywiedzyon przed krolá Bábilońſkiego/ tám mu dał wyłupić ocży [...] y ſlepo wiedzyon do Bábilonu w łáńcuchu. BielKron 95v.

Szeregi: »łancuch a (abo, i) okowy« (3): RejZwierc 200v; WujNT 76; Więźień ſłuſznie o zbrodnie y grzechy ſwoie poimány/ do ſądu ſię nie kwápi: káżdey odwłocze rad/ nie ćięſzki mu łáncuch y okowy/ y wſzytki w wieży nędze SkarKaz 8a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»łancuch a (i, albo, ani) pęto« = catenae et compedies PolAnt, Vulg (17): ZapWar 1503 nr 2022; MurzNT Mar 5/4; BielKron 107; [kazał go nieść do jednego sklepu] y tám kazał go wſádźić w łáńcuch/ y w pętá/ y zámknąć kilkiem kłotek GórnDworz S6v, S8; BudBib Ps 149/8; Przeto iż cżęſto był wiązan łáncuchy y pęty/ ále ſię ná niem łáncuchy rwáły/ á pętá tárgáły/ y niemogł go żaden okroćić. BudNT Mar 5/4, Luc 8/29; StryjKron 12, 467; KochMRot C2; WerGośc 247, 250; WujNT Mar 5/4 [2 r.], Luc 8/29. [Ponadto w połączenia szeregowych 4 r.]

»powrozy i (abo) łáncuchy« (2): OpecŻyw 85; máłych złodźieiow w powrozách álbo łáńcuchách żeláznych trácą. a wielkim ſkaźcom R. P. w złotych łáńcuchách chodącym ſie kłániáią. PowodPr 79. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»wieża albo łańcuch« (1): Bo zábije kto oycá dziatkam ſmętnym tho iuż onego zábitego áni onych dziathek rzadko y bárzo máło wſpomináią tylko o onego co w wieży álbo w łáńcuchu ſiedzi wſzyſcy ſie ſtáráią RejZwierc 148.

W przen (4): SRogié łáńcuchy ná ſwym ſercu czuię: Lecz to ſczęściém ſzáczuię KochPieś 53; Smyſł nieoſtrożny/ iey ták ieſt zmocniony/ Iż gdźie chce/ gwałtem wlecże: Láncuch ná nię włożony/ Woli / która ią/ ſwym vporem/ śiecże GrabowSet P4.
Wyrażenie: »związany łańcuchem« (1): [jedna białagłowa] będąc związáną mocnym łáńcuchem/ to ieſt temi rękamá/ nád ktore nie milſzego v niej niebyło/ nie poddáłá ſie przedſię/ ále pocżćiwość ſwą záchowáłá wcále. GórnDworz Aa6.
Szereg: »wieża, łancuch« (1): [o męczennikach] O iákośćie wiele wież poświęcili: iákoście wiele łáncuchow ozdobili SkarŻyw 595.
Przen: Kara, przymus, niewola, więzienie (5): Abowiem dla nádźieie Izráelſkiey tym łáńcuchem ieſtem obłożony [catena hac eircumdatus sum] WujNT Act 28/20; vſtáwá świętego Piſmá [...] vpornych od złégo nieodwodźi/ ieſli niebędźie przydan łáncuch ná ſzyię ich [nisi addatur torques collo ipsorum JanStat 617]/ y ieſliby doczeſnym karániem ſrodze niebyli karáni. SarnStat 678.

W przeciwstawieniach: »łancuch ... agaryk, wola« (2): gdzieby ſie też zuchfále ſzyrzyć álbo zápałić chciáły [szkodliwe występki ludzkie] więcz też miáſto ágáriku táráſu álbo łáńczuchá ná tho przyłożyć może RejZwierc 78v; iż bez tego ſam nád ſobą cżłowiek pánem być/ á wiązáć ſię ná iednym mieyſcu nie łáńcuchem/ ále wolą y rozumem może. SkarŻyw 29.

Zwrot: »zrzucić łańcuchy z szyje« (1): COro Syońſka/ zrzuć łańcuchy z ſzyie/ Niech dána wolność/ w więźieniu nie żyie GrabowSet Q4.
Szereg: »taras albo łancuch« (1): RejZwierc 78v cf W przeciwstawieniach. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].
b. Ozdoba z kosztownego kruszcu, przeważnie ze złota; torques Mącz, Modrz, Cn; monile, spira Mącz; aurata catena Cn (80): thegoſch czaſchv na thowarziſchv moyem Iwanye wzyely schablye ze ſzrebrem poſloczyſthą lanczvch ſrebrni poſloczyſthi. LibLeg 11/157, 11/132v, 138v; ZapWar 1548 nr 2667; Mogłbychći ya też przypomnyeć wáſſe y wáſfych żon łáńcuchy/ bramy/ rzezánye/ ſſnurkowánye/ pirze/ durkowánye/ háfftowánye/ gry/ pſy/ y ine ſtroye/ márnośći/ y vtráty KromRozm I 5; Iedni gdy łáńcuch vźrzą wnet mu ſie kłániáią/ Iuż nie páná lecż złoto zá ſláchćicá máią. RejWiz 96v, 19v, 39, 64, 104; RejZwierz 117v, 122v; WyprKr 22; Piękne ſą policżki twoie z ſwemi klenoty/ á ſzyiá twa w łáńcuchoch. BibRadz Cant 1/9; BielKron 214v, 452v; Monile, Klenot który ná ſziey noſzą/ kolmierz perłowy/ łáńcuch. Mącz 23 1b; Spira, Krys/ okrąg álbo cirkiel [...] Spira item, Nieyáki ubiór/ łáńcuch/ álbo ynſzy klenot/ który ná ſzyi álbo ná głowie bywa noſzon ták ſie w okol wiyąći/ może być zwan też Turecki zawóy. Mącz 408b, 169a, 288b, 459b, 461c; RejAp 114; BielSat D2, D4; RejZwierc 16v, 70; WujJud 181v; BudBib Cant 4/9, Is 40/19; Wiele ich ieſt/ ktorym ſię zda iákoby niebyli pocżeſnymi/ ieſliby ſie im łáńcuch nieświećił ná ſzyi [nisi fułgeant aurea torque] ModrzBaz 51; BielRozm 26, 30; ActReg 13, 132; Calep 1075a; GosłCast 46; Potym áncuch z kleynotem záś do tego wdźieieſz/ Iáki która mieć może ſtan ſwoy obráchuieſz. ZbylPrzyg B4, A4; [zanikiel pozłocisty z łącuchem InwMieszcz 1561 nr 102].

W przeciwstawieniach: »łancuch (złoty) ...powroz (2), łyko« (3): BielKron 227; zá wyſtępki zbytnie w ſtroiách/ dopuśćił Bog niewolſtwo/ w ktorym náltąpić miáło [...] miáſto miękkiego á koſztownego odźienia/ śiermięgá/ miáſto łáncuchow/ opáſánia koſztownego/ y drogiego záwieſzenia ábo Alzmántow/ łyká/ ſtrycżki/ á pętá żelázne PowodPr 84, 79.

W porównaniu (1): Synu moy/ ſłuchayże ćwicżenia oycá twoiego/ á nie odrzucay náuki mátki twoiey. Abowiem to będzye przypadkiem łáſki głowie twoiey/ y iáko łáńcuch koſztowny na ſzyi twoiey. RejPosWstaw [414].

W charakterystycznych połączeniach: łańcuch (na szyi) mieć, (przy)nosie (noszący) (7); łancuch na szyję obwinąć, włożyć (włożon jest) (2), wzdziać; łancuch na szyi świeci się, wisi (3); łancuchem ozdobić się, popisować się; chodzić w łancuchu.

Wyrażenie: »złoty łancuch« = torques aurea Mącz, Vulg, Modrz; catena aurea PolAnt [szyk 15 : 14] (29): czo pan philip voyewodzicz onym/ nyedoplaczil zalossyl y zastawil lanczwch zlothy wkthorym slothych czerwonych polthorasta y trzi slothe a ognyw kopa przes dw ZapWar 1548 nr 2667; GroicPorz a3; Leop Gen 41/42, Dan 5/29; BibRadz S.Reg 6/21; BielKron 17, 227, 313, 316, 328v, 414; KochSat A2v; Mącz 309c, 459b; Bo wydworne ſzáty/ y zlote [!] łáńcuchy/ nietylko należą do rozeznawánia śláchćicá od proſtego cżłowieká/ [...] ále też y wiele złośći z ſobą ćiągną ModrzBaz 50v, 12, 50v [2 r.], 51, 119 [3 r.], 124; SkarŻyw 491; dáry dawał: temu Szátę złotogłowową: temu łáńcuch złoty: Cżáſzę drugiemu/ miſtrzów dawnieyſzych roboty KochJez A3; PowodPr 79; SkarKazSej 668a.
Szeregi: »łańcuchy, klenoty« (1): Wnet łáńcuchow klenotow przynieść mu kazáłá/ Y dziwnych ſzat odmiennych doſyć mu nádáłá. RejWiz 26v.

»łańcuchy i manele« (1): Łáńcuchy y mánele tobie ſię mieć godźi/ Bo to nie ieſt vtrátá/ złoto ſię przygodźi. ZbylPrzyg B2.

»(nie tylko) pierścień, (ale i) łancuch; łancuch z pierzcieńmi« [szyk 1 : 2] (2 : 1): RejWiz 11v; Leop 1.Mach 13/37; A teraz tákie cżáſy náſtáły/ iż nietylko pierśćienie/ ále y łáńcuchy [non annulis modo, sed torquibus etiam] ládá kto nośi: á nietylko iuż mowię dobrzi choćia podłego ſtanu/ ále też y ruſianowie/ nierządnice/ wykrętácże práwni/ y lifnicy. ModrzBaz 51.

»ni perły ni łańcuchy« (1): Bo wierę do tey żadne nie pomogą bramy/ Ni perły ni łáńcuchy áni żadne kramy. RejWiz 16.

»łańcuchy albo zaponki« (1): Izali zápomni dziewicá vbioru ſwesgo? (y) oblubienicá klenotow ſwoich (marg) wedle niektorych/ łáncuchow/ (álbo) zaponek ſwoich. (‒) BudBib Ier 2/32.

Personifikacja (1): Pátrzayże záſię iż onego pozłoćiſtego by też/ iáko ono ſtára przypowieść/ nie vmiał y Kozie ogoná záwięzáć/ álić go ná vrzędy ſadzáią/ álić go iuż z rády nie wyganiay/ wyſtęṕcie wy ſzárzy/ ále thy pánie łáńcuchu możeſz zoſtáć/ á cżáſem go y w Rádzie poſádzą. RejZwierc 70v.

W przen (3):
Wyrażenie: »złoty łancuch« (3): Chryzostom S. ná iednym mieyſcu ták piſze. [...] Iáką rożą Rzym pośle Chryſtuſowi. Iákiemi dwiemá koronámi ozdobiło ſię to miáſto: o iáko dwiemá temi złotemi łáńcuchy przjbráne ieſt. SkarJedn 90 [przekład tego samego tekstu (2)] SkarŻyw 93; ReszList 180.
Przen: Człowiek możny, bogaty (1): Koſcioł pełen/nie był tám łáńcuch w diſkreciey/ Ni złotogłow/ nie znał chłop Slácheckiey náciey. Wſzyſcy zá rowno w Koſcioł mocą ſię ćiſnęli StryjWjaz C2.
c. Przen: Więź (8): O iáko to ćiáſny łáńcuch/ ktory mię do zgody wiąże y w niey trzyma. SkarKazSej 672a.

łancuch czego (3): wolnym [cię] vcżynił: dwá łáńcuchy/ boiázni y miłośći świeckiey/ ktorymiś/ iáko on Piotr/ od piekielnego Herodá był obćiążony/ pokruſzywſzy LatHar 675; Przywodźić was ma do zgody ten łáńcuch pokoiu [in vinculo pacis Vulg Eph 4/3]/ ktorym was Chryſtus IEZVS do iednośći związał. SkarKazSej 671a, 671b marg.

łancuch do czego (2): Są drugie łáńcuchy do ſpoienia pokoiu y zgody wáſzey/ z ſtrony miłey oyczyzny/ y korony tey mátki náſzey: ktoremi nas ſpina y wiąże SkarKazSej 672b, 671b.

W charakterystyeznych połączeniach: łancuch ciasny, mocny; łancuch bojaźni, miłości, pokoju (2), do spojenia, (do) zgody (3).

Zwrot: »targać łańcuchy« (1): ieſli w Chryſtuſá wierzym [...] ieſli pod iego obroną y ćieniem odpoczywáć chcemy: tárgáć tych łáncuchow ták mocnych nie możem/ zgadzáć ſię y w iednośći żyć/ y o ſobie w zgodźie rádźić muśim. SkarKazSej 672b.
Szereg: »łancuch i związka« (2): Temi łáńcuchy y związkámi Chryſtus Bog y Pan náſz do zgody y iednośći nas powiązał. SkarKazSej 672b, 671b.
d. W opisie gwiazdozbioru (2): á ieſli ſpoyrzyſz W támte ſtrony/ Vyźrzyſz ryby/ [...] Káżda z nich ſwym łáncuchem zá pluſk vwiązána. Láncuchy gwiazdá ſpięłá/ od Greków názwána/ Niebieſki węzeł. KochPhaen 10.

Synonimy: wrzeciądz; a. kajdany, okowy, pęto, powroz.

LW