[zaloguj się]
[pdf]

ŁYSY (76) ai

Fleksja
sg
mNłysy fNłyså nNłys(e)
Głys(e)go Głysé, łys(e)j G
D Dłys(e)j D
Ałys(e)go Ałysą A
Iłysym Iłysą Iłysym
L Lłys(e)j L
Vłysy V V
pl
N m pers łysi
subst łys(e)
G łysych

sg m N łysy (26). ◊ G łys(e)go (11). ◊ A łys(e)go (4). ◊ I łysym (5). ◊ V łysy (1). ◊ f N łyså (4). ◊ G łysé (1) OpecŻyw, łys(e)j (1) BielKron. ◊ D łys(e)j (1). ◊ A łysą (2). ◊ I łysą (4). ◊ L łys(e)j (8). ◊ n N łys(e) (2). ◊ I łysym (1). ◊ pl N m pers łysi (2). subst łys(e). (2) ◊ G łysych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pozbawiony częściowo lub całkowicie włosów na głowie, ostrzyżony; calvus Mącz, Calep, Cn; recalvus, recalvaster, praecalvus Calep, Cn; area, glaber, phalacros Calep; calvaster, calvatus, calvena, defloccatus, madarus, relicinus homo Cn (60): A táko go [siwiejącego mężczyznę] podſkubáły Iż go łyſym vdziáłáły. BierEz Mv, N3; Samey [sarcocolli] niedaway dla iey żrawoſci/ bo ktho iey wiele pożywa/ Rychło będzie łyſy FalZioł III 30a; otrokom zbytnie ſwadziebnym poſpolicie włoſi opadaią, á łyſi bywaią GlabGad B2; Rzymiany/ nie mieli cżym ſtrzeláć/ bo ſie im iuż były cięćiwy potárgáły v łukow/ áż dzyewkom wárkocże vrzynano iż były łyſe/ przeto boginią Wenus łyſą przezwáli/ która dzyewki ſpráwuie. BielKron 24v; Area, genus morbi in capite, Gdy kto głowę oblazłą ma/ niekiedy łyſy. Mącz 15c; Depilis, Bezwłoſy/ goły/ łiſy. Mącz 300a, 32b [2 r.], 146a, 239d, 296d, 316d; GórnDworz N6; HistRzym [2], 3 [2 r.]; Dobrotliwość Caiuſa Ceſárzá áż do niebá podnoſzą/ ále tegoż iego żołnierz/ łyſym cudzołożnikiem zowie. ModrzBaz 57v; SkarŻyw 508; BArtoſzu łyſy/ á z Hiſzpáńſką brodą/ Godźien by łáſki zá ſwoią vrodą. KochFr 60; Calep 153b, 797a, 897b; Wierzch głowy ich łyſy będźie/ y obnáży P. Bog włoſy ich/ y pobierze im vbiory ich SkarŻyw 580b.

W połączeniach szeregowych (2): Plebániſko będzie łyſe/ oprzáłe śiwe RejZwierc 66, 158.

Wyrażenia: »łyse czoło« [szyk 1:1] (2): BielŻyw 47; Cżoło wielkie a zewſząd okrągłe, gołe gładkie y trochę łyſe, cżłowieka wſpaniłego znamionuie, dobrego przyrodzenia y też rozumu GlabGad N4.

»diabeł łysy« (1): Ale nieboze ty kreſſy [= namaszczenie olejami] Wſzytky zetrze Dyabel lyſy. RejKup h4.

»łysa głowa; łysy na głowie« (4; 1): Popioł Zaby w garnczu żywo ſpaloney z miodem zmieſzawſzi albo zſmołą miękką, na łyſey głowie włoſy rodzi. FalZioł IV 15b; RejKup y3v; Był [Olbracht] wzroſtu mkłego/ proſty w obycżáioch/ mowy ſzepietliwey/ lyſy ná głowie BielKron 397v; HistRzym 3; MWilkHist B4v.

»szupryna łysa« (1): Bo iáko pan ma być zdrów á w nim piwo kiſa/ Y od tegoć więc drży łeb y ſzupryná łyſa. RejWiz 66v.

α. W funkcji przydomka (3):
Wyrażenie: »Wenus. Wenera łysa« (2:1): Piſzą/ iż gdy leżał v Aquileiey/ nie doſtáło było obegnańcom do łukow cięćiw/ bo ſie iuż były potárgáły/ niewiáſty y dzyewki porzázáły ſwe wárkocże/ á ná cięćiwy kręćiły. S they przycżyny kościoł Rzymiánie dali poſtáwić Wenery łyſey/ która żeńſki narod ſpráwuie. BielKron 152, 24v [2 r.].
a. W funkcji rzeczownika (5): Lyſy ná muchę śię gniewał BierEz N3; GlabGad B2; Iáko gdy go [Helizeusza] dzieći goniły wołáiącz zá nim łyſy idzie łyſy idzie [ascende, calve;ascende ealve! Vulg 4.Reg 2/23] RejZwierc 125.
Przysłowie: chczeſzli ſwego dobego [!] ſtrzeż ſie zawſze łyſego GlabGad B2v.
b. Zestawienia w funkcji n-pers (16):
»Bolesław Łysy« [szyk 3:1] (4): Po śmierći cnotliwego páná Henryká zábitego od Tátar/ wybráli ſobie máli Polacy zá páná ſyná iego Boleſłáwá łyſego BielKron 361, 361v, 362, 367.

»Karzeł, Karolus Łysy« (4:3): KArolus rzecżony łyſy/ zá pomocą Iana Papieżá ná Ceſárſtwo koronowan BielKron 172; Ludwig wzyął s Kárłem łyſym wſzytki kráiny Niemieckie y Fráncuſkie BielKron 171, 171, 172 [3 r.], Kkkk3.

»Jakub(ek) Łysy« (3): Murazs chlop czarny kthori ſzyą v Jacubka liſſego za s. Marczinem chowa ſuknyą theraſz nyedawno czlowyekovi yednemv vkradl LibMal 1545/107v, 1545/98, 1546/113.

»Łysy Ładzisław« [szyk 1:1] (2): GIezá ſyn Tboxow oćiec s. Szcżepaná/ ſtriy Wázulow á Ladziſláwá łyſego od brátá Michałá/ będąc Kſiążęćiem Węgierſkim wzgárdził okrućieńſtwo y obycżáie pogáńſkie BielKron 299v, 300.

2. O koniu: mający białą plamę na czole, strzałkę idącą od czoła do nozdrzy (3): Iakom ya nyewzyala zrzepcza czyschawego lyschego w malocziczach v kmyeczia ZapWar 1526 nr 2321; Y potkał ſie s ſąsiádem/ pytał o gniádego/ Ieſliby gdzie nie widał tám Koniá łyſego. Ten rzekł/ á y toć łyſy/ co to ſiedziſz ná nim RejFig Cc3.
3. Pozbawiony roślinności (13): Nie vcżyſz láſow śpiewáć/ niememi ſię sſtáły/ Milcżą gory Maenálſkie/ milcżą łyſe ſkáły. KlonŻal Bv.
a. Zestawienia w funkcji n-loc (12):
»Łysa Głowa« = Kalwaria (1): A nioſąc ſobie krzyſz/ wyſſedł ná ono mieſce/ kthore zową łyſą głową/ á po Zydowſku Golgothá [in eum qui dicitur Calvariae, locum, Hebraice autem Golgota] Leop Ioann 19/17.

»Łysa Gora« = Kalwaria (3): a onij go [Jezusa] gwáltem pędzą na lyſą gorę OpecŻyw 136v, 133v; WujNT Xxxxx.

»Łysa Gora« = szczyt w Górach Świętokrzyskich [szyk 6:1] (7): [Bolesław Chabry] Klaſztor S. Krzyża ná Lyſey gorze záłożył látá 1006. BielKron 345v, 341, 361v, 365v, 376v; SkarŻyw 356; StryjKron 370.

»Łysa Góra« = szczyt górski w Austrii (1): Báwárska ziemiá od Dunáyu áż do gór Apes zwánych/ miedzy rzeką Enum zwáną á miedzy górą w Rakusiech Kalenberg/ to ieſt łyſa gorá zwána oſięga.Mącz 250a.

4. [bot. Zestawienie: »łysy sok« = prawdopodobnie Sarcocolla Kth., krzewy należące do endomicznej rodziny Penaeaceae, rosnące w państwie przylądkowym (południowo-zachodni kraniec Afryki). Zawierają żywicę zwaną sarkokoliną, cenioną bardzo przez starożytnych Arabów i Persów: Łyſy ſok. Sarcocolla. SArncocola [!] ieſt v Polakow łysym sokiem rzecżoná/ dla thego iż łyſieie kto iey cżęſto vżywa/ ieſt żywica drzewa iednego w Perſkiey ziemi SienHerb 226a, D4#v (Linde).]

Synonimy: 1. bezwłosy, gładki, golony, nieporosły, oblazły; 2. goły, nagi; 4. sarkokolla.

Cf ŁYSAK, ŁYSEK, ŁYSIEC, ŁYSOGĘBY, ŁYSOŃ

HJ