[zaloguj się]
[pdf]

GOŁY (284) ai

ai (281), sb m (3) [w funkcji n-pers].

goły (280), goł (2), goły a. goł (2); goły : goł Murm (1 : 1), RejPos (9 : 1).

o jasne.

Fleksja
sg
mNgoły fNgołå, goła, goł(a) nNgołé, goło
GGoł(e)go Ggoł(e)j Ggołégo
Dgoł(e)mu Dgoł(e)j Dgoł(e)mu
Agoły, goł(e)go Agołą Agołé
Igołym, goł(e)m Igołą Igołym
Lgołym Lgołéj, gołé Lgołym, goł(e)m
pl
N m pers goli
m an goł(e)
subst gołé
G gołych
D gołym
A subst gołé
I m gołymi, goł(e)mi
f gołémi
n gołymi, gołémi
L gołych

sg m N goły (23). ◊ G Goł(e)go (1). ◊ D goł(e)mu (1). ◊ A goły (23), goł(e)go (1). ◊ I gołym (12), goł(e)m (2) ZapWar, GliczKsiąż. ◊ L gołym (3). ◊ f N gołå (25), goła (1), goł(a) (2); ~ (attrib) -å (23), -a (1); -å : -a RejPos (6 : 1); ~ (praed) -å (2). ◊ G goł(e)j (8). ◊ D goł(e)j (3). ◊ A gołą (8). ◊ I gołą (12). ◊ L gołéj (9) RejKup, GliczKsiąż, KrowObr, RejZwierz, WujJud (2), SkarŻyw, ArtKanc, KochFrag, gołé OpecŻyw (6); ~ -éj (1), -(e)j (8). n N gołé (5), goło (1); -é (1), -(e) (4); ~ (attrib) -é (4), -o (1) Murm; ~ (praed) -é (1). ◊ G gołégo (8); -égo (2), -(e)go (6). ◊ D goł(e)mu (1). ◊ A gołé (21); -é (2), -(e) (19). ◊ I gołym (11). ◊ L gołym (6), goł(e)m (2); -ym HistRzym, RybGęśli; -ym : -(e)m SkarŻyw (4 : 2). ◊ pl N m pers goli (3). m an goł(e) (1). subst gołé (17); -é (2), -(e) (15). ◊ G gołych (16). ◊ D gołym (2). ◊ A subst gołé (27); -é (7), -(e) (20). ◊ I m gołymi (2) KrowObr, SkarŻyw, goł(e)mi (1) HistAl. f gołémi (5) RejKup (2), HistAl, RejZwierc, PudłFr, gołymi (2) SienLek, CiekPotr; ~ -émi (1), -(e)mi (4). n gołymi (6) GroicPorz (2), CzechEp, ReszPrz, ReszList, CzahTr, gołémi (3) CzechRozm, SarnStat (2); ~ -émi (2), -(e)mi (1). ◊ L gołych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pozbawiony naturalnego pokrycia, jak owłosienia, sierści, upierzenia, łusek, roślinności, liści; gładki, nieobrosły, łysy, nieupierzony, niezarośnięty; calvus Murm, BartBydg, Cn; implumis Mącz, Calep, Cn; depilis Mącz, Cn; rasus, tonsus Mącz; phalacros Calep; deplumis, glabellus, glaber, purus, subvulsus Cn (44): Ięcżmień śię goły vrodził/ W żadnych płewách ſkryty nie był BierEz O2, M2v, R2; Rącze gole aſluſzne palcze nyeyako troſką krzyue PatKaz III 121v; LIpień: ktori theż ſie rodzi w tych wodach iako y Pſtrąg/ iedno iże ieſth inakſzy/ bo nie ma na ſobie łuſki/ ieſt goły: telko na ſobie ma ſkorę. FalZioł IV 45a, I 2a, 27d, 146c; GlabGad P3, P6v; ktorzy [Tatarzy] wſzytki ſą goli okrom młodzienczow kthorzy telko dwa troki włoſow na ſkroniach zobudwu ſthron zoſthawiaią na znamię ſwego panienſtwa albo iż ieſzcże żon nie mieli. MiechGlab 25; BielKom G4; Bo ieſli kto pámięta Iozephowy woły/ Co iedny od tłuſtośći áż iuż były gołe. RejWiz 120v; Glabretum, Goły plác álbo mieyſce/ ná którym ſie nic nie rodźi. Mącz 146a, 12b, 222a, 300a, 306c, 345b, 458a; Mieſtcá gołé álbo blizny/ áby śierśćią poroſły. SienLek 179v, 47v [3 r.], 180, Aaaa; Spádnie iáko deſzcz [...]: Spádnie perłowey podobien rośie Ná łąkę gołą po oſtrey kośie. KochPs 105; Widząc to Ceſarz/ Cżárom ono przycżytał/ y włoſy iey zgłowy ogolić roſkazał. A gdy ią gołą vyrzał/ śmiać ſię z niey pocżął SkarŻyw 21; Máło przed tym gołé były láſy. KochPieś 3; Calep 512b, 797a.

W przeciwstawieniu: »goły ... kosmaty« (2): Takież y nogi ieſtli na wierzchu koſmate będą vkazuią pſotę y chciwoſć niewſtrzymawania zaſię gołe cżyſtoſć znamionuią y theż mgłoſć w każdey robocie. GlabGad P7; Goły po pás/ á ná doł by Niedźwiedź koſmáty RejWiz 166.

W charakterystycznych połączeniach: goła(-y, -e) blizna (2), czoło, jęczmień, las, łąka, mie(j)s(t)ce (8), owca (owieczka) (2), palec, plac, ręka, szyja.

Wyrażenia: »goły na ciele« (1): Glabriones ‒ Gołowaſsowie, goli na czielie. Calep 456a.

»goła(-y) głowa, łeb« [szyk 4 : 2] (5 : 1): BierEz Mv; Swiat ie zakonniky zowie Poznaċ ie po goley glowié. RejKup b7, c7, v2v; nálezli tám niewiáſthy máiąc brody áż do pierſi á głowy gołe HistAl I2v; KrowObr 134.

»goła(-y) gora, pagorek« = calvus mons Murm, BartBydg (2 : 1): Murm 20; mons calvus, gola gora BartBydg 25b; Colles vacui arboribus, Gołe pagórki. Mącz 472b.

Szereg: »goły, gładki« (1): Cżoło wielkie á zewſząd okrągłe, gołe gładkie y trochę łyſe, cżłowieka wſpaniłego znamionuie GlabGad N4.
2. Nagi, obnażony, nie osłonięty, nie przykryty; nudus Mącz, Calep, Cn (77): Tamże na golé kolana na ziemi poklęknąwſſy ręce ſwé ſwięté roſkrzyżowáwſſy/ z wielkim placżem modlil ſie OpecŻyw 100v; Theż kto ſie okładzie rutą iże mieſtcza gołego niebędzie/ Thedy taki może bazyliſzka zabić przez żadney ſzkody y obrazy. FalZioł I 118c, I 15b, 84d, 118b, V 88v; RejWiz 160v; ZLodziey z Wołem przybieżał/ do puſtey ſtodoły/ Błazen ználazł drugiego/ á on wiśi goły. Nie mogł mu zyąc nogáwic/ vrznął y z nogámi RejFig Dd8; Mącz 252d; tákże ná niey vśieść ma/ gołym zádkiem/ ten kto biegunkę ma/ tedy przeſtánie. SienLek 102, 83; Y kazano ią znowu záwieśić y oſękámi zeláznymi drápáć/ aſz do kośći/ y ſamy kośći gołe/ oſtrym żelázem aſz do mozgu pzrerażáiąc [!]. SkarŻyw 21, 309; ReszList 161; Calep 706b; KmitaSpit B4v.

W charakterystycznych połączeniach: gołe(-y, -a) jajce, kolano (3), kość, miestce, ogon, ramię, skora, zadek (zadnica) (4).

Wyrażenia: »gołe ciało« [szyk 13 : 4] (17): FalZioł I 37d, 56a, 124d, V 71; A ieden coś za młódźienczyk ſzedł zanim/ obleczony wprześcieradło na golé ciało [amictus sindone super nudo] MurzNT Mar 14/51; BielKron 107, 420; HistRzym 110; Włośiennice nośił/ y pás drugdy żelázny ná gołym ćiele. SkarŻyw 411, 75, 166 [2r.], 472, 580; WerGośc 217; GostGosp 28, 160.

»miecz, szabla goła(-y)« = gladius strictus Mącz, Cn; districtus a. nudatus a. nudus Cn [szyk 19 : 13] (34 : 1): ZapWar 1511 nr 2099; HistAl H5v; Co Filip obacżywſſy tárgnął ſie ná Alexándrá gołem myecżem GliczKsiąż C; GroicPorz hh3v; KrowObr 26, 27 [2 r.], 27v; RejWiz 166; Oto Páńſki Anioł ſtoi/ trzymáiąc miecż goły KochZuz A5; RejZwierz 46v; BielKron 73v, 133v, 135, 161, 329 (11); Petaurum, Wſzelákie kuglárskie poczinánie yáko skakánie przes obręcz ná gołym mieczu kozielki przewrácánie/ po powroziech liatánie y cotákowego. Mącz 295a, 421b [2 r,]; StryjWjaz Cv; SkarŻyw 318, 501; przyſięgáli też Poſłowie Tátárſcy zwykłym obyczáiem ná Száble gołe StryjKron 682, 667 [2 r.]; BielSen 9.

»goła noga, stopa« (2 : 1): FalZioł IV 58d; Iáko kto miedzy ſzydły y oſtrymi gozdzmi gołą nogą ſtąpa SkarŻyw 114; á ſwe goł[e] ſtopy Przyodź[i]ał iako trzebá RybGęśli B4.

»goła ręka« [w tym: gołą ręką (7), z gołą ręką (1)] [szyk 5 : 3] (8): FalZioł IV 58d; A to iedno iż tego było zákazano/ Aby ſie gołą ręką Archy nie tykano. RejWiz 183; BielKron 178; Mącz 507b; Oczu gołymi rękámi niethykáć SienLek 63, 197; RejPos 280; Ras panow rozgorzáłą/ gołą ręką zwielkiego ogniá/ bez ſzkody ſwey wyięłá. SkarŻyw 161.

Przen (2):
Wyrażenie: »miecz goły« = bezpośrednio zagrażające niebezpieczeństwo (2): BielSat N4v; Komu záwżdy nád ſzyią wiśi miecz goły/ Nie vczynią mu ſmáku przypráwné ſtoły KochPieś 18.
3. Pusty, próżny, nie wyposażony, czysty, wolny, otwarty; nie pokryty; nie uzbrojony; nie zapisany; inermis Mącz, Calag (61): Area in domo significat itidem locum purum ab aedificio. [...] Goło gumno álbo ſyedlyſko Murm 26; Moyá poſciel goła łáwá BielKom G2; wpadli w tháką nieprześpieczność wiátru/ iż muſieli wſzythki żagle zebráć/ á o ſámym máſzćie gołym żeglowáć. BielKron 448; Raucae chartae, Niepiſány pápir/ goły ná którim yeſzcze nić nie piſano. Mącz 347d; RejPos 63; HistLan C; Y wziąwſzy chleb á wino znáki widome/ iáko goły pápir/ podał zwolennikom ſwoim RejZwierc 197; Calag 559b; KochFr 64; Ná gołey słomie leżał/ bo pośćieli inſzey nie miał ArtKanc B15v; Calep 91a; Ná przykład, cegłá przez gołé c/ ćiáło przez ć/ á czoło przez cz JanNKar E2.

W charakterystycznych połączeniach: goła(-y, -e) ceduła, dar, gumno, karta, ława (2), maszt, miejsce, papir (3), plac, siedlisko, słoma.

Wyrażenia: »pod gołym niebem« = sub dio a. divo Mącz (9): Sub dio et sub divo aliquid facere, Pod gołym niebem co czynić/ subdiales ambulationes, Przechadzki/ Powietrze pod gołym niebem. Mącz 84c, 91c, 160d, 277a, 310d, 425a; Calag 534a; Subdialis ‒ Pod gołim niebem kędoci [!]. Calep [1015]b.

»gołe pole« (1): Gdy Zamkow/ Murow/ Wáłow niebyło y słycháć/ Cżłek z bydłem w gołym polu śmiał ſobie oddycháć RybGęśli B2.

»goła ręka« [w tym: z gołymi rękami a. rękoma (6)] (7): RejKup i6, t2v; HistAl A2; RejZwierc 55; áby miał iuſz nie figury á práwie gołe ręce do ofiáry: ále pełne/ y bogáctwá wſzytkiego nieba nioſące. SkarŻyw 113; Tego wſzytkiégo dáć tobie nie mogę/ Bo mieczów/ ſzábel/ ruſznic/ nie przemogę. Wſzákoż miałlibych z gołémi rękomá Przyść: tedybych ſnać wolał śiedźiéć domá. PudłFr 15; CiekPotr 90.

»jako goła tablie(zk)a« [szyk 6 : 2] (8): RejWiz 171v; Gdiż przyrodzenie cżłowieká nędznego rodzi ſie iáko goła tablicá/ zgothowána ku piſániu RejPos A6, 63 [3 r.], 337v [2 r.]; RejZwierc 14v. [Cf Wprzen].

»goła ziemia« [w tym: na gołej ziemi (10)] (12) : Samo ſie ſkazuie ijż na golé ziemi cżęſto iádl Iezus mily z ſwymi rycerzmi. OpecŻyw 51, 15v [2 r.], 28v, 37, 38v; Nie ták yáko dzis cżynyą/ záwżdy ocyec mátká ſynacżkowi o kilká poduſk puchowych musi ſie ſtáráć/ nie dopusći mu ná gołey łáwie álbo źyemi leżeć. GliczKsiąż E5; RejZwierz 46; y vkazáłá ſię goła/ ſucha/ ziemiá. SkarŻyw 501, 472; KmitaPsal A4v; KochFrag 16.

»gołe [= wymłócone] żyto, zboże, ziarno« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): Item powyada yſch Michal [...] kradal zitho gole ſſthodoli panſkiey LibMal 1546/109v; Drugi Artykuł/ niedáwáć ſnopem dzieſięciny iedno gołym zbożym. BielKron 203; Nád to gołego źiárná tyśiąc korcy dáli KmitaSpit C6v; KlonWor 34.

W przen (6): Nie sffarzmy ſię o ten punkt ktory nie ieſt w Kredźie. Buduymy ſię ná ſkále nie ná gołym ledźie. Prot C2v.
Wyrażenie: »goła tablica« [szyk 4 : 1] (5): Bo ſie gołą tablicą ták náſz rozum rodzi/ A co ná niey nápiſzą to iuż więc s tym chodzi. RejWiz 8; Bo gdzye tego nie będzye/ tá tablicá z hołá/ Náſzego przyrodzenia záwżdy będzye goła. RejWiz 90v, 8 marg, Cc8v; RejZwierc 221.
a. W funkcji rzeczownika (2): Livius ut ab inermi abstineatur, Aby ná gołego nie máyący żadney bróniey nie ſieczono. Mącz 446d; A Zoch vſtąpił w śrzodek/ bo iść ná zbroynego Gołemu: nie mężnego ále vpornego. KmitaSpit B4v.
4. Sam, występujący bez uzupełnień, dodatków, komentarzy; nie obrobiony; pozbawiony symbolicznego znaczenia, bez pokrycia; nudus Cn (68): Rasa, gola zivicza BartBydg 129; Miaſtha ktore mayą gole plathy na rathuſſ ConPiotr 31v; RejKup Fv; niechái má przed oczyma to o częm niewątpi/ páciérz/ credo/ roſkazanié pańſkié dzieſięcioro/ i text goły Euangeliéi któré wkoſciołách czytaią. MurzNT 28v; KromRozm II h4v; KromRozm III B4; Sámá goła powieſć nie ieſt znák pewny ku zdániu ná mękę GroicPorz hh4v; Ktore kxięgi wedle gołey litery y rozumu dálekiego/ ſą o krolu Sálomonie Leop HHh4, *B4v; Nieprzyſzło ták ſnádnie Skanderbegowi przyść ná lud goły iáko Moizeſzowi/ y Tánuzyuſowi/ bo tráfił ná Wielbłądy BielKron 250v, 108; KwiatKsiąż H2, I2; A to przy tym/ że ia thu ſámey gołey ſkromnośći nie kłádę/ ále z godnoſcią poſpołu złącżoną GórnDworz L2; RejPosWiecz2, 94v [2 r.], 95; KuczbKat 110; Bo iáko widziſz przy krzcie iż wodá nie ieſt goła wodá/ ále ieſt ſákrámentem á záſlubieniem Páńſkim. RejZwierc 197; Ale ná ſámych gołych wykłádźiech Miſtrzow wáſzych przeſtawaćie/ y one zá ſłowo Boże maćie? WujJud 37v, 68, 68v, 100, 110v, 222v, 233; Przetoż gdy roznicá iáka ieſt o rzecżách zbáwiennych/ nie przeſtawamy ná ſámych gołych ſentencyach Doktorowſkich y dowodźiech Conciliow WujJudConf 37; Aleby wżdy trzebá nie ná gołe doswiadcżenie tey rzecży zezwaláć/ ále też mieć ná to podporę/ z ſlowá Bożego? CzechRozm 258v, 19v, 27; ModrzBaz 95v; SkarŻyw A3, A4v, A5 [3 r.]; Co y my/ iáko prawdę/ poty wyznawamy/ choćiaż tám nie gołey poſtáći/ ále wężá prawdźiwie/ przez ktorego to ſzátan cżynił być rozumiemy. CzechEp 203, 222; WujNT 203 marg, 690; muśi miłośierdźie ábo milczeć/ ábo z dáleká y prożno płákáć; á ſpráwiedliwość ſzczera y goła ſkázowáć ma. SkarKaz 4a, 347a, 520a, Ooood; KlonFlis H2.

W charakterystycznych połączeniach: gołe(-y, -a) dobro, doświadczenie, gramota, historyja (2), imię (5), litera, lud, nauka, nazwisko, obietnica (2), pismo (5), płat (2), postać, powieść, racyja, sentencyja, skromność, sprawiedliwość, świątość (3), tekst, uderzenie, wiara (7), woda, wola, wykład, żywica; sam goły (12).

Wyrażenia: »gołe słowa« = nuda verba Cn [szyk 10 : 2] (12): GroicPorz ſ3v, yv; Bo nie z gołychći tu ſłow ma być ſąd miárkowan/ ále z rzecży ſzcżyrey. SarnUzn H2v; RejAp 128v; niepothrzebá by mi inych ſwiádkow/ gołym moim ſłowam muſiał by ten káżdy wierzyć/ kto onych nie znał. GórnDworz V5; WujJud 53v; CzechEp [383]; ReszPrz 10; WujNT 56; SarnStat 478, 834; CzahTr A3.

»znak goły« [szyk 7 : 3] (10): Wiárá pewna ieſt/ że muśim wyznáć trzy Perſony/ nie gołe iákie znáki álbo cyphry/ ále rzecży rozeznáne/ żywe/ á w bythnoſciach ſwych przez ſię będące. SarnUzn B4; RejPos 88v, 153v; WujJud 249v [2 r.]; WujJudConf 249v [2 r.], 253v; SkarŻyw 2; ArtKanc N3v.

Szereg: »sam a goły« (1): ponieważ y wy lżycie y znieważaćie pobożnośc Krześciáńſką/ gdy ſámey á gołey wierze vſpráwiedliwienie y żywot wiecżny przypiſuiećie WujJud 109v.
5. Zwykły, prosty; nudus Vulg (13): coby Mſza byłá inſzego? iedno goła Máſſkárá/ ktora od Poganow y żydow ieſt wzięta y vtzyniona KrowObr 198, 198, Ss4; Co to wſzytko zmyſlili oni goli łgarze/ Aby im przykłádano więcey ná ołtarze. RejWiz 21v; Y co ſieieſz/ nie ſieieſz onego zboża co má być/ ále gołe źiárno/ to cuſz álbo pſſenicę álbo cżego inego. Leop 1.Cor 15/37 [przekład tego samego tekstu KuczbKat 90, WujNT]; KuczbKat 90; WujJud 110v; KochFr 106; WujNT 1.Cor 15/37.

W charakterystycznych połączeniach: goły(-a, -e) dar, korzeń, łgarz, maszkara (3), weźrzenie, ziarno (3).

Wyrażenie: »goły człowiek, ludzie goli« (2 : 1): ábowiem niebyli Bogmi iedno tylko ludzmi gołymi KrowObr 213v; CzechRozm 65v; CzechEp 340.
Szereg: »goły i (a) prosty« [szyk 1 : 1] (2): A yákoż ktemu poznányu przychodźi? nye proſtym á gołym weźrzenim [...]: ále przez znáki/ ktore ſam ſwym dowćipem/ álbo z náuki mądrych ludźi á godnych wyáry poymuye. KromRozm III B7; Iż Iezus ieſt chriſtuſem ſynem Bożym/ to ieſt/ nie ieſt goły y proſty cżłowiek CzechEp 340.
6. Zestawienie w funkcji terminu prawniczego: »dożywocie gołe« = prawo dożywotniego pobierania dochodów z dóbr królewskich [szyk 11 : 6] (17): A tego téż/ ná które záſzły Arendy dożywotné/ y gołé dożywoćia/ áby iuż nigdźie indźie nikt nie pátrzył téy czwartéy częśći z Arend dożywotnych y dożywoćia gołégo/ iedno v nas w ſkárbie náſzym rok podle roku SarnStat 103, 88, 89 [6 r.], 103 [3 r.], 104 [5 r.].
7. Zestawienie w funkcji n-loc: »Gołe Gory« (1): Widźiałeś tám z Gołych gór Sieniéńſkiégo/ krwią ſwą Wołoſkié pokrapiáiącégo Woyſká. OrzQuin R3v.
8. n-pers Zestawienia (3): Item powyedzial yſz sthaſchek goli wſzvknye ſzwyathlomodrey ſtymze frączkiem ſvknya lunſka czerwona yednego czaſſu przinyeſly LibMal 1544/81; Iſch bądącz wnyedzielyą theraſz przeſchla wzanthuzye wthorey godziny wnocz s schymkyem Jacuba Golego nyegdi myeiſkiego czeladnika ſzinem LibMal 1544/194, 1554/194.

Synonimy: 1. bezwłosy, gładki, golony, łysy, niepierzysty, nieporosły, oblazły, ogolony; 2. nagi, nieodziany, obnażony; 3. czysty, prożny, pusty, szczery; 4. sam; 5. prosty, zwykły.

Cf GOŁOLEDŹ, GOŁOMĄD, GOŁOMĘDKA, GOŁOMROZ, GOŁOPLISZCZĘ, GOŁOSZYJCA, GOŁOWĄS, GOŁOWĘSY, GOŁOZĘBATY, ZGOŁA

ZZa