Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MACIERZYNY]

Następne hasło: MACIERZYŃSTWO »

MACIERZYŃSKI (57) ai

a oraz e jasne (w tym w e 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	macierzyński	f	N	macierzyńskå	n	N
	G	macierzyńskiégo		G	macierzyńskiéj, macierzyński		G	macierzyńskiégo
	A	macierzyński		A	macierzyńską		A	macierzyński(e)
	I	macierzyńskim		I	macierzyńską		I	macierzyńskim
	L	macierzyńskim		L			L

pl
N	subst	macierzyński(e)
G		macierzyńskich
D		macierzyńskim
I	f	macierzyńskimi, macierzyński(e)mi
L		macierzyńskich

sg m N macierzyński (2). ◊ G macierzyńskiégo (2); -égo (Z), -(e)go (1). ◊ A macierzyński (4). ◊ I macierzyńskim (1). ◊ L macierzyńskim (4). ◊ f N macierzyńskå (3). ◊ G macierzyńskiéj (8), macierzyński (1) ZapWar; -éj (2), -(e)j (6). ◊ A macierzyńską (3) [w tym: -am (1)]. ◊ I macierzyńską (4). ◊ n G macierzyńskiégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ A macierzyński(e) (2). ◊ I macierzyńskim (2). ◊ pl N subst macierzyński(e) (1). ◊ G macierzyńskich (9). ◊ D macierzyńskim (1). ◊ I f macierzyńskimi (1), macierzyński(e)mi (1) SkarŻyw (1:1). ◊ L macierzyńskich (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI(XVIII) w.

Znaczenia

Przymiotnik od „mać” ‘matka’ (57)

Przymiotnik od „mać” ‘matka’; maternus Calep, Cn; matronalis Calep [w tym: o Matce Bożej w stosunku do Chrystusa (8), o Matce Bożej w stosunku do wyznawców (2), o zwierzęciu (1)] (57): Calep 642b [2 r.]; WIelebney Pánny Máryey ofiárowánie przenadoſtoynieyſze wſpominamy/ ktora y godnośći máćierzyńſkiey doſtąpiła/ y doſkonałośći pánieńſkiey nie vtráćiła LatHar 413.

a. W znaczeniu podmiotowym: wyrażony, popełniony itp. przez własną matkę (7): Iezu ktoris boleſci macierzynſkiey ſie vluthowawſzy Ianowi/ á iey miłego zwolennika polecił. ſmi. ſie nad nami. TarDuch C6; Máćierzinſkim ſię łzom nie dziwuię: [...] Gdy ſobie wſpomnię/ żeś mátká/ nie gánię iſz płácżeſz SkarŻyw [197], 179.

W połączeniu szeregowym (1): Przodkiem powye posdrowienie oyczowskie Braczkie y Maczierzinskie od Krolow obvdwv y Krolowey ych m. LibLeg 10/114.

Zwrot: peryfr. »ojcowskie i macierzyńskie łoże mazać« = popełnić kazirodztwo (1): iáko możeſz nędzny oycże do ták wielkiey [...] ſproſnośći/ przywodzić myśl ſwoię/ áby corká oycowſkie y máćierzynſkie łoże mázáć miáłá? SkarŻyw 487.

Szereg: »ojcowski, (albo, i) macierzyński« (3): ſyn káżdy nie powinien zá oycowſki wyſtępek ćirpieć albo mácierzyńſki. BielKron 9v; OrzQuin H. Cf Zwrot. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

b. Taki, jaki charakteryzuje matkę, jaki zwykle okazuje, wypowiada matka (13): poznał Sálomon prawie máćierzyńſki głos ná rośćięćie niezezwaláiący/ y przyſądźił iey żywe dźiećię. ModrzBaz 89v; á twego Syná/ Páná mego y Bogá mego/ z łaſkáwey twey máćierzyńſkiey ſzcżodrobliwośći/ zámną rácż prośić SkarŻyw 120, 200; ziednay mi to przycżyną twoią/ ábym y Syná twego miłego łáſki/ y twoiey máćierzyńſkiey przycżyny nigdy nie vtráćił. LatHar 47; SiebRozmyśl H4v; GosłCast 34.

Wyrażenie: »miłość macierzyńska« [szyk 4:3] (7): tys mie boga ij cżlowieka twymi pierſiami panieńſkimi kármila/ ij miloſcią macierzynſką milowala OpecŻyw 185v; BiałKaz I3; SkarJedn 250, 372; A máćierzyńſka miłość we mnieby nie zgáſłá/ Choćiaby ſie y lwicá moim ćiáłem páſłá. GórnTroas 41, 63; SiebRozmyśl K4.

c. Odziedziczony po matce, przejęty od niej; związany z dziedziczeniem w linii żeńskiej (20): Miał też w ſobie [Jagiełło] wiele obycżáiow máćierzyńſkich około cżárow/ kthora byłá Ruſká BielKron 387, 27.

W przeciwstawieniu: »ojcowski ... macierzyński« (3): Owo iáko baczę/ doſyć tobie Okſza Oycowſka/ á Trąbá Máćierzyńſka OrzQuin H; Bogiem ieſt z iſtnośći Oycowſkiey/ przed wieki vrodzonym: cżłowiekiem ieſt z iſtnośći máćierzyńſkiey w cżáśiech národzonym. LatHar 373; SkarKaz 484b.

Wyrażenia: »część macierzyńska« (1): yakom ya nyevymyerzal (yemv) szlachathnemv Ianovy Rosobochowskjiemv czasczy maczierzinskj kthora ma naymyenyv Suchodole ZapWar 1527 nr 2307.

»dobra, imienie, majętność macierzyńska(-ie)« = bona materna JanStat [szyk 4:1] (3:1:1): UstPraw B4; Gdy iey [Pauli] oycowſką y máćierzynſką máiętność mátka ná vbogie roſpraſzáłá/ ſtego miáłá kochánie SkarŻyw 142; ſkázuiemy/ iż tylko ná ono potomſtwo wſzyſtkié dobrá oycowſkié cále z drugą częśćią/ która ná nie z dźiału przynależéć będźie/ wſzyſtkich dóbr máćierzyńſkich/ [...] przez wſzelákiégo ſporu niech przypádną. SarnStat [630] [idem 639], 587 żp, 639.

»macierzyński rod« = pochodzenie w linii żeńskiej (1): że oni wielcy Monárchowie. Kárzeł y Ferdinánt [...] ſtego domu Mátki/ Krolowey Bony/ máćierzyńſki rod ſwoy wiedli BiałKaz I2.

»macierzyński rodzaj« (2): O tym máćierzyńſkim docześnym rodzáiu [Syna Bożego] Ewángeliſtowie nápiſáli/ iáko im Duch ś. poruczył. SkarKaz 483b, 484b.

Szereg: »ojcowski i (albo) macierzyński« (4): Syn ſtárſzy okrom częſći ſwey właſney/ przedádź/ záſtáwić/ áni zbyć cząſtky bráckiey niemoże/ to wyimuiąc ieſliby długi oicowſkie álbo máćierzyńſkie zoſtáły UstPraw B4; BielKron 346v; OrzQuin.G4v; SkarŻyw 142. [Ponadto w przeciwstawieniach 3 r.]

W przen (1): IAka oliwká máła pod wyſokim ſádem Idźie z źięmie ku gorze máćierzyńſkim śládem KochTr 6.

α. W funkcji rzeczownika: »macierzyńskie [sg]« = dobra odziedziczone po matce (3):

Szereg: »ojczyste i macierzyńskie« (3): Aby mu podziekowanie vcziniely zdobri zaplaty Zoyciſtego y maczięrzinſkięgo ZapKościer 1587/72, 1587/74 [2 r.].

d. Stanowiący część ciała matki lub jej zwłoki (14): BielKron 110, 124; Owſzem ią [matkę] zámorzywſzy ziedzą [jaszczorki] śćirẃ iey potym. Bo niż cżáſu doroſtą y niż látá máią/ Mácierzyńſkim ſie śćirwem ták wychowywáią. HistLan B3; GórnTroas 54.

W charakterystycznych połączeniach: macierzyński(-a) bok, krew, pierś, ścirw.

Wyrażenia: »z mlekiem macierzyńskim« = od urodzenia (1): że ſię onych filozowſkich regułek y terminow/ práwie z mlekiem máćierzynſkim/ ták opili/ że ſię z nich wyſzumáć nie mogą CzechEp 9.

»od, u piersi macierzyńskich« = w niemowlęcym wieku [szyk 3:1] (2:2): co ſie tycże ſyná Ianá/ tego iednego mamy/ kthorego broni oycowſka miłość/ zwłáſzcżá w młodych lećiech/ od pierſi máćierzyńſkich w obce ręce dáć komu BielKron 253; SkarŻyw 27; LatHar +7v; O świętym Mikołáiu piſzą/ iż ieſzcze v pierśi máćierzyńſkich pośćić pocżął SkarKaz 42a.

»żywot macierzyński« = matrix Vulg (5): Leop 4.Esdr 8/8; CzechRozm 29; To też nowa łáćiná/ áby pan Chriſtus z żywotá máćierzyńſkiego głos wypuśćić miał/ ktorym Ianá obżywił NiemObr 144, 144; WujNT 541.

[Postać „macierzyński” w porównaniu z „matczyn” wykazuje (z wyjątkiem grupy b.) częstszą łączliwość zrzeczownikami abstrakcyjnymi lub konkretnymi użytymi metonimicznie].

Cf MACIERZY, [MACIERZYNY], MACIERZYSTY, MATCZYN, MATECZNY, [MATSKI]

AŻ