Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [NAKWAŚNIEĆ]

Następne hasło: NALAĆ SIĘ »

NALAĆ (94) vb pf

Pierwsze a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie), drugie pochylone; w formach fut e jasne; w formach imp e pochylone.

Fleksja

inf	nalåć

praet
	sg		pl
1	m	-em nalåł	m pers	-smy nalåli, nalålismy
1	f	-m nalała	m an
3	m	nalåł	m pers	nalali
3	f	nalała	m an

imperativus
	sg	pl
1		naléjmy
2	naléj	naléjcie

conditionalis
	sg
2	m	byś nalåł
3	m	by nalåł
3	f	by nalała

impersonalis
con		by nalåno
participia
part praet act		nalåwszy

inf nalåć (17). ◊ fut 1 sg naleję (1). ◊ 2 sg nalejesz (1). ◊ 3 sg naleje (6). ◊ 1 pl nalej(e)m (1). ◊ 3 pl naleją (6). ◊ praet 1 sg m -em nalåł (1). f -m nalała (1). ◊ 3 sg m nalåł (4). f nalała (1). ◊ 1 pl m pers -smy nalåli, nalålismy (2). ◊ 3 pl m pers nalali (3). ◊ imp 2 sg naléj (35). ◊ 1 pl naléjmy (1). ◊ 2 pl naléjcie (1). ◊ con 2 sg m byś nalåł (1). ◊ 3 sg m by nalåł (1). f by nalała (1). ◊ impers con by nalåno (1). ◊ part praet act nalåwszy (9).

Sł stp notuje, Cn s.v. nalewam do stołu wina, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Wlać do czegoś, lejąc umieścić w czymś (73)
2. Lejąc napełnić (13)
3. Polać płynem (6)
4. Odlać z metalu wiele (z subiektywnym podkreśleniem wielości) (2)

1. Wlać do czegoś, lejąc umieścić w czymś; miscere Mącz PolAnt; infundere Mącz; mittere Vulg [w użyciach bez dopełnienia = o nalewaniu alkoholu] (73): Bo tákie v nich ćwicżenie/ Lać w ſię y nád przyrodzenie/ Gębá woła ieſzcże náley/ Brzuch ſie nie chce ciągnąć dáley/ A żołądek mówi iużći BielKom E8; RejFig Cc7v; Et absolute miscere significat, Nálać/ podáć pić. Mącz 223d, 83b; (nagł) Chłop s kárcżmarką. (–) Coż wżdy páni ták figluieſz/ Dwie zá iednę przypiſuieſz/ A podawaſz nam s piánámi/ Day s konwią náleiem ſámi. RejZwierc 235v, 31, [238], 241; KochFr 4.

nalać czego (55): wſyp to wſzytko w ſkleniczę á naley oliwy czo potrzeba FalZioł II 23, III 30a, V 70, 91; March² Dv; Mylcz oto Lepey nieſáley Racczey ſobie pywa naley. RejKup c7v; KrowObr 90v; Mącz 235d; day wodźie wywrzeć/ náley potym mleká koźiego/ á powarz chwiłkę SienLek 39, 178; StryjKron 160. Cf nalać czego do czego; czego w co; czego na co; »nalać wina«, »nalać wody«.

nalać czego do czego (5): Szukać wężów [...] pothym ie wpuſcić w iakie nacżynie [...] potym do nich nalać Moſzcżu/ tho ieſt wina młodego FalZioł V 94. Cf »nalać wody«.

nalać czego w co (18): Gdyby ktho nalał kozłowey krwie w doł/ vkopawſzy w domu, wſzytki ſie Pchły do ni y zbieżą y pozdychaią. FalZioł IV 16d; RejWiz 14v; Leop 4.Reg 4/4; Náley w rog oleiu/ á idź do domu Iſſái álbo Ieſſe/ á pomáż iednego s ſynow iego ná kroleſtwo BielKron 65; Oley z cegły wyćiąga bol z zębu dźiuráwego gdy go weń náleie. SienLek 77; Weźmiſz ſoku z chebdowégo korzenia/ á náley go w báńkę śkláną SienLek 131v, 68v, 126, 139v, I76j 176v (9); RejZwierc 142. Cf »nalać wody«.

nalać czego na co (11): ty korzenia wſzytki ſtłucz á włożyć do ſklenioze/ á na tho nalać małmazijey z połthori albo ze dwie kwarcie FalZioł V 70, I 133b, II 3a [2 r.], 3b, V 98; Naleycie woſku ná wodę/ Vyrzycie ſwoię przygodę BielKom G4v. Cf »nalać wody«.

nalać co (3): Toć by ten pyl/ gdzies czo naląć. RejKup h6. Cf nalać co w co.

nalać co w co (2): Popioł theż z kośći/ głowy pſá wśćiekłego/ [...] z oliwą go rozmieſzawſzy/ w vcho nálać/ w ono po ktorey ſtronie ząb boli. SienLek 77, 76v.

nalać na co (1): á pothym możeſz ony riby polać tym/ albo oſobno na przyſtawkę nalać FalZioł IV 46b.

nalać w co (5): BibRadz 4.Reg 4/4; náſmaż źiemnych gliſt w oliwie/ á w vcho náley po ktorey ćie ſtronie ząb boli SienLek 77v; KochMon 28. Cf nalać co w co.

nalać komu, czemu (10): RejRozpr G2; RejWiz 105v; BibRadz Prov 9/5; dzyewecżkem vyrzał Rebekę/ rzekłem iey by mi dáłá wody y nálałá wielbłądom BielKron 13, 13, 447v; SienLek 178; GórnDworz Nv; iuż bych dwie tym czaſem wypiłá. Niechcewá ſię rozumiéć. náléy że mnie ſporzéy. KochFr 11; WerGośc 223.

Zwroty: »nalać wina« = vinum miscere Pol Ant [szyk zmienny] (8): FalZioł I 39d, 77a, V 94a; A thákież y Wołowi choćbyś winá nálał/ Pewnie ledá w káłuży będzye wodę wolał. RejWiz 105v; BibRadz Prov 9/5; SienLek 122; GórnDworz Nv; A posłowie tymczasem wina w kusz nalali KochMon 28.

»nalać wody« [w tym: na co (4), do czego (4), w co (4)]« « mittere aquam Vulg [szyk zmienny] (14): Ezop bieżąc nie omieſzkał/ W wielki gárniec wody nálał BierEz C2; OpecŻyw 91; tey wody ktorąs wlał na otręby, ciepło naley do zadku, trzewa miękcży y cżyſci. FalZioł III 42c, III 42a, 42c, V 117v; Náley więc trochę wody gdzye ná rowne mieyſce/ Vźrzyſz o onáć dáley roſchodzić ſie nie chce. RejWiz 146; Nálaliſmy thedy tákiey wody ſobie do okrętow doſthátek BielKron 447v, 13, 35v; SienLek 99v, 108v; vmywáiącz ſie iż ſobie w rękaw wody náleie/ á coż ſługá krzyw? RejZwierc [78²]v; WujNT Ioann 13/5.

W przen (1):

Zwrot: »w serca [komu] nalać miłości« (1): Oſwieciż naſſe ciemnoſcij/ W ſertza nám naley miloſcij OpecŻyw 177.

2. Lejąc napełnić; implere Vulg, PolAnt [co] (13): miał kxiądz Mádyáńſki ſiedm corek/ kthore były przyſzły (do oney ſtudnie) po wodę: y náliawſzy pełno korytá/ chćiáły nápoić trzody oycá ſwego. Leop Ex 2/16; GórnDworz Gg6; RejZwierc 158 [2 r.]; BudBib Ex 2/16.

nalać czego [= czym] (1): Ty teſz ſuny gdyſmy nálali winá/ nowe (były) á oto ſię popádáły BudBib Ios 9/13.

Zwroty: »nalać drugą« = napełnić kolejny kieliszek [szyk zmienny] (2): RejRozpr G2; á ieſzcze ſobie dobrze gęby nie vthrze/ á iuż woła náley drugą. RejZwierc 61.

»gardła aż do wierzchu nalać« = upić się (1): pełny dzban dobrey gorzałki/ piymyż/ á gardłá ſwe áż do wierzchu náleymy. WerGośc 230.

[»sobie nalać głowkę« = upić się: [żywot rozkoszny] Vczyni z báby dziewkę, gdy sobie zbytnie náleie głowkę. DramStp 497.]

»pełną nalać« (1): [o Reju] ieſzeże ſobie vſt nie vtárł/ á przedſię wołał áby mu pełną iną nálano WerGośc 242.

»nalać szyję« (3): RejRozpr G3v; Prot C; Ale/ kiedy ty puſczaſz krew/ czemu ia piię? A nieobeſzło mię to áżem nálał ſziię. KochFr 103.

3. Polać płynem; mittere Vulg [czego] (6): przyſzedſzy [Samarytanin] zawiązał rány iego/ á nálawſzy oliwy y winá [infundens oleum et vinum]/ włożył go ná bydlątko ſwe BibRadz Luc 10/34; WujNT 236.

nalać do czego (2): Iż go nálazł Sámáritan á cudzozyemiec/ y wſádził go ná bydlątko ſwoie/ y opárzył á záwiązał rány iego/ nálawſzy do nich winá y oleiu. RejPos 210v, 208.

nalać komu na co (2): A część oleiu náłeie [!] mu [kapłan człowiekowi oczyszczającemu się] ná rękę lewą Leop Lev 14/26, Lev 14/15.

4. Odlać z metalu wiele (z subiektywnym podkreśleniem wielości) [czego (pl)] (2): Amurat kazał nalać wielkich dział ktore z obu ſtron miaſtá przytocżono BielKron 249v.

nalać z czego (1): w Klaſtorze s. Fránćiſzká ze dzwonow dzyał nálali ku walce ſie gotuiąc BielKron 202v.

Synonim: 2. napełnić.

Formacje współrdzenne cf LAĆ.

Cf NALANIE, NALANY, NALEJ