Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZYPRAWIACZ

Następne hasło: PRZYPRAWIAĆ SIĘ »

PRZYPRAWIAĆ (73) vb impf

Oba a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	przyprawiać
praes
	sg	pl
1	przyprawiåm
2	przyprawiåsz	przyprawiåcie
3	przyprawiå	przyprawiają

praet
	sg		pl
3	m	przyprawiåł	m pers	przyprawiali
	f	przyprawiała	m an
	n		subst	przyprawiały

fut
	sg
2	m	będziesz przyprawiåł

imperativus
	sg
2	przyprawiåj

conditionalis
	sg		pl
3	m	by przyprawiåł	m pers	by przyprawiali
3	f	by przyprawiała	m an

inf przyprawiać (14). ◊ praes 1 sg przyprawiåm (16). ◊ 2 sg przyprawiåsz (1). ◊ 3 sg przyprawiå (8). ◊ 2 pl przyprawiåcie (2). ◊ 3 pl przyprawiają (11). ◊ praet 3 sg m przyprawiåł (4). f przyprawiała (2). ◊ 3 pl m pers przyprawiali (2). subst przyprawiały (1). ◊ fut 2 sg m będziesz przyprawiåł (2). ◊ imp 2 sg przyprawiåj (4); -åj (3), -(a)j (1). ◊ con 3 sg m by przyprawiåł (1). f by przyprawiała (1). ◊ 3 pl m pers by przyprawiali (1). ◊ part praes act przyprawiając (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII (z Cn) – XVIII w. s.v. przyprawić.

Znaczenia

1. Przygotowywać (40)
- a. Przygotowywać do użytku; sporządzać, budować (40)
  - Przen: O Bogu: czynić, stwarzać (2)
  - α. Przyrządzać w celach leczniczych (10)
  - β. Przyrządzać do spożycia (9)
2. Sposobić do pełnienia określonej funkcji, przyuczać (3)
3. Ozdabiać, upiększać (9)
4. Wywoływać coś, powodować (1)
5. Doprowadzać kogoś do złego stanu: szkodzić, sprowadzać nieszczęście (14)
6. Narażać na stratę, utratę czegoś, pozbawiać czegoś (4)
7. Dodawać (1)
8. [Zmieniać, przekształcać]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Przygotowywać; accommodare, adaptare, aptare Cn (40):

[przyprawiać co ku czemu: A kyedyſz yvſz wyeczor przyblyzal ſye Tedy Iozeph y nicodem przyſtąpyly kv czyalv pana Iezvſzowemv chczącz ye przyprawyacz kv pogrzebu RozmyślDomin 84.]

a. Przygotowywać do użytku; sporządzać, budować; apparare Mącz, Modrz; concinnare, instruere, ornare, struere Mącz; componere Cn [w tym: co (33)] (40): Rzecże mu [bykowi] lew/ przecż odchodziſz/ Siedź gośćiu nic mi nie ſzkodziſz: Cżekay áż będzie gotowo/ Boć ná cżcżo chodzić niezdrowo. Rzekł byk/ kiedy kotły wráią/ Wielkie rożny przypráwiáią: A báráná tu nie widzę/ Przeto ſie o ſwoy grzbiet wſtydzę. BierEz K4, C2; Więc lepu ná gáłąſkach náwiwſzy náſtáwia/ Aby drudzy [ptacy] wiąznęli/ chytrze tho przypráwia. RejWiz 103v; Cortina, [...] Kociełek w którym fárbę przypráwiáyą. Mącz 66c; Instruo, Gotuyę/ przigotowawam/ przipráwiam/ przirządzam/ też nápráwiam/ náuczam Mącz 422d; Topiarius, Yátnik/ któri vmié yáty á letnie ſiedzenie w ogrodziech przipráwiáć. Mącz 458c, 54b, 231c, [269]b, 279d, 334a, 422c; HistRzym 15.

przyprawiać komu, czemu (żywotne) (2): BierEz Gv; W obozye gdy leżeli/ iáwne złośći y niewſtydliwe vcżynki tákież opilſtwá ſami przełożeni cżynili/ nietylko w nocy ále y we dnie przypráwiáli ſobie łáźnie/ w wannach ſiedząc z nieucżćiwemi ſie niewiáſtámi obłápiali iáwnie BielKron 398v.

przyprawiać na czym (żywotne) (1): Tenże [Antiochus] też y ná Elefánćiech wieże przypráwiał drewniáne/ ná ktorych bywało ludźi niemáło z poćiſki y s ſtrzelbą BielSpr 62.

Zwroty: »misternie przyprawiać« (1): PRometeus też będąc oſtrego rozumu/ napirwey obrázy wymyſlił z gliny tworzone/ ktore tak miſternie przypráwiał iż ſie ruſzáły. BielKron 23v.

»stoł przyprawiać« = nakrywać, zastawiać stół do posiłku; mensam apparare Modrz (2): pánny ſtoł przypráwiáią/ Iedná drugyey ná cżeść prośi/ Rodziná ſtráwy nánośi BielKom G3v; ModrzBaz 143.

Przen: O Bogu: czynić, stwarzać (2):

przyprawiać kogo czym [= jako co] (1): o yeſzly ſyą ueſelyl duch ſzwyąthy chouayącz yą [Maryję] zwyecznoſzczy w boſthwe [!] w kochanyu przyprauyayącz yą przebythkyem boſtwa PatKaz II 74v.

Zwrot: »[czemu (żywotne)] pokarmy przyprawiać« (1): Ptáctwu, wſzemu dobytku pokármy przypráwiaſz [Panie]. ArtKanc T11v.

α. Przyrządzać w celach leczniczych (10): Korzeń mikołaikow prziprawiony z miodem iako imbir przyprawiaią w aptece á tak kto tego korzenia mikołaykowe^go będzie pożiwał/ naſienie przirodzone mnożi męſzcżyznam FalZioł I 68b, V 70v; Máśći záś ku goieniu ran/ y Sadzelów/ ták będźieſz przypráwiał. SienLek 161v, 160 żp, S[ss]2.

przyprawiać na co (1): Ta wodka [sporyszowa] pożitecżna ieſt brać ią w lekarſtwa gdi maią [lege: ma ją] przyprawiać na iakie zaſtanowienie albo na zawarcie. FalZioł II 11d.

przyprawiać z czym (2): Theż przyprawiać [krochmal] z mlekiem migdałowym y z kaſſiją/ y z czukrem/ á tho dać ieſć/ owrzedzenie lędzwi, y miechierza goij FalZioł III 42b, I 50d; [Káſzlowi/ y wſzyſtkim niedoſtátkóm w pierśiách piiąc [pieprz]/ y z miodem Lákwiarz przypráwiáiąc/ á pożywáiąc pomaga. UrzędowHerb 371b].

Zwrot: »przyprawiać lekarstwo« [szyk zmienny] (2): [kamień jaskółczy] zmieſzany z wodą/ obycżaiem iako przyprawiaią lekarzſtwa na ocży, niemoczy ocżne vzdrawia FalZioł IV 50b, II 19d.

β. Przyrządzać do spożycia; condire Cn (9): FalZioł V 69; [Słoń] Wielkośći tákiey ieſt/ iż w nim ſámym mięſá ieſt iáko w piąći Báwolech: [książę Gnumimensa] dał mi doſtátek tego mięſá/ kthoregom donioſł cżęść do ſwego towárzyſtwá/ ktorzy ie przypráwiáli dźiwnym obycżáiem BielKron 452.

przyprawiać z czym (5):á kthore rzeczy wilkie ſą á tłuſte/ kwáśno/ á z źielim ie przypráwiay SienLek 5. Cf »z korzeniem przyprawiać«.

Zwroty: »z korzeni(e)m przyprawiać« [szyk zmienny] (4): Rozlicżne riby/ rozlicżnie gich pożywać/ ktore ſą twarde/ ty przyprawiać z korzeniem, to ieſt z pieprzem z Imbierem/ z muſzkatem. FalZioł IV 45d; [31 maja] Skorzeniem karmie przyprawiay/ A ſzałwią wpiczyu myeway. Goski A9; SienLek 8, 43.

»potrawy (a. potrawki) przyprawiać« (3): [Ammon] zmyſlił ſobie niemoc/ y prośił oycá áby ſioſtrá Thámmár przy nim byłá w chorobie iego/ á potrawki przypráwiáłá iáko choremu. BielKron 71, 458v; Kiedy poczuiemy iáką niechęć álbo zátkánie/ tedy mamy ieść iuſzno z Winem białym: á źimie z Cebulą wárzoną/ z pieprzem/ z gorczycą/ y z innym korzenim potráwy przypráwiáiąc/ z piotruſzką/ z miętką/ z opichem/ z hányżem. SienLek 8.

2. Sposobić do pełnienia określonej funkcji, przyuczać (3):

przyprawiać co (żywotne) (1): Konie kthore [Eumenes] z ſobą miał w obegnaniu/ áby ſie nie pokaźiły ſtoiąc długo/ ták ie przypráwiał/ kázał káżdego ná cżás vwiązáć wyſoko/ iżby thylko ná poſlednich nogách ſtał/ tákże ſtoiąc ſkákał wzgorę áż ſie zápoćił z oney prace BielSpr 47.

przyprawiać kogo k(u) czemu (2): (Mechari) – facit eam mechari, przipravya ya [!] ku czudzolostwv BartBydg 226b; RejKup m5v.

3. Ozdabiać, upiększać; fucare, ornare Mącz, Calag; comere, mangonizare Mącz [w tym: co (5)] (9): [Maria Magdalena] Obláwſſy omywſſy ony nogi przenáſwiętſſé/ ięla ie wloſy ociératz/ a to dlá tego/ ijż ie dlá proznoſci ſwietſkié przyprawiala/ a w nijch ſie wielmi kochala/ a przeto ij ijmi pokutowatz chciala. OpecŻyw 46; Mangonizo, Wyſmukuyę/ Piękrzę/ Przipráwiam/ Foremno á Skupno czinię. Mącz 207d; Redimio, Ochędożam przipráwiam/ koronuyę/ około głowy oplatam Mącz 349a, 61d, 138c; Schmincken. Rumienić Przypráwiáć twarz. Fucare faciem. Calag 423b.

przyprawiać komu [w tym: sobie (1)] (2): Był Abſalon cudnego weyrzenia nád ine ludzi/ ktorego włoſy koſztowáły káżdy rok dwie ſcie ſyklow/ bo náymowano niewiáſty oſobne ktemu/ co mu ie przypráwiáły ku iego cudnośći. BielKron 71v; Mącz 332c.

przyprawiać czym (2): Purpurisso, Tákową fárbą álbo barwką máluyę twarz/ przipráwiam. Mącz 332c, 332c.

4. Wywoływać coś, powodować; afferre, conficere Cn [czym k czemu] (1):

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Anić ſye godźi nátychmiaſt w niemocy żywotá przepuſzczáć/ Ale miárą á powſćiągliwośćią ktemu przypráwiáć áby ſye ſurowe wilkośći w żołądku ſtrawiły. SienLek 37v.

5. Doprowadzać kogoś do złego stanu: szkodzić, sprowadzać nieszczęście; afficere Mącz, Cn; malefacere, praecipitare Mącz; afferre a. facere periculum, apportare malum, conicere in tricas Cn [w tym: kogo (11)] (14):

przyprawiać na co (1): Bo więc owy pieſzcżotki co ie [rodzice] wymyſláią/ Ná wiele złego dzyatki potym przypráwiáią. RejWiz 88v.

przyprawiać w co (3): Adversae res etiam bonos detrectant, Przećiwne rzeczy też dobre ludzie vniżáyą y w zgárdzenie przipráwiáyą. Mącz 461d. Cf »przyprawiać w chorobę«, »przyprawiać w szkodę«.

przyprawiać czym o co (2): Swiát ten lepem ieſt/ ktory ſwoie iako ptaſznik/ lepem grzechu y śmierći/ o wiecżną zgubę przypráwia. WysKaz 12. Cf »przyprawiać o niełaskę«.

Zwroty: »przyprawiać w chorobę« (1): Afficiunt corpora fames et sitis, Mdlią ciáło przypráwiáyą w chorobę. Mącz 114c.

[»do nędzy przyprawiać«: Ponieważ gorſza rzecz byłá/ żeby Zydowie bráćią ſwoię przez lichwę łupiąc/ do vboſtwá y nędzy przypráwiáli: niż kiedyby to cudzem czynili/ ktorem nie byli ták wiele powinni/ iáko ſwoim. ŚmiglLichwa 13.]

»przyprawiać o niełaskę« = odium struere Mącz [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (2): rodzicy máią ſie ſtáráć/ áby dzyeći złą ſwą ſpráwą/ á przykłády nyewymytemi do Bogá o nyełáſkę nie przypráwyáli. GliczKsiąż D7; Mącz 422c.

»przyprawiać o, w szkodę, ku szkodzie« = afficere damno, malefacere Mącz [w tym: przez co (1)] [szyk zmienny] (1:1:1): Malefacio, Zlie czinię/ Przipráwiam kogo o ſzkodę. Mącz 116c; Multos damno afficit dum suis compendiis studet, Wiele ich kus zkodzie [!] przypráwia przes ſwe łákomſtwo gdy ſobie miéſzek nábiya. Mącz 288d, 114c.

»ku śmierci, o śmierć przyprawiać« = ad mortem praecipitare Mącz (3:2): OpecŻyw 119; Zuzánná s płácżem záwoła/ nieśmiertelny Pánie Ktory wſzytko wieſz/ y pirwey niżli ſie co sſtánie/ Iáwno tobie/ że mię ći zli ludzye pomawiáią/ A krom wſzelkiey mey winnośći o śmierć przypráwiaią. KochZuz A4v; BielKron 143; Mortifer sive Mortiferus, Smiertelny/ co o śmierć przipráwia. Mącz 232c, 317a. [Cf też znacz. 6. Mącz 177b.]

[»do ubostwa przyprawiać«: ŚmiglLichwa 13 cf »do nędzy przyprawiać«.

»o zdrowie przyprawiać«: pijanſtwo tráći rozum: ćiáłá y náturę tárga: boleśći rozmáité [...] mnoży/ náoſtátek o zdrowié przypráwia. BiałPos 199 (Linde s.v. przyprawić).]

6. Narażać na stratę, utratę czegoś, pozbawiać czegoś; auferre, spoliare Calep [w tym: kogo (2)] (4):

Zwroty: »o panieństwo, o cnotę przyprawiać« = pudicitiam auferre, constuprare, depudicare, devirginare, virginitate spoliare Calep (2:1): Constupro – Panne. bialą głowe gwałce, o cnote prziprawiąm. Calep 250a; Devirgino, Vitio virginem, virginitate spolio – O panienſtwo prziprawiąm. Calep 316a, 309b.

»przyprawiać o żywot« (1): Iugulare etiam de morbo et aquis dicitur Celsus, Quartana neminem iugulat, Febrá czwartodzienna nie przipráwia nikogo o żywot álbo ku śmierći. Mącz 177b.

7. Dodawać (1):

Zwrot: »[czemu] zaprawki przyprawiać « (1): Vino vendibile suspenda hedera nihil opus est, Ná przedáyne dobre wino nie trzebá wiechy wyſtáwiáć/ to yeſt/ co dobrégo á cnotliwego przes ſię/ temu nie trzebá zápráwek przypráwiáć/ bo cnotá y w ćiemnośćiách świeći. Mącz 154a.

8. [Zmieniać, przekształcać [co na co]: [cesarz Neron] chłopiętom krite cżłonki wyrzynał/ á ná żeńſki rodzay przypráwiał BielKron 1551 48v.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Adorno, idem quod simplex, Przipráwiam/ Przichędożam/ Przigotowawam. Mącz [269]c.

Synonimy: 1. gotować, narządzać, przygotowywać, przyrządzać, sporządzać; 2. przysposabiać, przyuczać, sposobić; 3. chędożyć, ochędażać, okraszać, ozdabiać, piękrzyć, przybierać, przystrajać, zdobić; 4. sprawiać, wywoływać; 5. szkodzić; 6. pozbawiać; 7. dodawać, dokładać; 8. obracać, odmieniać, przeinaczać, przeistoczać, przekształtować, przemieniać, wywracać, zmieniać.

Formacje współrdzenne cf PRAWIĆ.

Cf PRZYPRAWIAJĄCY, PRZYPRAWIANIE, PRZYPRAWIANY

AĆ