[zaloguj się]
[pdf]

GADAĆ (150) vb impf

W inf gad- (34), gåd- (5); gad- : gåd- BierEz (7 : 1), Prot (1 : 1), SarnUzn (1 : 2), PaprPan (2 : 1). ◊ W formach imp gåd- (12), gad- (1); gåd- : gad- RejZwierc (1 : 1). ◊ W pozostałych formach gåd- (83), gad- (2); gad- Leop; gåd- : gad- RejFig (1 : 1). ◊ Drugie a jasne.

Fleksja
inf gadać
indicativus
praes
sg pl du
1 gådåm gådåmy gådåwå
2 gådåsz gådåcie
3 gådå gådają
praet
sg pl du
1 m m pers -smy gådali m pers -chwa gådała
n subst -chmy gådały subst
3 m gådåł m pers gådali m pers
f gådała m an m an
n subst gådały subst
fut
sg pl
3 m będzie gadać m pers będą gadać
imperativus
sg pl
1 gådåjmy
2 gådåj gådåjcie
3 niech gådå
conditionalis
sg pl
1 m bych gådåł m pers
2 m byś gådåł m pers
3 m by gådåł m pers by gådali

inf gadać (39). ◊ praes 1 sg gådåm (6). ◊ 2 sg gådåsz (4). ◊ 3 sg gådå (8). ◊ 1 pl gådåmy (2). ◊ 2 pl gådåcie (4). ◊ 3 pl gådają (6). ◊ 1 du gådåwå (1) MWilkHist I4v. ◊ praet 3 sg m gådåł (22). f gådała (5). ◊ 1 pl m pers -smy gådali (1). subst -chmy gådały (1). ◊ 3 pl m pers gådali (12). subst gådały (2). ◊ 1 du m pers -chwa gådała (1) OrzQuin H2v. ◊ 2 du m pers -sta gådała (1) OrzRozm Lv. ◊ fut 3 sg m będzie gadać (1). ◊ 3 pl m pers będą gadać (1). ◊ imp 2 sg gådåj (12). ◊ 3 sg niech gådå (1). ◊ 1 pl gådåjmy (1). ◊ 2 pl gådåjcie (1). ◊ con 1 sg m bych gådåł (1). ◊ 2 sg m byś gådåł (1). ◊ 3 sg m by gådåł (3). ◊ 3 pl m pers by gådali (1). ◊ part praes act gådając (12).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Opowiadać przypowieści, zadawać zagadki, pytać, rozwiązywać zagadki, zgadywać (16): IEdná páni drugiego pytáłá gadáiąc/ Iákobyś ty ná dziecię/ ná mácierz wſiádáiąc/ Záwołał by byeżáło RejFig Dd4, Bb8; RejZwierz 49; Micari digitis, Pálcámi gráć. Genus fuit ludi apud veteres, Byłá nieyáka krotochwilá v ſtárych yeden mżał á drugi vkázował pálce/ mowiąc/ gaday wiele ich Mącz 220c; tedy Krol rzekł/ Gadkiś niezgadł/ áleć dawam przez noc żywot zdrowy/ á rádzęć rozmyſli ſie lepiey/ á gdyż on drugiego dniá przernienił á inácżey gadał/ tedy wnetki iemu głowę śćiąć/ á nád wrothy mieyſckiemi záwieśić ią kazał HistRzym 8; PaprPan Z2v; y przy ſtole gdy Biſkup piſmo święte wykładał: przylećiał kruk do okná kracżąc. tedy Kárynus śmieiąc ſię znáuki Biſkupiey/ pytał: gadayćie co ten mowi? SkarŻyw 454; twarz naświętſzą vplwáli/ ocży záwiązáli/ policżki mu dawáiąc/ gádáć mu kazáli. ArtKanc D12v.

gadać co (4): Przypowieści dziwne gadał/ A w nich ſw[ą] mądrość rozdawał BierEz F2v; Tę gadkę gdy Ligurgus wźiął/ Bezmiernie śię ſmućić pocżął: Myśląc iákoby ią gádáć/ Słuſzną poſłom odpowiedź dáć. BierEz F3v; PaprPan M3. Cf »gadkę gadać«.

gadać na co (1): Miło temu gadki dáwáć/ kto vmie ná nie gádáć. HistRzym 25.

gadać z kim (1): Oktálicius mądry mogłby z nimi gadáć/ Odpowiedzą ná wſzytko co iedno ſmie zádáć PaprPan N2.

gadać o czym (1): O Kurze dwá gádáli/ dwákroć ſie národził/ Oycá miał pod niebioſy/ Potym prorokiem był. [...] Drugi powſtał/ zły to żárt/ z Bogá wſzechmocnego. RejFig Cc2.

Zwroty: »gadkę gadać« (1): Ezop rzekł/ nie trzebá tu myślić/ Latwie to mogę zápłáćić: Boć tę gadkę dzieći gadáią/ W Bábilonie gdy igráią. BierEz G3.

»gadać sobie« (1): GAdáli ſobie ſiedząc/ co ieſt naśmielſzego/ Miánowáli Miedźwiedzia/ drudzy Lwá ſrogiego. RejFig Dd3v.

2. Prorokować, wróżyć, przepowiadać przyszłość, tłumaczyć przepowiednie, domyślać się; divinare Mącz, Calep, Cn; coniectare, conicere Mącz, Cn; augurare, halionari, venire coniecto Mącz; praedivinare Calep; argumentari, assequi a. augurare a. consequi a. duci a. percipere a. prospicere a, providere coniectura, assequi cogitatione a. suspicione, colligere ex animo suo a. cogitatione et ratione, facere coniecturam, inferre suspicionem, de sensu iudicare, praesumere, prospicere animo a. cogitatjone a. mente, pulsari suspicione, scire quod nescias, recte rationem tenere Cn (14): A táko ty cżeść będzieſz miał/ Ieſlibych ia práwie gadał. A ieſlibych w tym vmylił/ Iżbych nic k rzecży nie mowił: Ty wżdy ſwoię cżeść wybáwiſz BierEz E4; Auguro, [...] ex volatu avium coniecturam capere, augurare et divinare idem. Gádácz [Odbicie I: Gádáć]. Mącz 20c; Coniicito quid ego ex hac inopia nunc capiam, Gaday yákomi ſie wiele z tego vboſtwá doſtawa. Mącz 34d; Divino, Prorokuyę/ Gadam. Mącz 91c; Tu coniicito cetera, Gaday álbo ſie domyślay drugich rzeczi. Mącz 162a, 91c [2 r.], 153b, 162a, 226d; izali niewiećie iſz gadaiąc zgádnąć może [quod augurando augurabitur] mąſz ktory iáko ią (ieſt)? BudBid Gen 44/15; Calep 336b.

gadać o czym (1): gdyżes ziemskie rzecżý rozumiał/ cżemus ſmiał o niebieskich gádáć/ fáłſzywie przyſzłe rzeży powiádáiąc. HistAl A7v.

Zwrot: »przyszłą rzecz gadać« (1): Praedivino ‒ Prziſzła rzecz gadam, wieſzczę. Calep 832a.
3. Dysputować, rozprawiać, rozważać; przekonywać, argumentować; omawiać, twierdzić; venire in contentionem Mącz; commentari, dialogum a. orationem habere, sermocinari, rem agitare sermonibus Cn (60): Kot rzekł/ vmieſz gádáć/ Aleć ią wżdy muſzę śniádáć BierEz H4; Yeſli rzeczeſz/ iż ono/ Oćyec wyętſfy yeſt niżli ya/ wedle człowyeczeńſtwá pan mowił [...]: toć yuż będźye wedle ſwey woley gádáć/ á nye wedle ſlow piſmem piſmo wykłádáć. KromRozm II r3v; SarnUzn F6; przez cżternaśćie mieśięcy namawiáiąc ſię/ y wolnie w miłośći gadáiąc/ táką vnią [...] vcżynili/ nápiſali/ podpiſali/ zápiecżętowáli SkarJedn 268.

gadać co (5): OpecŻyw 167v; MurzHist S2v; PaprPan S2v; práwie omglewał od teſknośći/ żeſmy go wynośić muśieli/ á o P. Bogu y rzecżach świętych co znim gadaiąc/ ſerceſmy mu y dobrą myśl wrácáli. SkarŻyw 335; GórnRozm N3v.

gadać około czego (2): BielKron 407v; Alexándriyſki Doktor vcżenia wielkiego/ Niech do Ruśi przyiedzye do Orzechowſkiego/ Naydzye z nimi co gádáć ták około boiu PaprPan S2v.

gadać z kim (27): BierEz B3, K2v; FalZioł V 52; KromRozm I K4v; BielKom E2v; KrowObr 74v; Ionátá máiąc wielką miłość przećiw Dawidowi / wyſtrzegł go y kazał ſie mu ſehronić/ áżby pirwey z oycem gadał. BielKron 65v, 194, 242v, 372, 407y; OrzQuin H2v; PaprPan S2v; SkarJedn 253; Kto z mądremi cżęſto gada/ być bez pożytku iákiego z mądrośći ich niemoże SkarŻyw A4, 47, 193, 299, 310, 335, 453; MWilkHist K3; CzechEp 127 marg; Ieſus we dwunaśćie lećiech z Doktory gada. WujNT 196, 467. Cf »z sobą gadać«.

gadać o kim, o czym (23): OpecŻyw 83 [2 r.], 167v; BielKom E2v; Mącz 480c; OrzQuin H2v; SarnUzn B2; Ale iżeſmy o Mſzéy/ y o ćiele páńſkim gadáli/ mówmy teraz o Kápłáńſtwie BiałKat 361; CzechRozm 222v; Ieſli Páweł/ powiádá/ trąbá Duchá S. vćiekł ſię do Piotrá/ áby tym ktorzy w Antyochiey o zakonie gadáli/ wątpienie roſtrzygnione y rozwiązáne przynioſł: dáleko my więcey podłemi będąc/ do ſtolice Apoſtolſkiey vciekamy ſię/ ábyśćie náſzym ránom lekárſtwo podáli. SkarJedn 129; SkarŻyw 335; MWilkHist I4v, K3v; Aiſz mi nawſzitkie interregna/ pamietaiac na dobre poſtepki tego tam piaſta/ zawzdi opiaſcie gadami/ tzego tak ſie batzi dokazac niemozemi/ bi ſnac itakowi cud iako na on tzas Pan Bog nadkim okazec racel PaprUp B; nie zatrudniaiac tedi tzaſu o inſzem [Piaście] gadaimi PaprUp B; Ią tedi to otzijm wi iawnie gadacie/ [...] tu wiednei grumadzie zlatziwſzi/ chwalic y ganic bede PaprUp F4, L3v; SarnStat 1263; KlonWor 53; ZbylPrzyg A4. Cf Frazy.

Frazy: »nie masz o czym gadać« (1): Ieſliże możem pokázáć/ że w tym ſłowie Bog ná tymże mieyſcu rozumie ſie y zámyka ſie nie tylko Ociec ále y Syn y Duch s. tedyć nie máſz o cżim gadáć/ iedno wierzyc że Ociec s Synem y z Duchem s. ſą ieden Bog. SarnUzn C5.

»prożno i gadac; prożno [jest] o tym gadać« (1; 2): Prot C; Bá y prozno o tym gádáć Iżby ſię wam miał vkázáć. MWilkHist 13; Nowéby ſie trzydźieśćią złotych mi ſpráwiły: A ták ſie w tych náieźdźi. (–) Prózno y gadaćie/ Co wżdy nowé to nowé WyprPl B2v.

Zwroty: »sam w sobie, sobie, z sobą gadać« = mówić do siebie.(1 :1 : 1): Chodzień ieden gdy w drogę śpiał/ Idąc táko ſobie gadał BierEz L3, E2v, L3v.

»sobie, (po)społu, miedzy sobą, z sobą gadać« = rozmawiać [szyk zmienny] (4 : 3 : 3 : 1): Gdy tak rozmáwiali/ pán Iezus przylącżyl ſie k nijm [...] pytaiątz [...] tzo by ſpolu gádali OpecŻyw 167v, 167v; á gdy ocyec vmarl bracya gadaiąc zſobą a boiąc ſye by nie wſpamietal na krzywdą ktorą od nich cyrpiał á przyſſedſzy do niego mowili HistJóz E4; MurzHist S2v; y ſam Krol ná koniec zginie: iákoſtá teraz między ſobą gadáłá OrzRozm Lv; BielKron 407v; OrzQuin H2v; KochMon 24; A toli ſobie gadawa Ieden drugiego pytawa. O Iezuśie Názáráńſkim O onym Proroku wielkim. MWilkHist I4v, K3v; GórnRozm N3v.

Szereg: »gadać, (to jest) dysputować« [szyk 1 : 1] (2): KwiatKsiąż L2v; Venit iam in contentionem, utrum sit propabilius, O tym ſie dźiś ſwárzą/ gadáyą/ diſputuyą/ etc. Mącz 480c.
4. Spierać się (3): A ięły gárdłá wſpomináć/ Swe cudnieyſze kożde mnimáć: Y táko długo gadáły/ Aż ſie ſpołem podrapáły BierEz Mv, P.

gadać z kim (1): Rzekł Pan/ bych nálazł we wſzytkim mieſcie Sodomie pięćdzyeſiąt ſprawiedliwych/ przepuśćiłbych mieyſcu dla nich. Rzekł Abráám/ gdyżem pocżął s Pánem moim gádáć/ będąc proch á cień. A ieſliby cżterdzyeśći było dobrych w Sodomie/ przepuśćiſzli wſzytkim? BielKron 12.

5. Mówić, rozmawiać, gwarzyć, opowiadać; agere cum aliquo de aliqua re, argutari, colloqui, colloquium facere a. serere, communicare, commutationes inter se facere, confabulari, friguttire, frui colloquio, gargaridiare, garriditare, garrire, oblatrare, orationem habere cum aliquo, sermone alicuius frui, sermone levare, sermonem conferre a. copulare a. facere a. habere a. instituere, venire in collocutionem, verba fundere Cn (57): ForCnR Bv; A cżymże ſie tho dzieie/ gáday? RejZwierc 135v, 197v; PaprPan X2; Lecż dłużey nie gadáiąc/ do Dom ſie poſpieſzmy PaxLiz C4; KlonWor 5.

gadać co (6): Xánt rzekł á coż wżdym mowiłá Wdźięcżnáli kołacżá byłá: On rzekł iż nic nie gadáłá/ Wſzákożby ćię rádá widziáłá. BierEz C3v, C2v, D4v; MWilkHist Ev, Fv; BielSen 9.

gadać ku komu (1): Xánt ná przyiaćioły poźrzał/ A z ſromem knim táko gadał BierEz C2v.

gadać z kim (40): Xánt iż nań przycżyny niemiał/ Iuż ták ſobie milcżąc ſiedział: Inną rzecż z gośćmi gadáiąc/ A w śmiech pierwſzą obracáiąc. BierEz C2v, A4, B2, B3 [2 r.], D2, F4v (12); OpecŻyw 8, 166v; FalZioł V 50; GroicPorz 11; Leop Apoc 21/15; BielKron 100, 198, 245v, 450, 460v; BudNT Ioann 4/27; CzechRozm 51v; Zátym Bog wſzechmogący uiech [!] ſam gada s tobą PaprPan B2; SkarJedn 43; On ták cwielki Prorok nierzekł: ty mnie tákiego ktory z Bogiem gadam vcżyć y rádzić mi chceſz? SkarŻyw 484, 479, 484; Vſtniechmy z ſamym gadáły Zá nogichmy go trzymáły. MWilkHist I2v; BielSen 9; WujNT 861 marg, Apoc 17/1, 21/9, 15; Moyzeſz rzekł: Nie vwierzą mi Pánie ábyś ty zemną gadał/ y to mi poruczył. SkarKaz 417a, 487b, 580a; SkarKazSej 699b. Cf zwrot.

gadać o kim, o czym (4): Zátym kmotrá rzekłá wdowie/ Porozumieyże ludzkiey mowie: Bo iáko temu oſłowi/Táko też twemu ślubowi. Wſzyſcy śię będą dziwowáć/ A cáły dzień o nim gádáć: Wtorego dniá ſzmer vśiędzie A trzećiego iuż nie będzie. BierEz R4v, B4; Prot A2v, A3.

Zwrot: »sobie, z sobą gadać« (2 : 1): Ośieł z wołem trawę iedząc/ Chodzili ſobie gadáiąc BierEz O2; OpecŻyw 11v; Iużći ſobie coś gadáią Milcżćie iedno/ namćiłáią. MWilkHist Ev.
Szeregi: »gadać albo mowić« (1): Zaden iednák nie rzekł: co gadaſz/ albo co mowiſz z nią [Quid quaeris? aut quid loqueris cum ea]? BudNT Ioann 4/27.

»gadać i rozmawiać« (1): ij pocżęlaſta s ſobą gadatz ij rozmawiatz/ dwie gwiazdzie niebieſkié matki ſwięte.OpecŻyw 11v.

W przen (1): Bywáły Rotman łacwie ſię w tym ſpráwi/ Bo ſię ná prądźie wodá kędzierzáwi: Cżáſem też gada/ przeſtrzega z dáleká/ Głoſem cżłowieká. KlonFlis F2v.

Synonimy: 2. baczyć, dobaczać się, dogadać się, dohadywać się, domniemawać się, domyślać się, dorozumiewać się, dzierżeć, mniemać, pobaczać, poczuwać, porozumiewać, praktykować, prorokować, przebaczawać, przeglądać, przejźrzeć, przepatrować, przyść, rozumieć, sądzić, uważać, wieszczyć, wyrozumiewać, zaczuwać, zgadywać; 3. dyskurować, dysputować, rozprawiać, rozważać, rozwodzić się; 4. sprzeczać się; 5. goworzyć, mowić, rozmawiać.

Formacje współrdzenne: pogadać, przegadać, zagadać, zgadać; zagadnąć, zgadnąć; zgodnąć; ugadywać.

Cf GADAJĄCY, GADANIE, GATAĆ

MI