Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 2. PRAWICZNY (?)

Następne hasło: [PRAWIĆ SIĘ] »

PRAWIĆ (548) vb impf

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	prawić
praes
	sg	pl
3	prawi, pry, pri	prawią

praet
	sg
3	m	prawił

imperativus
	sg
2	praẃ

inf prawić (2). ◊ praes 3 sg prawi (449), [tylko w znacz. 1.a.:] pry (72), pri [może wariant graficzny] (17); pry ForCnR (3), Leop (3), KochZg, Prot (4), KochFr (5), KmitaSpit, KlonFlis, KlonWor; pri ModrzBaz (8), ModrzBazBud (2); prawi : pry BierEz (1:23), FalZioł (8:20), KochDz (1:1); pry : pri CzahTr (9:7). ◊ 3 pl prawią (4). ◊ praet 3 sg m prawił (1). ◊ imp 2 sg praẃ (2). ◊ part praes act prawiąc (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Opowiadać, mówić (546)
- a. Formy 3 sg praes „prawi” oraz „pry” i „pri” jako wyraz wtrącony, sygnalizujący przytoczenie (534)
  - α. Zdanie zapowiadające prezentuje jednego autora wypowiedzi (orzeczenie w 3 sg, podmiot (niekiedy domyślny) w N sg) (440)
  - β. Zdanie zapowiadające prezentuje kilku (wielu) autorów wypowiedzi (orzeczenie zwykle w 3 pl, podmiot (niekiedy domyślny) w N pl) (94)
2. Wykonywać, czynić (2)
3. [Naprawiać]

1. Opowiadać, mówić (546): Wſzák y Wroblątko żadne kromia woley iego/ ná źiemię nie ſpádnie z gniázdecżká ſwoiego/ Z głowy też żaden włos/ z licżby ſwey nie zginie/ ták práwi Páńſki głos. ArtKanc K2v; [Widziałem iá teraz Biblią Polſką ſtárego piſánia w ktorey więtſza połowicá Serbſkich ſlow/ [...] też to nam w rzecżách przychodzi mowić s Słowieńſká iże prawi/ to ieſt mowi BielKron 1551 156v].

prawić co (4): A gdy ſię w ćiepłey piekárni rozgrzeieſz/ A krzecżká owák po ſwemu záleieſz/ Praẃże nowiny/ praẃ fliſowſkie dźieie Y przywileie. KlonFlis H4v; Vacuna nići przędłá baykámi ſię báwiąc, Dziwne rzeczy, y pewne y niepewne práwiąc. KlonWor **v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

prawić o kim, o czym (3): Męſtwo to Iáćimirſkim z dawná przyrodzone/ Podolſkie o nich práwią zacne kráie one. PaprPan Y, Ov; I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ [...] práwi o głośie że [!] tchu ábo wiátru pochodzącym/ y o ſłowie z niego ſię rodzącym/ ták piſząc iákoby to co Bog miał ná vmyśle [...] gdy ſkoro wymowił/ iedno ſię/ to ieſt dech ábo wiátr [...] duchem ś. ſtáć miáło CzechEp 255.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: z zapowiednikiem: to (1); iż (1), zaimek względny (1)] (2): SYn młodſzy Krákow, chćiwy pánowánia, Wywiodſły [!] w puſczą, [...] Brátá ſtárſzego: tám go z świátá zgłádził, Przyiáchał, práwi, iż brát kędyś zbłądził. KlonKr A3; KlonWor 80.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia w zdaniu adrzędnym [na kogo iże] (1): Hercules co nań práwią iże Hidry biyał/ Tákże y bogow zyemſkich namniey nie omiyał. PaprPan B3v.

Z przytoczeniem (1): Tego ſobie wąs obrał/ którému obiáwił Myśli ſwoie: á témi ſłowy k niemu práwił. O Bárwiérzu niebieſki/ Wodoléycá ſławny: Tobie nie ieſt táiemny móy z brodą ſwar dáwny. KochBr 152.

Podmiotem jest tekst [ze zdaniem dopełnieniowym] (1): Ale ſtare przyſlowie cżym ſie cieſzą prawi Iz kazdego wiernego niewinnoſcz wyprawi RejJóz I4.

Zwroty: »między sobą prawić« (1): Ták roſkoſzna drużyná między ſobą práwi/ Ták z nich káżdy/ śmieiąc ſię/ tey ſię Pánnie ſtáwi. ZbylPrzyg A4v.

»ustami prawić« (1): Przetoż wykład Tákowy/ [...] Ma być dáleko od tych co ſię cnotą báwią/ Y co ná ſercu máią/ to vſtámi práwią. KlonWor 80.

a. Formy 3 sg praes „prawi” oraz „pry” i „pri” jako wyraz wtrącony, sygnalizujący przytoczenie; inquit Vulg, PolAnt, Modrz; ait Vulg; inquiens Modrz; dicens JanStat (534):

α. Zdanie zapowiadające prezentuje jednego autora wypowiedzi (orzeczenie w 3 sg, podmiot (niekiedy domyślny) w N sg) (440): Wilk śię ná liſzkę żáłował/ A złodzieyſtwo iey zádawał: Ty pry ludzkie ſtrzechy dzierzeſz/ A kury im w nocy bierzeſz. BierEz N3v; Kupcżyć mu [oraczowi] ſie záśię chćiáło/ Zyſzcżę pry ná tym niemáło. BierEz P2, D4v, Cv, C2, D2, Hv (21); ForCnR D, D3, Ev; Pandecta mowi capitulo de coriandro/ Coriander pry ſwieży: ieſt zymny zbytnie/ á cżyni pry omdlenie głowy y zmilknienie głowy FalZioł I 28b; Plinius powiada iż ten Bluſzcż miał być drzewkiem barzo prawi wyſoko roſtącz FalZioł I 48d; Serapio mowi zaktorim Diaſkorides poſwiadcza/ Mocz pry tego zieła [!] ieſt zagrzewaiącza FalZioł I 124b; Theż Auicenna piſze: Szafran prawi poſila y vweſela ſerce FalZioł III 7c, +2v, I 30c, 38b, 51a, 61d (25); GlabGad E2v, G, L4, L8, L8v (9); KromRozm III L8; powyem ya thobye czo wzakonye stogi Sthworzil prawi pan bog czlowyeka wrayv ze wſchythkych zyem zyemye LibMal 1554/190v; ſam [Bóg] obwyesćić to racżył temi ſlowy: Ktoryby práwi yednego s thych maluckich [!] dzyatek zgorſſył/ potrzebá áby mu kámyen młyńſki na ſſyyę záwyeſſono/ á ſnim vtopyono. GliczKsiąż D7v, B8, D5, G3v, G6v, Hv (16); Y powiedział ieden z czeládzi Nabálowey Abigáil źenie [!] iego/ temi ſlowy/ Otho (pry) poſlał Dawid poſly ſwoie z puſſczey Leop 1.Reg 25/14; GrzegRóżn K3; KochZg A4v; gdy ſię wręcz ſwárzyli Dwá Ziemiánie/ [...] Powiedzmi/ pry/ Rycerzu ſławy znákomitey/ Iáko ſię godźi ſłużyć Rzeczypoſpolitey? Prot D, A4, B, C; nie mowi s. Ian tu nic o Iſtnośći/ iedno rzekſzy trzey ſą ktorzy ſwiádectwo wydáią/ przydáie klauzurę/ á ći trzey/ práwi/ iedno ſą. SarnUzn [G2]v, B6v, C2v, C5v, D2 [2 r.], D2v (13); Powiedał theż niedawno ieden kſiądz przed dwiemá/ [...] iáko ſie kthoś (oſoby nie miánował) przed nim w te ſłowá ſpowiedał. Ia práwi znam to żem ieſt grzeſzny/ ále poſzcżę rad y rad przebog dáię/ y w koſciele cżęſto bywam GórnDworz Q3v; ieden z niepocżćiwych ſie rodzicow vrodziwſzy/ przymawiał pocżćiwemu cżłowiekowi mowiącz/ Bárzożeś ſie ty práwi od onych ſławnych twoich przodkow odrodził GórnDworz S, B, D6v, D8, F, H (75); Bo to mieyſce S. Auguſtin ták wykłáda: Iuż (práwi) Kápłani pożytecżnieyſzymi być mogą/ y więcey mogą tym ktorzy śie ſpowiedáią zfolgowáć/ gdy ym grzech odpuſzcżáią. KuczbKat 210; Y owſzem tákowe ludźie/ miłośierny Pan Bog z wielką ſzcżodrobliwością wzywa do śiebie: Podźcie (práwi) wſzyſcy do mnie/ ktorzy prácuiećie y vćiążeni ieſteśćie/ á ia was ochłodzę. KuczbKat 360, 90 [2 r.], 200, 265, 320 [2 r.], 325 [2 r.] (13); KochMon 32; WujJud 52v, 85v, 114, 117v, 149v, 172v, 189; BudBib Is 56/12; Tám [w obmowie drukarzów moskiewskich] naydzie/ iż wielki kśiądz Moſkiewſki Iwan gdy Kozań wziął/ á kośćiołow tám nábudował/ kazał práwi ná tárgoch nakupić kśiąg do onych nowych kośćiołow BudNT przedm c5v, przedm c5v [2 r.], c7v, Matth 14/8, Hh6v, Ii6, Ii8v; Nád to ieſzcże/ iáſnym głoſem pokoy y miłość iákoby ná Teſtámenćie nam dał: Pokoy pri moy dawam wam [„Pacem”, inquiens „meam do vobis ...”]/ Pokoy moy zoſtáwuię wam. ModrzBaz 67v; O iáko lepiey nápiſal Ariftoteles: Nie cżłowiekowi pri dopuſzcżamy pánowáć/ ále rozumowi [„Non hominem” inquit „imperare sinimus, sed rationem...”]: to ieſt/ práwu przyrodzonemu/ á rozſądkowi ludźi mądrych ModrzBaz 101, 1v, 48, 52v, 60v; ModrzBazBud π5, π5v; Bo iáſne ſą ſłowá Páná náſzego: kto/ práwi/ zemną nie ieſt/ przećiw mnie ieſt SkarJedn 2, 5, 25, 216, 245; Pomnieć mieli ná ſłowo Apoſtolſkie: wierna rzecż/ práwi/ y wtymćię vtwierdzić chce: (do Tytuſa mowiąc) niech przodek wdobrych vcżynkách máią ktorzy Bogu wierzą. SkarŻyw A2, A4v, 51, 76, 90, 93 (22); Kiedy goſpodarz niemógł iuż prześiedźieć ſliſá/ Nie tu/ pry/ łgáć KochFr 134, 31, 47, 64; KochDz 106; KochPhaen 5; piſmem świętym/ ſwoiey rzecży tenże ſam ſzpetny ſzátan podpierał. Nápiſano/ práwi/ Angiołom ſwoim rozkazał o tobie/ áby ćię ſtrzegli po drogách twoich ReszPrz 10, 9, 12, 51, 59, 60 (13); ReszHoz 140; ReszList 154, 178, 179, 182; Pytáią go o zdrowie/ przemowi pułgębkiem/ proſząc áby zá złe nie mieli/ iż mowić nie śmie/ bo mi/ práwi/ zákazał bárwierz. WerGośc 253; Y Páweł S. káżdego przeſtrzega/ áby ſię nie vpijał winem/ bo w winie/ práwi/ ieſt niecżyſtotá WerGośc 254, 205, 232, 249, 266; WerKaz 275, 293, 298 [2 r.]; PudłFr 13; gdy ſię komu w pálec piekielny ogień wrżući/ [...] lekarż powie że nielża ináczey iedno muśić práwi tęn pálec co narychley vtrżeć/ á poki dáley ogień nie zaydźie. GórnRozm K2; Epimetheuſz niechcąc prżypuśćić do tego Prometheum, ſam ná śię wźiął tę pracą/ y ty práwi bráćie prżypátrżyſz ſię/ y oſądźiſz/ ieſli ią dobrże/ ábo źle káżdy rodzay źwierżąt opátrżę y vdáruię. GórnRozm N, A4v, B, B3, C3, D3v (28); ActReg 72 [2 r.], 73, 94, 98, 100; Wźiął záś nád Krolem moc/ żal przyrodzony [...] Nieſzcżęśćie/ práwi/ rády me zmieſzáło GrochKal 10; GórnTroas 30; RybGęśli B3v; położę tu ſłowá Hieronymá ś. Mieli/ práwi/ kiedyś Zydzi we czći mieyſce święte WujNT 123; rzekł Feſtus głoſem wielkim: Száleieſz Páwle/ wielka ćię náuká przywodźi ku ſzaleńſtwu. A Páweł; Nie ſzáleięć/ práwi/ wielmożny Feſte/ ále prawdźiwe á ſpełnego rozumu ſłowá powiedam. WujNT Act 26/25; W tąż y Ambroży ś piſząc ná to mieyſce: Vczy/ práwi/ Apoſtoł/ iż ácz zbáwion będzie/ ále męki ogniowe pierwey ćierpieć muśi WujNT 585; Pięknie te ſłowá Apoſtolſkie Auguſtyn rozbiera. Nie rzekł práwi/ ktory mi dáruie: ále ktory mi odda. WujNT 742; To mieyſce fałſzuie Kalwin y z vczniámi ſwemi/ [...] Bo ſię/ práwi/ modlił áby nie był ná wieki potępiony WujNT 760, przedm 6, 11 [3 r.], 31, s. 16, 22 (62); SarnStat *3v, 474 [2 r.], 626, 1267, 1277 [2 r.], 1287; Dawid prośi Páná Bogá/ [...] Day mi/ práwi/ Pánie rozum/ á będę ſię bádał w zakonie twoim. SkarKaz 81a; O pośćie też mowi Pan IEZUS, iż poſt twoy/ práwi/ Oćiec twoy ktory widźi w táiemnicy/ zápłáći tobie. SkarKaz 350a; Y dokłáda: (Przezeń/ práwi/ ſtworzono ieſt wſzytko ná niebie y ná źiemi/ widome y niewidome [...]) SkarKaz 486a; Bo wyznawa Helżbietá: Skoro/ práwi/ sſtał ſię głos pozdrowienia twego w vſzu moich: vweſeliło ſię dźiećiątko w żywoćie moim. SkarKaz 579b, 1b, 2a, 6b, 41a, b (42); CzahTr D3, D4, K3v, K4 [3 r.], L, L2v; vpadkiem wſzytkiego kroleſtwá groźi Izáiaſz: (Biádá/ práwi/ narodowi grzeſznemu/ ludowi oćiężáłemu w złośći: opuśćili Páná/ zbluźnili ś. Bogá Izráelſkie^go.) SkarKazSej 703a, 657b, 661b, 666a, 667b, 669b, 683a, 690b; KlonFlis E2; KlonWor 46; ZbylPrzyg A3v, A4v; [ZapWpolActAdv 1544 202/124v; dla cżego Bog ſynowi ſwemu dał táką włádzą: á toli ſam Chriſtus tuż oznaymił przycżynę. Iz/ prawi/ ſyn cżłowiecży ieſt. BudArt Q8, A8, A8v [2 r.], B2 [3 r.], B2v [2 r.], E2v, F3].

β. Zdanie zapowiadające prezentuje kilku (wielu) autorów wypowiedzi (orzeczenie zwykle w 3 pl, podmiot (niekiedy domyślny) w N pl) (94): Stárſzym śię to nie widziáło/ Aby śię co gwałtem działo: Wiele pry ſwych potráćimy BierEz Ov, P2, S3; Powiadaią niektorzy/ gdy pry rogi ſkopowe będą zakopane wziemi/ tedy z onych rogow wyroſcie to ziele gromowe FalZioł I 129b, I 86a, 137a; á mogłby taki ſmiech być aż do vmoru, iako poſpolicie mowią, zdychał prawi od ſmiechu. GlabGad Fv, Gv, G8, N2v; Drudzy záſię [...] ſtą ſie przycżyną wyrywáyą/ iż práwi nye tylko to yeſt nyepożytek/ w pyąći/ w ſſesći/ w ſiedmi/ w osmi álbo w dziewyąći lat ná náuki dáwáć GliczKsiąż I6; Pytháią mnie [...] Cżemużeſmy (pry) pośćili á thyś niechćiał weyźrzeć Leop Is 58/3, Gen 31/1; Powiedáią niektorzy gánięcy/ że więcey ieſt/ práwi/ tego obiáwienia w piſmie niżeli to czo ſie wſpomina/ áni ſie też to práwi może zwáć obiáwieniem. SarnUzn C4v; A przedſię iednák niektorzy ſmieią ſie ieſzcże przeć: żeby mieli poniżáć Syná. Nie mowi práwi piſmo żeby Syn był mnieyſzy/ ále mowi więtſzy ieſt Ociec nád mię. SarnUzn H3v; Co gdy ludzie prośći ſłyſzą/ mowią z proſtośći ſwey/ wierę práwi dobrze vcży then kſiądz. SarnUzn H4, C7v, D2v, D6v, E7v [2 r.], F6 [3 r.] (14); zgánili drudzy j tę rádę/ mowiąc/ Kiedy ſie práwi rozeſpim/ wnet głowy dáleko od ſiebie będą GórnDworz P5v; przyſzło kilká chłopow ſkárżyć do Rotmiſtrzá/ Pánie práwi/ thwoiá cżeladká młoći w gumnie náſz owies. GórnDworz R4v; były cżęſto w vſciech v ſthárych ludzi/ ſłowá one. Chczeſz práwi ábyć ſie niewolnik/ ábo ſługá nie ſkáźił/ niechay záwdy ma co cżynić. GórnDworz Hh3, F6v, H7v, I2v, Ov, O3v (18); KuczbKat 75 [2 r.]; BudBib 3.Reg 2/29; Y zamykaią tak żydowie. Ponieważ práwi Acházowi y ie^go ludowi ten znák obiecan/ y iym go było potrzebá/ tedy ſię miał ná on cżás ſpełnić BudNT Ff8v, Ff8v [2 r.], Hh4 [3 r.]; CzechRozm 199v; ModrzBaz 48v, 80v; Nieprzyiaćiele moi [...] Ná mię wſzytki fortéle ſwoie obracáią/ Serce ſobie tym czyniąc: iuż go y bog (práwi) opuśćił KochPs 103, 125; Tákie niegdy y Noemu przy miánowániu proroctwo rodzicy dáli: ten nas/ práwi/ poćieſzy w pracách náſzych ná ziemi. SkarŻyw 534; KochFr 28; Z Krolá ſwégo Spártánie wźięli wielką winę/ [...] Ze był obrał niezgrábną iákąś żonę ſobie: Niewiéſz/ pry/ że my krolów czekamy po tobie? KochDz 106; ReszPrz 66; ReszList 187; Przydźie mi iuż podobno przeftáć z ſwą Zofiią/ Dla dźieći/ ktoré niechcą z tą Philozophiją Miéć ſpráwy/ [...] Z tą/ pry/ tátuśiu tylko lichotá przeſtawa. PudłFr 44, 30; Więc go ćieſzą tym/ day pokoy práwi bráćie/ drogo on práwi te twoie grżywny kupił/ bo ie zápłáćił duſzą. GórnRozm G3, F, F3v, H2 [2 r.], H3, I3v (11); Kálwiniſtowie/ z teyże Philoſophiey ſzturmuią przećiw prawdziwey bytnośći Ciáłá y krwie Páńſkiey w S. Sákrámenćie. Iż/ práwi/ iedno ćiáło nie może być zárázem ná rożnych mieyſcách WujNT 699, 27, 353, 419, 717; Y vczynili ſobie Státućik nowy, powiádáiąc: że práwi wolno vymowáć z pozwu, ále przydáwáć nie wolno. SarnStat 1280; KmitaSpit Bv; ſtárſzi woyſká pitáli ich cośćie pri tám widźieli/ [...] Ná co im oni odpowiedźieli/ że pry ieſt woyſko nieprzyiaćielſkie wielkie/ [...] ále pry ſpráwá zła/ niezgodá wielka/ iednośći miłośći niemáſz/ iedno ſię pry ſámi miedzy ſobą kąſáią/ rwą/ tárgáią/ ále ieſt pry ich tele cżworo álbo pięcioro ile nas/ ná co ich ſtárſzi powiedźieli. Nu pri nas nie wiełe [!] ále to iedná/ żeśmy wſzyſtko ſzárzy/ znamy ſię po śierśći/ á druga/ zgodá/ iedność/ miedzy námi wielka/ idźmy pri ná nie. CzahTr D3v, D3v; SkarKazSej 688b; Z tákoweyći niewiaſtki żaden nie rad ſzydźi. Rzeką/ práwi/ młodźiuchna ſtátecznie ſię ſtroi/ Wierę znáć że ſię oná mężá ſwego boi. ZbylPrzyg B2.

2. Wykonywać, czynić [co] (2):

prawić komu (1): Ieſlybiſczye volyam myely tho wlyecz na dalyey y them poddanem naſchem thego [oddania zabranych dóbr] nyeprawycz thedi ſzye tho vkazuye na przeczywko prziyaſzny naſchey LibLeg 11/142.

Zwrot: »[z kim] żarty prawić« = żartować (1): Albom ia ſlyep a ty wydzys Albo ſemnię iawnie ſydzys. Mogles mie ty niċ niebawyċ Skym inſzym ty zarty prawiċ. RejKup i2.

3. [Naprawiać [czego]: Dwór dobrze ogrodzony [...] oddaje p. Pabianowski p. Kotarbskiemu, a gdzieby w tych czasiech co się odarło, albo glina odpadła, wszystkiego powinien prawić p. Kotarbski InwSzlachKal 1595 nr 59.]

Synonimy: 1. gadać, mowić, opowiedać, powiedać.

Formacje współrdzenne: doprawić, naprawić, naprawić się, odprawić, odprawić się, oprawić, oprawić się, podprawić, popoprawić, poprawić, poprawić się, przeprawić, przeprawić się, przyprawić, przyprawić się, rozprawić, rozprawić się, uprawić, uprzeprawić, wprawić, wprawić się, wyprawić, wyprawić się, zaprawić, zaprawić się, zoprawić; znieprawieć; doprawiać, naprawiać, naprawiać się, odprawiać, odprawiać się, oprawiać, podprawiać, ponaprawiać, poprawiać, poprawiać się, posprawiać, przeprawiać, przeprawiać się, przyprawiać, przyprawiać się, rozprawiać, rozprawiać się, uprawiać, wprawiać, wprawiać się, wyprawiać, wyprawiać się, zaprawiać, zaprawiać się, znaprawiać, zoprawiać; doprawować, naprawować, naprawować się, odprawować, odprawować się, oprawować, poprawować, poprawować się, posprawować, pozaprawować, prawować, prawować się, 1.przeprawować, 2.przeprawować, przeprawować się, przyprawować, przyprawować się, rozprawować, rozprawować się, uprawować, wprawować, wprawować się, wyprawować, wyprawować się, zaprawować, zaprawować się, znaprawować; poprawywać.