Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEMIENIACZ

Następne hasło: 2. [PRZEMIENIAĆ] »

1. PRZEMIENIAĆ (47) vb impf

-mie- (46), -mię- (1).

Oba e oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	przemieniać
praes
	sg	pl
1	przemieniåm	przemieniåmy
2	przemieniåsz	przemieniåcie
3	przemieniå	przemieniają

praet
	sg		pl
3	m		m pers	przemieniali
3	f	przemieniała	m an

conditionalis
	pl
3	m pers	by przemieniali

inf przemieniać (10). ◊ praes 1 sg przemieniåm (10). ◊ 2 sg przemieniåsz (1). ◊ 3 sg przemieniå (7). ◊ 1 pl przemieniåmy (1). ◊ 2 pl przemieniåcie (1). ◊ 3 pl przemieniają (7). ◊ praet 3 sg f przemieniała (1). ◊ 3 pl m pers przemieniali (2). ◊ con 3 pl m pers by przemieniali (1). ◊ part praes act przemieniając (6), [przemieniający].

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII w. (z Cn błędnie: przemienić) s.v. przemienić.

Znaczenia

1. Czynić innym niż poprzednio; przekształcać, przeobrażać; przy podmiocie nieosobowym: wywoływać zmianę (25)
- a. Czynić innym w zakresie niektórych cech (11)
- b. Czynić kimś a. czymś innym, przeistaczać (13)
  - α. O Eucharystii (9)
  - β. Twierdzić, że jest kim innym (1)
2. Zastępować kimś a. czymś innym (19)
- a. Zastępować niezgodnie z prawdą innym słowem (5)
  - α. Nadawać inne imię (1)
- b. Zmieniać termin (1)
- c. Zmieniać miejsce, przenosić (2)
- d. Robić coś na przemian (2)
- e. Prowadzić handel wymienny (2)
- f. [Wymieniać między dwiema osobami]
- g. Przedstawiać jako coś innego (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

1. Czynić innym niż poprzednio; przekształcać, przeobrażać; przy podmiocie nieosobowym: wywoływać zmianę; transformare Calep, Cn; demutare, vertere Mącz; refigurare, transfigurare Cn (25): Transformo, in aliam formam muto – Przemieniam. Calep 1079b.

a. Czynić innym w zakresie niektórych cech [w tym: kogo, co (10)] (11): A nie dopuſzcżaſz ludziom żyć w ich ſwobodnoſći/ ále ie w niewolſtwo przypądzaſz y vdrączaſz/ práwych ſądow namniey nie ſądziſz/ vſtáwy przemieniaſz [leges indicis commutari] HistAl I8; Demutant ingenium mores, Zwyczay przirodzenie przemienia. Mącz 239b; Przycżyta mu y to Dániel/ iż miał y zakon/ y cżáſy przemieniáć: izali ſię tho nie doſyć znácżnie/ y ocżywiśćie w Kroleſtwie Antychryſtowym pokázuie? Ktory zákon/ y vſtáwy Boże przemienia/ przydawáiąc/ y vmnieyſzáiąc NiemObr 170, 168.

przemieniać w kogo, w co (4): KromRozm I C2v; Ieſli tedy zwiérzchność Kápłańſka Królá wolnym ludźiom dáie/ ieſli Królá w człowieká inégo przemienia [...]/ tedy gdźie Kápłaná niemáſz/ tám téż áni Królá/ áni Króleſtwá/ [...] niemáſz. OrzQuin V v, Q. Cf Zwrot.

W połączeniach szeregowych (2): OrzQuin Aa3v; kto ſię tráfi á śmie y chce/ tedy mu wolno v Lutheranow ſłowem Bożym ſzermowáć/ mieſzáć/ wywracáć/ przykłádáć/ y odmieniáć/ przemieniáć/ wykłádáć. ReszPrz 44.

Zwrot: »przemieniać [kogo] w podobieństwo [czyje]« (1): w ktorych [osobach] to chy[trz]e cżynił ſzátan: przemieniáiąc ſługi ſwego [lege: swe] w podobieńſtwo Ap[o]ſztołow Chriſtuſowych CzechEp 423.

Szereg: »przenosić abo przemieniać« (1): ktorzy yáko S.Yudaſz piſſe/ łáſkę páná náſſego przenoſſą álbo przemyenyáyą wnyeczyſtoſć. KromRozm I C2v.

b. Czynić kimś a. czymś innym, przeistaczać (13): In lupos vertere homines, Przemieniáć/ przewierzgáć/ etć. Mącz 485d.

przemieniać co (2): Mącz 6d cf Szereg. Cf przemieniać komu co w co.

przemieniać komu co w co (1): á nie trzebá Cyrceſe co ludziom głowy w bydlęce głowy przemieniáłá/ ſam ſie tu káżdy ſnádnie w bydlę á ſnadź gorzey niż w bydlę obroći. RejZwierc 155.

Szereg: »przemieniać albo fałszować« (1): Alchymia. Vulgo etiam dicitur, Alchimiya/ Nauká kruſzce przemieniáć álbo fáłſzowáć. Mącz 6d.

α. O Eucharystii [w tym: co (8)] (9):

przemieniać w co (7): Widome (powiáda) rzecży/ w ćiáło ſwe przemienia. SkarŻyw 91. Cf Zwrot.

przemieniać czym (2): żegnáli chleb y wino/ w zmyſlone y thák rzeknące/ w ćiáło y w krew/ tzárowánim ſwoim przemieniáli KrowObr 119, 123v.

Zwrot: »chleb (i wino) w ciało (i w krew) przemieniać« [szyk zmienny] (6): KrowObr 119, 123v, 124v [2 r.]; Kto wierzy iż Pan Chriſtus przemienił wodę w wino; ten wątpić nie będźie/ że tąż mocą chleb w ćiáło/ á wino w krew przemienia w S. Sákrámenćie. WujNT 310, 197.

Szeregi: »poświęcać i przemieniać« (1): My tylo iáko słudzy ſtoiem/ ále on ieſt/ co to poświęca y przemienia. SkarŻyw 91.

»przywięzować abo przemieniać« (1): Chriſtus tę ſpráwę kazał cżynić ná przypominánie ſwoie: toć nie ná przemienienie/ álbo pod/ álbo przy/ álbo w chleb y wino ćiáłá ſwego y krwie zámykánie [...]. A wy iż przywięzuiećie/ ábo przemieniaćie/ tedy ſie znácżnie Chriſtuſowey vſtáwie y roſkazániu ſprzećiwiaćie CzechRozm 264v.

β. Twierdzić, że jest kim innym [kogo w kogo] (1): Anthropomorphitae – Cziktorzi Boga w człowieka przemieniaią. Calep 75b.

2. Zastępować kimś a. czymś innym; transmutare Calep, Cn; commutare, mutare, submutare Mącz; immutare Calep (19): Commuto, Wymieniam/ Przemieniam/ Odmieniam. Mącz 239b, 432a; Calep 509b, 1080b.

przemieniać kogo, co (2): Zle cżęſto pány przemięniáć. BierEz L2; Y śćiągnął Izráel práwicę ſwoię/ y włożył ná głowę Efraimowę/ á ten (był) młodſzy/ á lewicę ſwoię ná głowę Manáſzeſá/ vmyſlnie przemieniáiąc ręce ſwe [tj. kładąc je odwrotnie] BudBib Gen 48/14.

[Zwrot: »konie przemieniać«: Witołd z Dobrogostem [...] zbiegli konie przeminiając [!]. StryjPocząt 336.]

a. Zastępować niezgodnie z prawdą innym słowem [co] (5): Słowo pokuty Nowowiernicy czemu przemieniáią. WujNT 11 marg, Bbbbbbv.

przemieniać w co (2): Ewángelikowie duſzę w trupá, á piekło w grob przemieniáią. WujNT 404 marg, Yyyyy3.

α. Nadawać inne imię (1):

Zwrot: »przemieniać [komu] imię« (1): Rzekł: Zewſzech napięknieyſza corko ma/ dla wielkiey kraſy thwey przemieniam tobie imię twe HistRzym 102v.

b. Zmieniać termin [co na kiedy] (1): ROki Ziemſkié Sąchockié przemieniamy zá prośbą Poſłów támecznych/ záwſze ná Poniedźiáłek piérwſzy po świętym Mátheuſzu SarnStat 736.

c. Zmieniać miejsce, przenosić (2):

Zwrot: »miejsce, mieszkanie przemieniać« (1:1): FalZioł V 13v; [Tatarowie] miaſt ani wſi niemaiącz ale ſie po polach tułaiącz, mieſzkanie przemieniaią MiechGlab 22; [TerentMatKęt R3v].

d. Robić coś na przemian (2): Alterno, vicissim alterum duorum pono, Przemieniam. Mącz 7b.

przemieniać co czym (1): Ocium labore variare, Prożnowánie pracą przemieniáć/ to yeſt/ część robić/ część prożnowáć. Mącz 475c.

[W funkcji przysłówka: »przemieniający« = na zmianę, raz tak, raz tak: Wſſak tu pilnośći nałożyć trzeba/ aby przemieniaiący było ſpiewano/ ras po łaćinie dla ćwyczenia młodzy/ drugieras po Niemiecku albo po Polſku UstKościel 145v.]

e. Prowadzić handel wymienny (2):

przemieniać co za co (1): y doſtátek iéy [soli] ták Spiſzánom iáko y inym wſzytkim záwżdy gotowáli/ przedawáli/ álbo zá iné kupie wedle zmów á targów przemieniáli. SarnStat 966.

W połączeniu szeregowym (1): SarnStat 966 cf przemieniać co za co.

Szereg: »przemieniać albo przedawać« (1): Ci też zaſię noſzą ią [sól] ná ſobie nád iednę rzekę przemieniáć álbo przedáwáć BielKron 450. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

f. [Wymieniać między dwiema osobami [co]: Zatym wnet/ ná znak Małżeńſkiey Wiáry/ Pierſcienie, albo Wieńce, przemienia Kápłan HerbNauka Z (Linde s.v. przemienić).

przemieniać z kim: A Olgierd upominki chce przemieniać z tobą StryjPocząt 261.]

g. Przedstawiać jako coś innego [co za co] (1): á to wſzyſtko ſye dźieie/ iż oni nie zdolewáią drugim/ Práktyką oną chytrą/ która mąmi ludźmi proſtymi/ złé zá dobré/ ſzkodę zá pożytek przemieniáiąc/ á ná ſwóy młyn [...] wſzyſtkę wodę wiodąc OrzQuin C3.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Verto, Obrácam/ Wywrácam/ przemieniam. Mącz 485d; Remuto – Przemieniam. Calep 911a, 56b.

Synonimy: 1. obracać, przeinaczać, przeistoczać, przekształtować, przemetlować, wywracać; a.α. fałszować; 2.c. przenosić, zastępować; e. frymarczyć.

Formacje współrdzenne cf MIENIĆ.

Cf PRZEMIENIAN, PRZEMIENIANIE