Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NAGRAĆ SIĘ

Następne hasło: NAGRADZAJĄCY »

NAGRADZAĆ (120) vb impf

Pierwsze i trzecie a jasne (w tym w pierwszym 2 r. błędne znakowanie). ◊ W inf -gra- (23), -grå- (7); -grå- RejAp, GórnDworz, HistLan, Strum, KochOdpr, GostGosp, KochFrag. ◊ W pozostałych formach -grå- (w tym 4 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	nagradzać
praes
	sg	pl
1	nagrådzåm	nagrådzają
2	nagrådzåsz
3	nagrådzå

praet
	sg		pl
3	m	nagrådzåł	m pers
	f	nagrådzała	m an
	n		subst	nagrådzały

fut
	sg		pl
1	m		m pers	nagradzać będziem, nagradzać będziemy
3	m	będzie nagrådzåł, nagradzać będzie	m pers

imperativus
	sg
2	nagrådzåj
3	niech nagrådzå

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś nagrådzåł	m pers
3	m	by nagrådzåł	m pers	by nagrådzali

impersonalis
praet		nagrådzåno
con		by nagrådzåno
participia
part praes act		nagradzając
inne formy
pass praes sg 3 - nagrådzå się; pass praet sg 3 n - nagrådzało się; pass con praet pl 3 subst - by nagrådzały się; pass imp pl 3 - niech nagradzają się

inf nagradzać (34). ◊ praes 1 sg nagrådzåm (3). ◊ 2 sg nagrådzåsz (4). ◊ 3 sg nagrådzå (32). ◊ 3 pl nagrådzają (5). ◊ praet 3 sg m nagrådzåł (8). f nagrådzała (2). ◊ 3 pl subst nagrådzały (1). ◊ fut 3 sg m będzie nagrådzåł (1) KochWr nagradzać będzie (1) KochPieś. ◊ 1 pl m pers nagradzać będziem (1), nagradzać będziemy (1); będziem: będziemy LibLeg (1:1). ◊ imp 2 sg nagrådzåj (4). ◊ 3 sg niech nagrådzå (1). ◊ con 2 sg m byś nagrådzåł (1). ◊ 3 sg m by nagrådzåł (1). ◊ 3 pl m pers by nagrådzali (1). ◊ pass praes 3 sg nagrådzå się (5). ◊ praet 3 sg n nagrådzało się (1). ◊ con 3 pl subst by nagrådzały się (1). ◊ imp 3 pl niech nagradzają się (1). ◊ impers praet nagrådzåno (1). ◊ con by nagrådzåno (2). ◊ part praes act nagradzając (8).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII w.

Znaczenia

1. Naprawiać wyrządzoną komuś krzywdę lub szkodę, brać na siebie jakieś cierpienie za popełnione zło (72)
2. Dawać zapłatą według zasługi, odpłacać dobrem za dobro, rzadziej złem za zło (47)
3. Zastępować (1)

1. Naprawiać wyrządzoną komuś krzywdę lub szkodę, brać na siebie jakieś cierpienie za popełnione zło; sarcire Mącz, Modrz; compensare Calep; honestare, praemiare, referre, remuneare Modrz; reddere, retribuere PolAnt (72): Mącz 368b; Nie pocżytáią złodzieiowi gdy vkrádnie áby nápełnił duſzę ſwoię/ bo łáknął. A (wſzákoż) gdy go záſtáną nágradza ſiedmioráko BudBib Prov 6/31; Calep 226b; WujNT 274.

nagradzać co (46), kogo (1): LibLeg 7/37, 11/173; LibMal 1548/145v; RejJóz B6v; LubPs H4 marg, ii; GroicPorz hh4v; OrzRozm R; OrzQuin E2v; RejPos 335v; Iáko ſie pothym Alexánder wſtydził tego/ [...] y iáko to Lizymáchowi nágradzał/ to iuż o tym hiſtoria ſwiádſzy. RejZwierc 80v, 202; ModrzBaz 124; Na tym mieyſcu powiádáiąc troiákim wyznánim miłośći/ troiákie záprzenie Piotr S. nágradza. SkarJedn 77, 166, 397, d8v; KochOdpr C2; A pomniąc iſz po iedney ćięſzkiey niemocy/ ná pośilenie zdrowiá mięſo iádłá y wino piłá: oſtro bárzo to nágrádzáłá. SkarŻyw 580, 243; CzechEp 207; GórnRozm 12, Nv; á niedoſtátek oney gorącey miłośći Bożey/ nágradzay poniżeniem wielkim LatHar 248, 269 marg, 286 marg, 302, 650; SarnStat 1119; PowodPr 51; CzahTr C3. Cf »szkodę nagradzać«; »utraty nagradzać«.

nagradzać z czego (2): wſzákże coć ná ich przykłádách dobrych zeydzie; z tąd fobie y z tego cżytánia nágrádzay. SkarŻyw A4; ActReg 7.

nagradzać komu (29): LibLeg 7/37; LibMal 1548/145v; LubPs ii; GroicPorz C2, hh4v; UstPraw F4v; TV pátrz iáką ſowitą/ lichwę s tego mamy/ Garſcią kęs rozrzućiwſzy/ korcem odbieramy. [...] Bowiem ſie to ſowito/ káżdemu nágradza RejZwierz 138v; BibRadz Gen 31/39; OrzRozm R; BielKron 300; OrzQuin E2v; RejAp 153; RejPos 335v; RejZwierc 80v, 202; Strum I; ModrzBaz 73v, 124; SkarŻyw A4; NiemObr 143; GórnRozm Iv, 12 [2 r.]; KochWr 33; ActReg 22; a ieſli ſzkody iákié ná woynie [więźniowie] popádli Król im powinien nágradzáć. SarnStat 451, 883 marg; VotSzl C; CzahTr C3.

nagradzać za kogo (1): Bo ſnadz com ią tobie powinyen to ſam vſiebie dobrowolnie łáſką ſwą zá mię nágrádzáſz zá wiecznem miłoſierdziern twem RejPs 205v.

nagradzać czym (18): LibLeg 7/37, 11/172v; RejPs 205v; LibMal 1548/145v; RejKup n4v; LubPs H4 marg; Ludzkoſcią/ záchowániem/ tym wiele nágradza [Sebastian z Mielca]/ Bo to nigdy ze złego/ ſercá nie pochadza. RejZwierz 54v; vtráćiſzli/ to ſobie nágradzay dźieśiąćią złotych OrzRozm R; RejPos 335v; SkarJedn 77; SkarŻyw 243; GórnRozm Nv; GrabowSet D2; LatHar 248, 286 marg; SarnStat 1119, 1271; PowodPr 51.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikami: to (4), owo; co (7), że] (9): RejPs 205v; RejJóz G2; BielKron 79v; ModrzBaz 73v; SkarŻyw A4; KochPieś 44; GrabowSet D2; Druga vbożſza żoná niewinna ſwym poſágiem nágrádzáć tego co piérwſza przynioſłá SarnStat 1271; SkarKaz 638a.

W przeciwstawieniach: »karać, oszukać ... nagradzać«: Bo ten pan im dłużey karze tu cżłowieká wiernego/ Tym mu to hoyniey nágradza LubPs ii; Zácheuſz rzekł do Páná. [...] ieſlim kogo v cżym oſſukał nágrádzam cżworáko. Leop Luc 19/8.

W charakterystycznych połączeniach: nagradzać czekanie, gwałt, łaskę, niedostatek, Pańskie boleści, pilność, pociechy, potknięcie, pożądanie, smętek, staranie, uczynek, upadek (2), utraty, zaprzeczenie, żywnostkę; nagradzać za występki, za złości; nagradzać z czytania; nagradzać cierpiącemu, każdemu, ludziom (2), męczonemu, niewinnemu, obywatelom, Panu (Bogu) (2), rękojmiowi, Rzeczpospolitej; nagradzać dekretem, ludzkością, łaską, łzami, miłosierdziem, obyczajami, obfitym dobrem, poniżeniem, posagiem, sprawiedliwością, srogością, świętami, wszem dobrym, wyznaniem; nagradzać czworako, dwojako, ostro, siedmiorako; nagradzać z miłosierdzia.

Zwroty: »hojnie nagradzać« (1): LubPs ii cf W przeciwstawieniu.

»sowito nagradzać« (4): A wielki to wyſtępek/ kto go więcz w cżym wini Wielkim to miłoſnikom/ iego ſie przygadza Aleć to on ſowito/ rad żaſię nagradza RejJóz B6v; RejZwierz 138v; RejAp 153; RejZwierc 202.

»szkodę nagradzać« = poenam luere PolAnt (15): LibLeg 11/171v, 174; staroſta spraviedlivoſcz [powinien] będzie vczynicz pod viną, bo pozvany ſkodi nagradzacz muſi ComCrac 18v; GroicPorz c2; ieſliby ten to Poborcá niemiał czym ſzkody nágrádzáć/ tákiego Pan iego ma wydáć temu komu ſzkodę vczynił. UstPraw E2, F4v; BibRadz Gen 31/39; BielKron 300; GórnRozm Iv, I2; Bo potym tę ſzkodę/ ktoraby ſie sſtáłá przeto/ máią nágradzáć. GostGosp 38; Król obiecuie obywátelóm ſzkody ná woynie podięté nágrádzáć. SarnStat 883 marg, 451, 904 marg; KlonWor 25.

»utraty nagradzać« (1): nie tylko wolno káżdému z Królową iecháć/ ále ieſcze nád to Król będźie vtráty nágradzał tym co znią poiádą KochWr 33.

»zapłatą nagradzać« (1): Iż ſobie grzech wazyz liekcze A powiedzieć czy ſię go niechcze. Sktorey przyczyny przychadzał A bys barzzey nie nagradzał. Pokutą zapłatą gorſką A bog zato ſtraſy groſbą. RejKup n4v.

Szeregi: »płacić i nagradzać« (1): winowáycá ktory ſłuſznie w cżym obwiniony/ zá wyſtępki ſwe/ ſam cżęść iednę płáći y nágradza CzechRozm 218v.

»nagradzać i zapłaty odnosić« (1): WOyt y káżdy inny Sędźia [...] ieſli ſye wedle vrzędu ſwoiego/ iáko przyſtoi/ niezáchowywa [...] vrząd tráći/ ſzkodę ćierpiącemu nágradza/ y inne zapłáty ná ſobie odnośi GroicPorz c2.

W przen [co] (2):

nagradzać komu (1): Azaſz nie hoynie zyemiá nam dawa pożytki/ a ſowito nágradza nam roboty wſzytki. RejWiz 56.

nagradzać czym (1): Philozophia y mądrość świecka/ máiąc rzeczy nizkie/ máłe y niepewne/ ſłowy długimi y wy dworny mi nágradza/ y vdátną ſię czyni. SkarKaz 122a.

Zwrot: »sowito nagradzać« (1): RejWiz 56 cf nagrać komu.

2. Dawać zapłatą według zasługi, odpłacać dobrem za dobro, rzadziej złem za zło; praemiare, renumare Modrz (47): Ieſt dar niektóry co nie ieſt pożytecżny/ á ieſt dar który ſię dwoiáko nágradza [et est datio, cuius retributio duplex]. BudBib Eccli 20/10.

nagradzać co (27): RejJóz A3v, L7v; LubPs H; KochZg A4; GórnDworz Hh2v; dziewko moiá miła/ [...] A tákći uż dziękuię iák dziecięciu ſwemu/ Niechći Pan Bog nagradza to k twemu lepſzemu. HistLan A4, F4v; BudBib 2.Reg 19/36, Eccli 29/19[21]; Mam ná śię Páná łáſkáwégo/ nágradza mi pracą moię Strum R, Q4v; BiałKat 63v; ModrzBaz 15, 29, 70v [2 r.], 71v; Y zátrzymał go nieco w klaſztorze/ podrożną pracą iego ácż poniewolnemu nágradzáiąc. SkarŻyw 212, 347 [2 r.]; ZawJeft 43; ActReg 24; KochFrag 50; OrzJan 51; LatHar 255; niewiáſty [...] żywność y odzienie dawáły ſwym náuczyćielom/ [...] nágradzáiąc dobrodzieyſtwy docześnymi duchowme dobrodzieyſtwá ktore od nich bráły. WujNT 227; PowodPr 67.

nagradzać za kogo (1): Zá ták wielką tedy łáſkę [...] pánóm ſwym wielce dźiękuiemy: proſząc PAná BOgá/ áby ón ſam zá nas [...] to hoynie płáćić/ y nágradzáć ráczył. KochFrag 50.

nagradzać za co (2): ſowito Pan roſkázuie nágradzáć káżdemu tákiemu zá złośći iego RejAp 153; CzechRozm 218v.

nagradzać czego (1): A mi they pyłnoſczy y ſtharanya kthore wthey rzeczi czinycz bendzye wdzyeczny od nyego bendzyem y laſkam naſcham y ynſchemy obiczaymy nagradzacz bedzyem LibLeg 11/172v.

nagradzać z czego (1): Z trzech częśći wolno Królowi nágrádzác. SarnStat 79.

nagradzać komu (18): Zyw ten pan Bog na niebie ktory w to vgadza Iż każdemu prawemu ſowito nagradza RejJóz I4v, L7v; KochZg A4; RejPos 72v, 75v; HistLan A4; BudBib 2.Reg 19/36, 2.Par 6/23, Prov 26/10 [2 r.]; Strum Q4v, R; Nigdy też zá nieſpráwiedliwą rzecż będzie/ dobrodzieyſtwem dobrodzieiowi nágrádzáć [gratiam benemerenti referre] ModrzBaz 1v, 18v, 118v; KochWr 48; PaprUp K3; LatHar 255.

nagradzać czym (14): RejJóz I4v marg; BudBib Eccli 3/32[34]; ludźi mężne/ [...] zniewolnikow wolnemi / á zchłopow śláchćicámi ie cżyniono/ y inſzemi dobrodźieyſtwy im nágradzano. ModrzBaz 118v, 1v; SkarŻyw 140; ZawJeft 43; OrzJan 51; WujNT 227; PowodPr 67. Cf »zapłatą nagradzać«.

nagradzać w kim (2): á tym ſpoſobem poddáni będą dobrzy/ y pan/ dáleko naydzie więcey co w nich chwalić/ y nágradzáć/ niż gánić/ ábo káráć. GórnDworz Hh2v; ActReg 24.

W charakterystycznych połączeniach: nagradzać cnoty, częstowanie, dobroć, dobrodziejstwa (2), nagrodę, pociechy, posługi, pracę (5), radość, służbę (2), zasługi; nagradzać dobremu, dobrodziejowi, głupiemu, godnym ludziom, każdemu (3), Panu, przestępcom, sprawiedliwemu; nagradzać dobrodziejstwem (3), łaską, obfitymi łzami, pożytkami, ustawicznym płakaniem; nagradzać hojnie.

W przeciwstawieniach: »(s)karać, karania stanowić ... nagradzać« (8): RejJóz A3v, I4v marg; GórnDworz Hh2v; Trzećia ieſt/ Spráwiedliwość/ ktorey pirwſzy vrząd ieſt cnoty zapłátą nágrádzáć/ á wyſtępki káráć. ModrzBaz 15, 18v, 29, 70v; PowodPr 67.

Zwroty: »sowito, sowicie nagradzać« [szyk zmienny] (4:2): RejJóz A3v, I4v, L7v; LubPs H; RejPos 72v; Ale ſowito Bóg zwykł nágrádzáć Temu/ kto zdrádzáć Niezwykł nikogo. KochFr 48.

»zapłatą nagradzać« [szyk zmienny] (5): Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore nieiednáko/ wſzytkiey Rzecżypoſpolitey ieſt pożytecżne: ktore iednákie cnoty/ nieiednákiemi zapłátámi nágradza [praemiis ornet]. ModrzBaz 70v, 15, 29, 70V, 71v.

Szeregi: »chwalić i nagradzać« (1): GórnDworz Hh2v cf nagradzać w kim.

»nagradzać i okazować« (1): A im kto nadłużey á nażáłobliwiey cżekał tego ſwiętego miłoſierdzia iego/ káżdemu ſie naobficiey záwżdy nágradzáło y okázowáło. RejPos 75v.

»płacić abo (i) nagradzać« (2): Bo ieſliby dobrym niepłácono/ ábo nienágradzano/ á złych niekaráno [nisi enim boni praemiis, mali poenis afficiaritur]/ tedy Rzecżpoſpolita w ſwey cáłośći długo ſtac niemoże. ModrzBaz 18v; KochFrag 50.

»nagradzać i zdobić« (1): Tákowe zasługi/ nietylko áby niemiáły być ná bacżeniu v tego który práwá ſtánowi/ álebych to rad widźiał/ áby ie co nawiętſzemi zapłátámi nágradzano y zdobiono. ModrzBaz 71v.

Iron [co czym] (2): O mizerny Kácerzu iákoż to złą odpłátą ták wielką miłość Bożą nágradzaſz thą niewdzięcżnoſcią SarnUzn F5; BudBib Eccli 29/9.

~ nagradzać komu (1): Y nágradza mu to przeklinániem y złorzecżeńſtwem BudBib Eccli 29/9. ~

3. Zastępować [co czym] (1): Iſch powyedzial yſch Thalierzse paniczewſkie, kthore gineli Zyanem wolkyem nagradzał panſkimy, skthorich herbi ſzczieracz dawali. LibMal 1549/149v.

Synonimy: 1. naprawiać, odpłacać, płacić; 2. płacić.

Formacje współrdzenne cf GRODZIĆ.

Cf NAGRADZAJĄCY, NAGRADZANIE, NAGRADZANY