[zaloguj się]
[pdf]

NAPRAWIAĆ (120) vb impf

Wszystkie a jasne (w tym w drugim 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf naprawiać
indicativus
praes
sg pl
1 naprawiåm naprawiåmy
2 naprawiåsz
3 naprawiå naprawiają
praet
sg pl
2 f -ś naprawiała m an
3 m naprawiåł m pers naprawiali
n subst naprawiały
imperativus
sg
2 naprawi(a)j
conditionalis
sg
3 n by naprawiało

inf naprawiać (15). ◊ praes 1 sg naprawiåm (12). ◊ 2 sg naprawiåsz (2). ◊ 3 sg naprawiå (68). ◊ 1 pl naprawiåmy (1). ◊ 3 pl naprawiają (5). ◊ praet 2 sg f -ś naprawiała (1). ◊ 3 sg m naprawiåł (4). ◊ 3 pl m pers naprawiali (4). subst naprawiały (1). ◊ imp 2 sg naprawi(a)j (3). ◊ con 3 sg n by naprawiało (1). ◊ part praes act naprawiając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Powodować, by coś wróciło do stanu sprzed zepsucia; reficere Mącz, Calep, Cn; instaurare, reparare, sarcire Mącz, Cn; reformare Mącz, Calep, Cn; integrare Mącz; reconflare, subornare Calep; corrigere, emendare, munire, munitare, (re)concinnare, redintegrare, restaurare, restituere, retexere Cn (77): Reficio, Nápráwiam/ Ochłodzam/ Okrzeźwiam [!]. Mącz 116b; Instauro, Nápráwiam/ odnáwiam/ ku cálośćy prziwrácam Mącz 171b; Sarcio, Latam/ ſziyę/ popráwiam. Metaph. Nápráwiam/ nágradzam. Mącz 368b, 17Id, 280d; A rády też niektore przydáie Ewángelia: á to co zepſowáli Pháryzeuſzowie/ to nápráwuie. Iáko tu Pan nápráwia w tym kazániu v Máttheuſzá ś. y nie mowi: Nie będźieli więtfza ſpráwiedliwość wáſzá niżli ieſt w zakonie y v Prorokow: [...] Ale mowi: niżli Pháryzeuſzow. SkarKaz 311b; Reconflo – Znowulieię, znowu naprawiam. Calep 900a.

naprawiać co (8), kogo (1): FalZioł I 79b; SarnStat 61; Bo ći tyło zwierzchney oney vczynkowey ſpráwiedliwośći pilnowáli/ wnętrzną opuſzczáiąc/ y wiele przykazánia Bożego złemi wykłády pſuiąc. Co tám P. IEZVS wylicza y náprawia. SkarKaz 311b. Cf Zwroty.

W połączeniach szeregowych (2): SkarŻyw 544; ich przywileie [...] do piérwſzégo ſtánowienia ich przywodźimy/ y nápráwiamy/ y w zupełność wſtáwiamy/ y obroną ninieyſzégo piſmá ich potwiérdzamy/ rátifikuiemy/ y obiáſniamy/ áby miáły moc Wiecznégo trwánia. SarnStat 61.

Zwroty: »naprawiać cnoty stracone« (1): Wodá thá ieſtći ſpowiedź ktora nápráwia cnoty ftrácone. HistRzym 65v.

»obyczaję naprawiać« (2): Do Grecyey gdy przyiechał/ Wfzytki miáſtá oględował: Obycżáie nápráwiáiąc/ W báśniach mądrość oſłáwiáiąc. BierEz G3v; KochCn B3v.

»[kogoś, coś] upadłego, skażonego naprawiać« (2:1): [Grzegorz XI] pocżął záſię kościoły y Rzecżpoſpolitą upádłe nápráwiáć BielKron 187, 153; Iáko iáki Heliaſz/ [...] złe bez brákowánia perſon gromił/ dobre poćwierdzał/ zkáżone nápráwiał/ boiázliwe pośilał/ ſłábe vkrzepcżał SkarŻyw 544.

a. O rzeczach materialnych; reperować, odbudowywać; fortificare PolAnt (12):

naprawiać czego [funkcja supinum = do naprawienia] (1): [ofiarownicy] wydawáli [śrebro] ćieślom y (innym) rzemieſnikom robiącym w domu Iehowy. [...] y káżdemu kto wychodził (onego) domu nápráwiáć [ad fortificandum] BudBib 4.Reg 12/12.

naprawiać co (9): Potym przećiw krolowey Tátárſkiey ciągnął/ [...] áż do rzeki Araxem/ przez ktorą gdy moſt náprawiał przeprowadzáć woyſko/ poſłáłá k niemu krolowa s tym poſelſtwem BielKron 112v; Tento záſię kazał był Żydom kościoły y miáſto Ierozolimſkie nápráwiáć BielKron 117, 166v, 265v; BudBib 4.Reg 12/5; Młynarz drogi do młyná ma nápráwiáć GostGosp 62. Cf Zwrot.

W przeciwstawieniach: »(po)kazić (3), odzierać ... naprawiać« (3): Ktorzy kośćioł Sálámonow odzieráli/ káźili/ á ktorzy záſię nápráwiáli/ tu będzie wypiſano. BielKron 265v, 166v; yeſli bi teſz ſzyę Czo kaſzyelo tak tama albo około Mlina ten Mlinarz ma swym koſtem naprawyacz ZapKościer 1582/40v.

Zwrot: »[coś] skażonego, spustoszonego, zepsowanego naprawiać« = reficere Calep (1:1:1): kiedy kośćioł ſkáżony [Żydzi] murowáli á nápráwiáli/ płákáli wſpomináiąc ná pierwfzy kośćioł BielKron 265; Calep 904a; y podawſzy mu Kroleſtwá świátá/ kośćioł ſwoy przez Sálomoná zbudowány/ á potym przez Pogáńſtwo ſpuſtoſzony/ iemu nápráwiáć porucża. PowodPr 14.
W przen [co] (1):
Zwrot: »rozum naprawiać« (1): Zgoda obycżaie dobre ſpołu potwierdza, á przebywaiącich ſpołu rozumy naprawia. BielŻyw 128.
b. O zdrowiu; leczyć [w tym: co (49)] (50): Cżarna cżemierzicza [...] gdi ią dobrze kto przyprawi wſzythko ciało naprawia FalZioł I 46b; nakażony mozg á zaniecżyſciony tymi parami grubemi/ [...] naprawia FalZioł II 12d, ‡5c [2 r.], [*7]v, [*8], I 69c, 134c (19); Cżemu zielona farba wzrok naprawia GlabGad B7; onę wodę pić/ [...] kreẃ y wnątrze nápráwia. SienLek 50v, 56, 57, 57v, 157v.

naprawiać komu (2): cżoſnek v warzony albo vpiecżony/ á potym zmieſzay ſczukrem/ głos kantorom y inſzym naprawia/ y káſzel vſmierza/ y bolenie pierſi [...] oddala. FalZioł I 5d; Popioł [łasice] [.,.] z wodą pijąc/ ſzalonym rozum naprawia. FalZioł IV 12d.

naprawiać ku czemu (1): Też vcżynek barzo vżitecżny: [...] vſzy ku ſluchu naprawiać FalZioł I [34]v.

naprawiać czym (1): [o maści z saletry] żyły ſuche ſwoiem ſuſzeniem naprawia. FalZioł III 41c.

naprawiać w kim (1): [lawendowa wódka] naprawia wſzelkie moczy w cżłowiecze FalZioł II 7b.

W połączeniu szeregowym (1): [kosmaczek] Ma moc ocierać/ cżyſcić/ naprawiać, y boleſci vſmierzać. FalZioł I 113d.

W przeciwstawieniach: »mglić, psuć (2) ... naprawiać«: FalZioł II 7b; zielona farba nie barzo mocno ani też barzo mgło, ale ſrzednie wzrok poruſza, przeto go nie mgli ale naprawia GlabGad.B7; nie więcey zdrowia niepſuie/ iedno prożnowanie: A nie go nienápráwia/ iedno praca. SienLek 10.

W charakterystycznych połączeniach: ciało naprawiać, dziąsła, głos (3), głowę (2), języczek, kompleksyją, krew (2), mozg, pamięć (8), płuca, rany (4), rozum, sen, smysły, stłuczenie, śledzionę (4), trawienie, uszy, widzenie, włosy, wnątrze (2), wzrok (oczy) (6), zimność, żołądek (2), żyły (2).

Zwrot: »[co] skażonego (a, nakażonego), upadłego, złego naprawiać« (5:1:6): zzavſznich żyłek krew puſzcżona/ pamięć złą naprawia FalZioł V 58, ‡2b, I 17a, 47d, 77a, 155d (9); koniec rogu Bykowego vpalony á ná proch ſtárty/ [...] bárzo płucá ſkáżone nápráwia. SienLek 93v, 144v.
Szeregi: »mnożyć, i (a) naprawiać« [szyk zmienny] (4): FalZioł IV 9a, 18a; MIerné á częſté iedzenié ſáłaty kreẃ dobrą mnoży: á to ią téż nápráwia gdy tego vżywa SienLek 144v, 144v.

»naprawiać i posilać« (1): ſmyſly wnętrzne y zewnętrzne wſzythki poſpołu y gich cżłonki [lawendowa wódka] naprawia y poſila FalZioł II 7b.

»przywracać a naprawiać« (1): oną wodą myiay cżeſto nacieraiącz tył głowy/ przywracza ſtraczoną pamięć á złą naprawia FalZioł I 17a.

»naprawiać a zachowawać« (1): [smaragdus] Widzenie ſpraczowane wielkiem patrzeniem: zaſię naprawia y zachowawa. FalZioł IV 38a.

2. Powodować, by coś zmieniło się na lepsze; polepszać (3):

naprawiać kogo, co (1): O oſtátecżna roſpuſto/ wcżem drugiego nápráwiaſz [emendas]/ w tem ſobie dźiwnie pobłażaſz. ModrzBaz 50v.

W przen [co] (1):
Zwrot: »naprawiać drogę swą [= los]« (1): In quo corrigit adolescentior viam suam: [...] W cżym naprawia młody cżłowiek drogę fwą WróbŻołt 118/9.
a. O uprawie roli (2): Hubero ‒ Obfito czinie, naprawiam dlą wrodzaiu. Calep 490b; [Acz temu owczarzowi myta wielkie i żywności dają, ale tym sposobem tedy role naprawiają i czynią rodziwe [800 owiec]. LustrPom 83].
3. Powodować, by nie bylo (skutków) zła (21): á co inſze Páńſtwá prżypadki rozmáite nápráwiáły/ iáko zgwałcenie Lucreciey/ y pychá Tarquiniuſow/ Rżymowi Wolność ziednáła/ to tu nádźieie nie máſz żeby iáki nadźiwnieyſzy prżypadek tę Rzeczpoſpolitą rátowáć mogł. GórnRozm K3v.

W połączeniu szeregowym (1): BOże/ ktory błędem vwikłáne rzecży nápráwiaſz/ roſproſzone zgromądzafz/ zgromádzone záchowywaſz: prośimy ćię/ rácż miłośćiwie wylać łáſkę iednośći twoiey ná lud Chrześćijáńſki LatHar 621.

Szeregi: »napraszczać i naprawiać« (1): iż mamy moc/ zá pomocą bożą/ powſſechny koſcyoł wſpomágáć/ á cokolwyek ſzkodliwego yeſt/ ápoſtolſką mocą nápráſſczáć y nápráwyać. KromRozm III N8.

»strofować i naprawiać« (1): A ieſli drobnieyſzi vrzędnicy wcżem niedbále ſobie pocżynáli/ tedy ſtárſzi niedbáłość ich ſtrofowáli y nápráwiáli [coarguebant et emendabant]. ModrzBaz 83v.

a. O objawach chorobowych [co] (17): Mocz tego ziela/ [...] wyſtąpienie pępka z iego mieſcza naprawia, y też iego rozwiązanie albo rozmiękcżenie naprawia. FalZioł I 65a; [aspaltum] zakrziwienie vſt naprawia FalZioł I 89c, ‡4d, I 64d, II 12c.

naprawiać komu (1): Dziecięciu młodemu ſzarłockoſć; [ta wódka] naprawia. FalZioł II 20a.

W połączeniu szeregowym (1): [to ziele] ma mocz ocierać/ cżyſcić/ napraviać rany y ſtłucżenia z zbicia z obrażenia/ s ſtarcia FalZioł I 64c.

Zwroty: »niedostateczność, niedostatek, skazę, skażenie [czego a. w czym] naprawiać« (1:2:1:1): naprzeciw gliſtam owocz Kaparowy iedzony: wypądza ie z żywota, y ſleziony ſkazi naprawia FalZioł III 14b; Niedoſtatki theż płucżne [stroje bobrowe] naprawiaią wſzitki FalZioł IV 8a, ‡3d, ‡4d, I 141d.

»[co] skażonego naprawiać« (1): Rany ſkażone naprawia FalZioł *4b.

Szeregi: »naprawiać i leczyć« (1): wpacierzoch giemzanie/ Flux w gardle, w dziąſlach boleſc y w noſie/ vlicżek zatkanie, Ty wſzytki rzecżi tą wodka [ziela paraliżowego] barzo dobrze naprawia y lecży. FalZioł II 9d.

»powciągać i naprawiać« (1): [kamień jaskółczy] wſzytki wilkoſci ſzkodliwe powciąga j naprawia. FalZioł IV 50b.

»naprawiać i zachowawać« (1): [Wrotycz] Rany naprawia y zachowawa ie od ſkażenia. FalZioł I 148a.

4. Powodować, by coś było, powstało (12): Reformo ‒ Inaczei naprawiam. Calep 904b; Suborno ‒ Poniekąd zdobię. Po czichu narzadzam, naprawiam. Calep 1019b.

naprawiać co (2): Theż Plinius powiada [o poleju] iżeby też pocżęcie naprawiało kiedy go która pani cżęſto pożywa. FalZioł I 100d; BielKron 167.

W połączeniu szeregowym (1): IAn ſzoſty [...] cżłowiek miłoſierny y dobrego żywotá/ ábowiem wiele więźniow z niewoley wykupował/ kościoły budował/ y inych rzecży dobrych wiele napráwiał. BielKron 167.

W przeciwstawieniu: »kazić ... naprawiać« (1): Powiedaią iſz [kwiat Matki Bożej Lnu] ſwoią moczą nieprzijazń miedzy ludźmi kazi, á przijazń prijacielſką naprawia. FalZioł I 79b.

a. Urządzać, zakładać [co] (7): Semito, Scieſzkę/ drógę nápráwiam. Mącz 382a, 382a; Rzemieślniki gromádźić do miáſtecżká: ći tárg nápráwiáią. GostGosp 140.

W połączeniach szeregowych (3): Gdy czo chczeſz mieć trwałego: pocżynay w tym znamieniu Buduy/ dziedzicztwa kupuy/ Drzewa ſzczep/ winnicze naprawiay/ na rolach ſiey. FalZioł V 49v, V 52 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: naprawiać drogę, folwarki, ogrody, ścieżkę (2), targ, winnice (3).

Szereg: »naprawiać a wystawiać« (1): Colere hortos atque vineas, Nápráwiáć á wyſtáwiáć ogrody/ Folwárki. Mącz 59d.
5. Skierowywać [co] (2): [łaska boża] nye tylko głádźi wyſtęmpki náſſe przećiw przykazányu bożemu/ ále y wolą náſſę nápráwya/ á chuć y możnoſć nam dáye ku wypełnyenyu przykazánya y woley bożey KromRozm II k3v.

naprawiać czym (1): A wiecżerza Páńſka pokármem/ ktorym Pan Kryſtus cżeladkę ſwoię náſyca/ záchowywáiąc miedzy nią dobrodźyeyſthwo ſmierći y odkupienia ſwego/ chwálebnym tym przypominániem ie nápráwiáiąc. RejPosWstaw [1434]v.

6. Namawiać na coś, poduszczać; immittere, instruere, praestruere, struere, submittere, subornare Cn (3):

naprawiać kogo na kogo (2): oná niewidoma y zdrádna Bogini/ [...] Iákieś ná mię Stoiki ćicho nápráwiáłá Prot A3v; niewierz mu áni go słuchay/ bo tych dyabeł ná ćię nápráwia. SkarŻyw 393.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): GliczKsiąż Gv cf Szereg.

Szereg: »przenajdować i naprawiać« (1): przenáydowáli y nápráwiali aby go zábito álbo go cżym s ſwiáthá zgłádzono. GliczKsiąż Gv.
7. Zwrot: »głos naprawiać« = ustawiać głos (1): Vocem exercere, Vczić ſie ſpiewáć/ Głos nápráwiáć Mącz 14c.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Instruo, Gotuyę/ przigotowawam/ przipráwiam/ przirządzam/ też nápráwiam náuczam Mącz 422d.

Synonimy: 1. przywracać; b. leczyć, posilać, uzdrawiać; 2. polepszać; 3.a. leczyć, uzdrawiać; 6. nakłaniać, namawiać, poduszczać, wabić.

Formacje współrdzenne cf PRAWIĆ.

Cf NAPRAWIAJĄCY, NAPRAWIAN, NAPRAWIANIE

KCh