[zaloguj się]
[pdf]

MAŚĆ (750) sb f

a jasne (w tym 8 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N maść maści
G maści maści
D maści
A maść maści
I maścią maściami
L maści maściåch
inne sg a. pl G - maści; sg a. pl G a. pl A - maści

sg N maść (290). ◊ G maści (95). ◊ D maści (2). ◊ A maść (135). ◊ I maścią (94). ◊ L maści (3). ◊ pl N maści (14). ◊ G maści (18). ◊ A maści (34). ◊ I maściami (51); -ami (42), -åmi (4), -(a)mi (5); -ami : -åmi OpecŻyw (5:2), BielKron (4:2). ◊ L maściåch (4); -åch (2) SienLek, RejPos, -ach (1) SkarŻyw, -(a)ch (1). ◊ sg a. pl G maści (7). ◊ sg a. pl G a. pl A maści (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Miękka masa z tłuszczu i składników leczniczych, służąca do smarowania chorych miejsc; unguentum Mymer1, Mącz, Calag, Calep; unguen Calep, Cn; unctulum, unguedo Cn (554): Mymer1 19, 40; to wſzitko vwarzywſzy ſtłucż przycżiniwſzy oliwy albo oleyku z bobrowych ſtroiow/ á tak vcżyn maſć/ ktorą maży ſtawy bolącze, y nogi bolącze y ręcze/ vznaſz pomocz tey maſci. FalZioł I 80b; proch tego korzenia vżitecżnie od barwirzow w maſci bywa kładziony FalZioł I 109d; Wezmi Litargirium/ tho ieſt gleytu ſzeſć vncij / blaywaſu cżterzy vncije/ oliwy ieden funt, Vcżyń maſć podług nauki. FalZioł V 108, I 3a, 4d, 5a, 19b [2 r.], c [2 r.] (157); BibRadz I 408d marg; BielKron 86; Oxypora, Nieyáka máść s octem przemieſzána áby tym mocniey przenikáłá. Mącz 271d; Unguentarius, Który máśći cżyni y przedáye/ aptekarz/ lekarz. Mącz 503b, 93a, 103b, 194c, 390a, 442c, 503b; Albo tháką máść vczyń: weźmi ſádłá liśiego/ bobkow koźich/ białey żywice/ rożánego oleiu/ [...] zmieſzawſzy tym pomázuy. SienLek 118; álbo thę máść ćiepło zágrzey/ áby dobrze wśiąkáłá. SienLek 123v, 58, 87 [2 r.], 117v, 118, 127v [2 r.] (27); GórnDworz S8; HistRzym 95v [2 r.]; A ieſliby to błoto nie záraz effectu ſwégo pokazáło/ á guzów/ álbo twardośći tákich nie miękczyło/ máśćiámi iem pómagaymy/ któréby [...] moc do miękczenia miáły Oczko 17, 17, 18; Calag 402b; widzą iż pan z záwitą głową leży/ á bárwierz inſtrumentá zbiera y máśći chowa WerGośc 251; Calep [1136]b [5 r.]; W káżdéy máśći ieſt tłuſté/ y tym káżda ſtoi/ Ale cóż tobie po niéy/ gdy ćie Lárdum zgoi. WyprPl C2; GosłCast 48.

maść z czego [w tym: uczyniona, (u)czynić, udziałać, przyprawić (16)] (27): Maſć vcżyniona z Smoły wilgotney z Litargirium/ z oleykiem Bobkowym/ trochę oczthu przylawſzy/ ieſt vżytecżna naprzeciwko ſwierzbiowi. FalZioł III 28c; y też maſć z ſoli z miodu á z oliwą/ rozpądza gużicżki, y każde wzdęcie bolącze FalZioł III 38d; Maſć z Nietoperza/ pierſiam roſć nie dopuſzcża v dziewek FalZioł IV 27c, I 10c, 19a, 24d, 46a, 91b (20); Crocinum, Máść z ſzáfranu. Mącz 69b, 84b, 174c; SienLek 117v; y kazał z oſtrey gorcżycżki máść przypráwić SkarŻyw 46; Calep 428a, 563a.

maść dla czego (1): Maſc barzo dobra dla ſpania. FalZioł V 99.

maść do czego (1): O rożmáitych máśćiach do ran Końſkich/ iáko ie dźiáłáć. SienLek 185.

maść od czego (1): Ten ſwiát moim zdániem/ ieſt iáko poſpolita łáźnia [...] (gdzie ieden ſie máże gorzałką z mydłem/ drugi máſcią od vrázu [...]) GórnDworz C6.

maść czemu [w tym: czynić (1)] (2): Máść wſzelákiemu ſadzelowi goiąca SienLek 128, S[ss]4v.

maść ku czemu [w tym: dobra, służąca, słuszna, wyborna (5)] (14): Maſc ku vzdrowieniu ran. FalZioł V 114v, V 28v, 44 [2 r.], 115; SienLek 48v, 50, 62, 87, 123 (9).

maść (na)przeciw(ko) czemu (7): vcżyń maſć naprzeciw tym niemoczam tym obycżaiem FalZioł I 97a, I 46a, 104c, V 113v [2 r.]; Máść przećiw káſzlowi. SienLek 83v marg, 83v.

maść na co [w tym: dobra, doświadczona, pożyteczna, użyteczna (25)] (72): ta maſć ieſt dobra na fiſtułę ktora bywa wſtolozu FalZioł I 22d; Też maſć vcżyniona z cżarney haleny [...] cżęſto doſwiadcżona na wypędzienie chrobakow FalZioł V 85v, ‡‡d, ‡‡3c, *v, I 10c, 81c (52); RejPs 187v; Máść ná rozmáite ſadzele. SienLek 128 marg; Druga máść bárzo pożyteczna ná wſzeláką końſką ránę SienLek 185, 48v marg, 94 marg, 128 [3 r.], 149, 161v [3 r.] (19).

W połączeniu z nazwą [w tym: maść, ktorą zową... (17); maść + nazwa (38), nazwa + maść (3)] (41): pomaż dobrze ſlezione niaſcią [!] dialteą dla odmiekcżenia nieczyſtoſtzy FalZioł I 3d; tę maſć zową doktorowie Maſć Populeon FalZioł I 104c; iż rana nie ma być richło goiona/ ale tak otwarta ma być/ przykładaiącz na nie Atractiwy maſci. FalZioł V 88v; Maſc ktorą zową vngentum Egiptiacum. FalZioł V 98; Maſc ktorą takze zową: Na rany ſmrodliwe. FalZioł V 112, I 18b, 23c, 58d, 84c, 103c (41).

W porównaniach (34):

Jako comparatum (2): vcżyń maſć rzadką iakoby kaſzę FalZioł V 94; A tak bedzie maſć iakoby ciaſto. FalZioł V 117v.

Jako comparandum (32): a prochu korzenia diptanowego zmiodem zmieſzawſzi yż będzie iako by maſć/ á to prżikładay na ono zakłocie. FalZioł I 10a, I 10b, 11a, 16c, 22d, 41c (20); pokorá á ſćiſnienie vmyſlu náſſego ieſt iákoby płaſtr ná ránę ziątrzoną wyſtępkow náſſich á máſć ná wſſytki blizny náſſe. RejPs 187v; Weźmi ſzáłwiey/ máſtyki/ oleiu rożánego y warz tho w winie áż będźie gęſto iáko máść SienLek 62; W tę iuchę gliny námieſzay A iákoby máść vdźiáłay. SienLek 85, 117v, 118v, 120v, 121, 125v (10); Aby ią [duszyczkę twoją] iednym ſtráſzyli [...]. Drugim áby ią cieſzyli/ á iáko máſcyą goiącą/ zákłádáli ty młodośći nędzne krewkiego cżłowiecżeńſtwá twego RejPos 211.

W charakterystycznych połączeniach: maść cienka, eudna, czysta (2), (bardzo) dobra ((na)lepsza) (33), doświadczona (5), droga, ista, kosztowna (2), miękka (4), mocna, osobliwa, pita, pobudzająca, pomocna, pożyteczna (użyteczna) (4), prawa, przemieszana (zmieszana) [z czym] (2), rozkoszna, sprawiona, szlachetna, uczyniona (14), wyborna; maść z barszczu, z ciemierzyce, z czarnej haleny, z drożdży [jakich], z gorczyce (gorczyczki) (2), z kokornaku, z korzenia [jakiego], z kosaćcu, z litargiryjum (litargirtum) (3), z lnianiego siemienia, z miodu, z nasienia [jakiego] (2), z nietoperza, z pałek, z prochu [czego], z siarki, z smoły, z soku [jakiego] (2), z soli, z spikanardu, z szafranu, z ślazu, z wapna, z wierzchow topolej, z ziela [jakiego]; maść na apertury, na blizny, na bolenie [czego], na choroby, na dnę, na dzięgna, na fistułę, na krosty (4), na niemocy (naprzeciw niemocam) [jakim] (2), na nogi, na otwory, na paraliż (3), na parchy (2), na rany (ranam, do ran, ku uzdrowieniu ran) (23), na sadzele (sadzelowi) (9), na spalenie prochem, na stłuczenie, na śledzionę (twardość śleziony) (2), na świerzb (naprzeciwko świerzbowi) (8), na uschłość członkow, na wrzod(y) (4), na wyciągnienie (rozciągnienie) [czego] (2), na wypędzenie [czego] (2), na wzdęcie [czego], na zapalenie [bez przyd.], na zmazy; maść naprzeciw kamieniowi, przeciw kaszlowi (2), naprzeciw suchości [bez przyd.]; maść od urazu; maść (ktora) czyści, otwiera, potwierdza, rozpądza (spądza) (2), służy [na co] (2), uśmierza (4), uzdrawia (2), wysusza, zagrzewa; ćwierć maści, słojek; maści czynienie, przyprawa (przyprawianie) (2); statki do maści; z maści liniment, plastr (8); z maści działać; nakropić maści, używać; chować maść (3), (u)czynić (70), (u)działać (5), pić (4), przedawać (przedawający) (2), przyprawić (2), przyrządzić, rozpuścić, włożyć (kłaść) (3), wycierać, wziąć (14), zagrzać (2), zdzierać; brać w maść, kładziony, wchodzić (4); maścią leczyć (2), (od)miękczyć (2), narabiać, pomagać, pomusnąć, sprawować, wyczyścić; spuszczać z maścią; maścią rozpędzanie; uwalać w maści.

Zwroty: »maścią namaz(ow)ać (a. pomaz(ow)ać, a. mazać (się), a. rozmazać), mazanie, namazany; maść ku mazaniu; maść (a. [ile] maści) rozmazać« = unguentis ungere Mącz [szyk zmienny] (59:2:1;1;2): k wiecżoru namaż pacierze v ſzije, y grzbiet y inſze mieſca żarażone paraliżem thą maſcią FalZioł I 5a, I 3d, 16c, 18b, 19c, 23c (35); Mącz 503a; to záś weſpoł vtłucz á oliwą roſtworz/ iżby ſłuſzna máść ku mázániu być mogłá SienLek 129v, 47, 49, 62, 70, 75 [2 r.] (23); Więc co w łáźni choroby cieleſne przycżyną thego ſą/ iż ſie ieden máſcią máże/ á drugi báńki puſzcża: to tu ná ſwiecie choroby duſzne GórnDworz C6, C6; Tedy on lekarz [...] pomázał iedną máſćią koſztowną y wnątrz y zewnątrż ocży onego drugiego lekárza HistRzym 95v, 25; SkarŻyw 46; WujNT Apoc 3/18.

»maścią natrzeć (a. nacierać)« (3): Weźmi pod rowną wagą ſtárego ſádłá/ y máſłá máiowégo/ á ſmaż w tym roſchodniku [...]/ tąż máśćią około czeluśći ćiepło náćiéray. SienLek 167, 171, 171v.

»maści (G), maść przykładać (a. przyłożyć); maść ma być (a. bywa) przykładana; przyłożyć (a. obłożyć) maścią« [szyk zmienny] (13:12;3;2): Iako v ludzi franczowatych guzy: na ktore możeſz przykładać tey przerzecżoney maſci FalZioł III 12b, I 108d, 130c [2 r.], II 20b, c, V 41v (12); Bo kogo więcz zdradna miłoſcz po myſli zniewoli Iuż ni maſći nie przykładay barzo then wrzod boli RejJóz F6; RejWiz 170v; Emplastrum, Yeſt máść/ która bywa przikłádána ná otworziſte á krwáwe rány. Mącz 205a; á onę puchlinę y náruſzenie ſtáwu/ obłóż thą máśćią SienLek 174, 94, 121 [2 r.], 121v [2 r.], 130v, 131 (14); HistRzym 117v.

Wyrażenia: »maść barwierzska« (1): Proch ſrebrny w chodzi też w maſci barwierzſkie/ daie gim wyſuſzanie ran FalZioł III 35a.

»gnojąca maść« (1): unguentum septicum, Gnoyąca máść. Mącz 384b.

»maść gojąca, na gojenie, ku gojeniu; maść (ktora) (z)goi; maścią goić (a. wygoić, a. zgoić)« = sarcocolla Cn [szyk 23:6] (15:3:1;5;5): Tą maſcią możeſz goijć rany wſzelkie FalZioł V 107, V 71v, 74v, 93, 107, 107v (12); Ale ku goieniu muśi inéy máśći goiącéy przykłádáć SienLek 130v, 118, 121, 128 [3 r.], 147v, 150v (16); RejPos 211.

»maść gorąca« = maść rozgrzewająca lub żrąca (1): Oczet w ktorimby była vwarzona Spicaceltica [... ] W chodzi theż w maſci gorącze FalZioł I 138b.

»maść końska« (1): Máśći końſkich przypráwiánié SienLek Aaaav.

»maść lekarska« (1): á námaſz máśćią lekárſką [collyrio inunge] oczy twoie/ ábyś widźiał. WujNT Apoc 3/18.

»maść miękka (a. miękcząca), ktora miękczy« (2:2): Maſc miękka na wyciągnienie ognia z ktorego kolwiek członku. FalZioł V 75, V 103, 112v; któré to guzy álbo wóle/ iáko ſą do vléczenia trudné/ wſzyſcy wiedzą: że áni palenié/ áni rzezánié/ áni máśćiámi miękczącémi roſpądzánie/ pomóc iem co może Oczko 23.

»maść narastająca (a. naraszczająca) ciało, która naraszcza ciało, na wyroszczenie ciała« (2:1:I): á tym wymyway priſzcż [...]/ á gdyby ſie iuż mieſtcze wycżyſciło/ tedy działać plaſtri z maſci ktore naraſzcżaią ciało FalZioł V 72, V 71v, 99v, 100.

»maść przyciągająca« (1): Sprawa maſci przyciągaiączey/ to ieſt. Atractiua. FalZioł V 112v.

»maść ubielająca« (1): Maſc ciało vbielaiącza: a zwłaſzcza ręcze FalZioł V 117v.

»maść na wyczyścienie [czego], wyczyściająca, ktora czyści« (2:1:1): Druga maſć barzo dobra wyczyſciaiącza. FalZioł V 98, V 107, 112, 115v.

Zestawienia: [»maść aposztolska«: Máśći Apoſztolſkiey cżynienie SienHerb B#.]

»biała maść« = maść z bieli ołowiowej, o własnościach wysuszających [szyk 8:5] (13): dopiero prżikładay na ony mieſtcza białey maſci/ To ieſt de Ceruſa vngentum FalZioł V 41v, V 44, 101, 102, 108, 112v, 116, 117v; RejWiz 15v; Weźmi woſku coć ſye zda/ oleiu rożánégo nápoły tylo/ roſpuść to ná ogniu/ á ſyṕ w to miáłki bláywáys/ [...] á gdy przeſtydnie/ przymieſzay ktemu białku iáiowégo y kámffory trochę/ á to będźieſz miał białą máść práwą SienLek 135v, 162 [2 r.], X[xx]4v.

»czarna maść« (1): potym thą wodą wymyway ranę á przykładay plaſtr z cżarney maſci FalZioł V 98v.

»czyrwona maść« = maść z marzany barwierskiej, stosowana na stłuczenia [szyk 4:1] (5): Też cżyrwona maſć z winem albo z małmaziją ciepło pita/ barzo ieſt vżytecżna. FalZioł V 89v; [chłop] cżyrwoną máść pije/ Bo mu gędli z wiecżorá ná trzy głoſy w kije. RejWiz 73v; Piją téż ná to máść czerwoną z Apteki/ którą ták czynią: Czerwoné korzenié w máiowym máśle ſmáżą/ á gdy lepſzą chcą mieć/ pśiego ſádłá przykłádáią SienLek 149, 149 marg; RejZwierc 111v.

»maść dzika« (1): Maſć dzika, fusoum. FalZioł V 100.

[»maść ejiptska«: Máśći białey vżytek [...] Y inych rozmáitych támże naydzieſz/ iáko Egiptſkiey goiącey/ y Krolewſkiey/ Pruſkiey/ Topolowey/ y inych. SienHerb B#.]

»maść krolewska« = unguentum basilicum (1): Maſć Krolewska na ſchnienie ſthawow/ albo inſzych cżłonkow. FalZioł V 109.

»maść pruska« [szyk 2:1] (3): Y też maſć pruſka. Wezmi Litargirium, to ieſt gleyt, Cinobru/ zetrzy cżyſcie á wſyp w oliwę/ [...] á ſmaż mieſzaiącz wſzytko ſzpatlem FalZioł V 112v, V 108 [2 r.].

»maść rożana« (1): á z wánny wyſzedſzy/ liniment z máśći różánéy/ topólowéy/ ex infrigidante Galeni/ etcae: vczyniwſzy/ námázáć. Oczko 32.

»maść szara (a. ktorą zową szarą)« = unguentum Mercuriale (2): FalZioł V 113v; á wſzákże y máść w Aptece ktemu naydźieſz ktorą zową odewſzy/ ſzárą. SienLek 49v.

»maść topolowa, z topolej« [szyk 9:1] (9:1): Maſc Topolowa na rany zapalone. Wezmi piąpia Topolowego ſkoro ſie pocżnie pukać na wioſnę/ á ſtłucż ie z nowem ſmalczem FalZioł V 112v, I 104c, V 41, 99, 106, 108, 110v, 116; SienLek 117v; Oczko 32.

»maść zielona« (3): Maſc zielona: ktora czyſci y goij. Wezmi żywicze ſoſnowey, funt, woſku czwierć, [...] grinſzpanu połtora łotu FalZioł V 112, V 100, 101.

»maść żołta« (1): Oblicże też ten proch z tych koſci bieli/ kthori ſpuſzcżaią z maſcią żołtą. FalZioł IV 39a.

Szereg: »olej(ek), (a, i, albo) maść« [szyk 3:1] (4): FalZioł V 24; Mącz 95c, 204b; O przypráwie rozmáitych oleyków y Máśći. SienLek 160.
W przen (3): co narychley vciekay do tego ſwiętego á pewnego lekárzá ſwego/ gdyż wieſz o onych pewnych á nieomylnych máſciach á receptach iego/ á o obietnicach iego RejPos 309v; Lecżył wrzody ony: vpominánim/ karánim/ przykładem: ále iáko ſzaleni/ z ran tych ták ſzkodliwyoh/ przywijánia y máśći drogie zdzieráli SkarŻyw 353.

maść czego (1): grzech pirworodny przez krzeſt ſwięty był wyćiągnion/ á máśćią dobrych cnot był vzdrowion. HistRzym [118].

2. Kosmetyk w postaci maści lub wonnego olejku, pachnidło; aroma BartBydg (114): OpecŻyw 70 [2 r.], 84; A oto niewiáſthá ktora byłá w mieśćie grzeſzną/ [...] przynioſlá Alábáſtrowę báńkę máśći Leop Luc 7/37, Cant 1/2; BielKron 90; RejPos 307v; áby to [łazienne pałace] roſkoſzy/ myśli dobréy/ á nie fráſunku áni melánkolijéy ſłużyło: z tąd wonné perfumy/ wódki/ máśći/ łożá/ kąpánia/ y inſzé niéoſzácowáné koſzty Oczko 18v; Calep 300b; WujNT 186, Apoc 18/13, Zzzzzv; GosłCast 48; KlonWor 50.

maść z czego (2): a dlá tego wziąwſſy funt maſoi drogié z ziela narduſowégo ij pomazala nogi iego OpecŻyw 69v; Mącz 49c.

W porównaniach (8): á ſnadz wonnieyſſa to rzecz niż máſć nadroſſa RejPs 200; Bo táka ich miłość iák máść známienita/ Kthora w wonnośći ſwey ieſt niepoſpolita LubPs dd3, dd2v, dd3 marg; Iáko máść y rzecży wonne rozweſeláią ſerce/ ták ieſt rzecż wdźięcżna cżłowiekowi przyiaciel wiernie rádzący. BibRadz Prov 27/9; Lepſzać ieſt ſławá niżli máść nalepſza BibRadz Eccli 7/2; BielKron 80v; SkarJedn 59.

W charakterystycznych połączeniach: maść z apteki, Chrystusowa, nalepsza, przenawyborniejsza, wylana, zepsowana, znamienita; bańka maści (2), chowanie, funt (2), słojek; napełnion maści; nalać maści, przynieść, wziąć; przyrownać do maści (maści (D sg)) (2); maść (a. maści (A pl)) kupować (2), nagotować, nalać, przeda(wa)ć (2), wylać (2), wynaleźć; maściami polany (2), przyprawić, przyprawiony, woniający.

Zwroty: »natrzeć maściami« (2): Nátrzeſz głowę moyę máſcyámi drogyemi LubPs F3 [idem] ArtKanc Q6v.

»maścią pomaz(ow)ać (a. mazać (się), a. namazać)« = unguento ungere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (18): OpecŻyw 46, 66v, 69v, 156v; OpecŻywSandR nlb 3; KromRozm II h3v; Nie pomázałeś mi głowy Oleiem/ á thá [Maria Magdalena] máśćią námázáłá nogi moię. Leop Luc 7/46, Luc 7/38; BibRadz Am 6/6; iż był cżłowiek cnotliwy/ [...] winá nie pił/ mięſá nie iadł/ w łáźni nie bywał/ ſzáty iego s płotná/ máſcią ſie nie mázał/y ẃiele inych niewcżáſnośći podeymował BielKron 145; RejPos 307v, [308] [2 r.], [308]v, [310]v, 352v; WujNT 11/2, 12 arg.

Wyrażenia: »droga, kosztowna maść« = electum unguentum PolAnt [szyk 12:8] (19:1): OpecŻyw 46, 66v, 69v, 70, 70v; Aroma, vonyaiącze zyelye, drogye masczi BartBydg 13b; RejPs 200; KromRozm II h3v; LubPs F3, dd3 marg; Piią wino cżáſzámi/ á pomázuią ſię koſzthownemi máśćiámi BibRadz Am 6/6; BielKron 80v, 81v, I44v; Alabastrum [...] króbká/ álbo Słoyek z tego kámieniá vcziniony ku chowániu drogich máśći. Mącz 6c; HistRzym 17; RejZwierc 142; ArtKanc Q6v; SkarKaz 386a; GosłCast 48.

»wonna (a. woniająca, a. wuniejąca) maść; wonność (a. wonia) maści« = odor unguentorum Vulg, PolAnt [szyk 10:1] (9;2): OpecŻyw 19; LubPs dd2v, dd3 marg; Ciągni mię zá ſobą: pobieżemy ku woniey máśći twoich. Leop Cant 1/3; BibRadz Cant 1/2; W tym kośćiele rzecży wonne przedawáią/ iż ſwiáth wonnieyſzych máśći nie ma iáko tám/ ktore z Indyey/ z Arábiey ſzcżęſney przywożą. BielKron 457, 81v; Unguentum, [...] Máść/ oleyek/ dobrze wunieyąca máść. Mącz 503b; SkarJedn 59; náydowáli ſię y ći/ ktorzy bryły śrebrá przynośili: á inſzy miedźią/ ſkorámi/ ſuknem/ oleiem/ wonnemi máśćiámi/ y cżym mogli/ ſerce ſwe ochotne ku Pánu BOgu pokázowáli. LatHar +4, 462.

Szeregi: »barwiczki i maści« (1): A pomázáłáś ſie krolewſkiemi oleykámi/ y zámnożyłáś bárwićżki [!] y máśći thwoie [ornasti te unguento et multiplicasti pigmenta tua]. Leop Is 57/9.

»maść, (a, albo, i) olej(ek)« (4): Y był rad Ezechiaſz gdy do niego przyiácháli/ (á z rádośći) okazał im dom wonnych źioł/ y złotho/ y ſrebro/ máśći rozmáite á ołeyki [pigmenta varia, unguenta quoque] Leop 4.Reg 20/13; BielKron 86; Mącz 503b; SkarŻyw 283.

»maść a(l)bo wodka« [szyk 2:1] (3): przyſzła knięmu niewiaſta/ któráto miała bankę oleiku drogiégo (marg) maści abo wódki (–) MurzNT Matth 26/7, k. 236 marg; Mącz 80d.

W przen [czego] (1):
Zwrot: »maściami pomazać« (1): O Iezu [...] Dáy mi proſſę cię abych [...] cialo twoie práwdziwé iy żywé/ w ſwiątoſci doſtoynie przyiątz/ toż náſwiętſſé cialo maſciami tznot pomazatz OpecŻyw 157.
a. Preparat aromatyczny używany do rytualnego namaszczania zwłok (44): ijże wziąwſſy odpuſſcżenié od Piláta/ przyſſli z nácżynim ijżby go ſięli/ ij z maſciami tzo by go pomazali. OpecŻyw 153v, 164v; OpecŻywSandR nlb 5v; Iezu kthorys z maſciami przeſcieradłem cżyſtem y rańthuchem byłes obwinion. TarDuch C7, C7v; BudBib 2.Par 16/14; Nákuṕmy źioł woniáiących Wodek/ Oleykow/ pachniących. S ktorych máśći nácżynimy Ktorymi ćiáło nátrzemy. Iżby w grobie niecuchnęło MWilkHist C2, A4v, C2v; WujNT Mar 16 arg, 1, s. 186, Luc 23 arg, 56, 24/1, Ioann 19/39; przez dni 40. w máśćiách ie [ciało] chowáli. SkarKaz 386a.

W charakterystycznych połączeniach: maść sprawiona, umieszana; maści (na)kupić (4), naczynić (2), nagotować; maść gotować, kupować, przynieść (4); w maściach chować.

Zwrot: »maścią pomazać (a. mazać, a. namazać), pomazany (a. namazan); maść ktorą pomazują« [szyk zmienny] (11:6;1): OpecŻyw 156v [2 r.], 157, 166; á potým vmárł y máſciámi pomazany położon ieſt w Eipcýe wgrobye. HistJóz E4v, E3v; ktorzy [kupcy] przedáią y kupuią rzeczy wonne/ iáko muſzkum/ prochy/ y inne przypráwy woniáiące/ iáko máśći kthoremi vmárłe pomázuią. BielKron 264, 19 [2 r.], 144v, 251, 428; HistRzym 17; ArtKanc F4; LatHar 281, 523, 544; SkarKaz 386a.
Wyrażenia: »droga maść« [szyk 10:2] (12): A tak natychmiáſt iednij drogié maſci wzięli/ drudzy iego omywali/ ij pięknie ociérali OpecŻyw 156v, 156v, 157, 164v, 166, 171v; BielKron 19 [2 r.], 144v; HistRzym 17; ArtKanc F14v; SkarKaz 386a.

»wonna maść« = aroma PolAnt [szyk 5:1] (6): MurzMar 16/1; MWilkHist C; Wźięli tedy ćiáło P. Iezuſowe/ y obwiązáli ie prześćierádły z wonnymi máśćiámi LatHar 737, 281, 313, 544.

Szereg: »olej(ek), (i) maść« (2): potym wſzyſtko ćiáło pomázał oleiem potym máśćyą drogą. HistRzym 17; MWilkHist G4.
3. Oleje sakralne; unguentum Vulg, PolAnt, Mącz; oleum Vulg, PolAnt (25):
a. W Starym Testamencie maść służąca do poświęcenia przedmiotów sakralnych i kapłanów, tzw. „maść święta” lub „maść pomazania”, którą rozkazał uczynić Bóg Mojżeszowi (19): A wźiąwſſy máść/ y krew ktora byłá ná ołtarzu/ pokropił Aaroná y ſſáty iego Leop Lev 8/30, Ex 30/25, 35/28; Ktoby śmiał tákową máść przypráwowáć/ [...] niech będźie ſtrácon z ludu ſwego. BibRadz Ex 30/33, Ex 30/25, 32; BielKron 37v.

W charakterystycznych połączeniach: maść osobna, uczyniona; przyprawienie maści; wziąć maści; (u)czynić (udziałać) maść (4), przyprawować (sprawić) (3), wziąć (2).

Wyrażenie: »maść woniąca« (1): Támże im też roſkazano przypráwowáć ony máśći woniące/ y ony oleie przypráwne RejPos 348v.
Zestawienie: »maść pomaz(ow)ania (świętego), święta, oleju świętego« = oleum sanctum Vulg; oleum unctionis sanctitatis PolAnt (5:2:1): Leop Ex 30/25; Z tych rzeczy vczyniſz máść pomázowánia ſwiętego Máſć oſobną/ obyczáiem áptekárſkiem: A toć będźie máść pomázánia ſwiętego. BibRadz Ex 30/25, Ex 30/31, 31/11, 35/8, 15; BielKron 33v.
Szereg: »maść i (albo) olej« [szyk 1:1] (2): Rzekł też Pan Bog Moiżeſzowi/ [...] vdzyáłaſz máść oleiu ſwiętego (marg) Oley ſwięty álbo máſć. (‒) BielKron 33v; RejPos 348v.
α. Kadzidło przeznaczone do obrzędów religijnych, które rozkazał uczynić Bóg Mojżeszowi (2):
Wyrażenie: »maść wonna, ku wonianiu« [szyk 1:1] (1:1): Zupełne też offiáry offiáruią Pánu ná káżdy dźień ráno y wiecżor: y wonną máść [thymiama] ſpráwioną podług roſkazánia Zakonu Leop 2.Par 13/11; A ktoby śmiał czynić táką máść ku woniániu [suffimentum ipsum ad odorandum]/ then niechay będźie ſtrácon z ludu ſwego. BibRadz Ex 30/38.
b. W religii katolickiej jeden z olei świętych używanych przy sakramentach i konsekracjach (6): Chrisma, Unguentum, Máść. Mącz 52b; RejPos 349.
Zwrot: »maściami mazać« [szyk zmienny] (3): A ſtądże był podobno y ten obycżay powſtał potym/ iż ſie byli ięli dzwonow/ ołtarzow [...] y inych rzecży koſcielnych krzćić y máſciámi mázáć RejPos 348v, 348v, 349.
Szereg: »olej albo maść« (1): Dioniſius ták mowi: że ten był obycżay zá Apoſtołow że mázano tego ktory ſie krzćił/ y ſámę wodę krzeſną Krzyżmem polewano/ ktore on oleiem álbo máścią zowie WujJud 167v.
4. Kolor, barwa; color Mącz, Cn (55): Color floridus, Weſoła wdzięcżna máść. Mącz 131a; Color sanguineus, Máść podobna krwi. Mącz 367b; GórnDworz X3v; CiekPotr 31 [2 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem określającym kolor [przymiotnik + maść (31), maść + przymiotnik (2)] (33): wſukny nyemyeczkyey ſcharey maſzczy zupiczy zyeloney a wſkornyach nyemyeczkich chodzi LibMal 1554/183v, 1544/78v, 1550/152; BielKron 234; Aquilus color, Brunátna máść. Mącz 13c; Ardens purpura, Piękney á gorącey maśći Szárłat. Mącz 15b; Iaspidea gemma, Perłá Iáſpiſowey máśćy. Mącz 163d; papaveratae vestes Mákowey máśćy ſzáty. Mącz 276b, 13b, 21c, 25d, 30c, 65b (28); KmitaSpit C5.

G cum ai pełniące łącznie funkcję przymiotnika lub przysłówka (22): LibMal 1544/78v, 1550/152, 1554/183v; Száty odmienney máśći [diversorum colorum] dáią (teraz) Zyżarze ná iego cżęść Leop Iudic 5/30, Ex 26/1, Ez 27/24; BielKron 234; Centipellio, Rozmáyitey máśći. Pſtro Mącz 47d; Pura toga, Długa ſzátá yedney máśći Mącz 456d, 6c, 15b, 159d, 163c, d (13); KmitaSpit C5; Ná łokćiách ná kolánách rożney máśći łáty. KlonWor 41.

W porównaniu (1): A przetoż, człowieczej twarzy Nie mądry jest, co jej wierzy, Mać tak rożne przemienności, Jako mnogie w kwiatku maści. BierRozm 8.

W charakterystycznych połączeniach: biała maść, bława, błękitna, brunatna (2), cegielna, ciemna, ciemnożołta, czarna, czerwona (2), czerwonobrunatna (2), ćwikowska, fijołkowa (4), gniada, gorąca, gorąco-żołta, jaspisowa, kasztanowa, łasiczna, makowa (2), mieniona, modra, obłoczna (2), odmienna (przemienna) (3), ogniowa, papużna, płomieniowa, płowa, podobna krwi, podpalała, purpurowa (2), rogowa, rozmaita (2), rożana, rożna, szara, szarłatna (szarłatowa) (4), śliczna, świetna, wdzięczna, wesoła (2), wilczata, wodna (2), wronia, zielona, złotogłowowa, żelazna.

Wyrażenie: »żałobna maść« (1): dobrzeby áby y thá cżerń żáłobna máść/ znák płácżu zginęłá GórnDworz L7.
Szeregi: »barwa albo maść« (1): De Coloribus. Von den farben. O bárwach albo máſciach. Mymer1 19.

»maść, (a, albo, i) farba« [szyk 5:1] (6): Alabastrum Kámień/ Marmorowy głádki przezroczyſty/ rozmáyitey máśći y fárby. Mącz 6c; Unde [murex] pro purpureo colore accipitur, Miáſto ſzárłatu/ [á]lbo też máśćy á fárby ſzárłatney. Mącz 238a, 13b, 25d, 30c, 60b.

a. O barwie sierści konia [G cum ai pełniące funkcję przymiotnika] (1) :
Wyrażenie: »gniadej maści« (1): Stych pyenyedzi vkradzionich kupill dwu konyu [...] przyachal thu ſſam nayednym gnyadey maſzczy zbyalymy Nogamy LibMal 1550/156.
b. Cera, koloryt skóry (1):
Szereg: »płeć albo maść« (1): nativus color, Przirodzona práwa pięć álbo máść. Mącz 241c.
c. Kolor w kartach (1): on koſterom świádcży/ Kto kártę krádnie/ iáką kto ma máść/ on bacży. KlonWor 33.
5. Chemiczny lub naturalny barwnik służący do farbowania; color, pigmentum, succus infector Cn (2):
Szereg: »farba albo (jako) maść« (2): ktorzy ſie tym [alchemiją] paráią/ to náprzycżynią Teſtow/ prochow/ popiołu/ Sándáraki/ Purpuryſy/ Auripigmentum/ Hydrágirium/ tho ſą wſzytko fárby iáko máśći. BielKron 26; Hydrargyrium pigmenti genus [...]. Nieyáka fárbá álbo máść która bywa winem roſtworzona ku pozłacániu Mącz 160b.

Synonimy: 2. mastyka, olej; 3. olej; α. kadzidło; 4. barwa, farba, kolor; b. płeć.

AL