1.
Barwa, kolor, maść;
color BartBydg, Mącz, Calep, Cn (197):
czudnoſzcz [ciała Panny Marii] zalezy w uyſokoſzczy, w farbye, w yakoſzczy, wczlonkow czudnym poſtauyenyu PatKaz III 118;
Neſienie [!] tego ziela [...] ieſth troiakiey farby, iedno białe drugie cżarne/ thrzecie brunatne FalZioł I 111c,
I 139b,
III 28d;
Cżemu ludzie rozney farby ocży miewaią GlabGad B4v;
Po farbie też noſa może być obycżay poznawan, iako nos biały trzezwiego á dobrze bacnego cżłowieka znamionuie, ale mgłego przyrodzenia. GlabGad N8v,
B7,
E5,
H7 [2 r.],
Pv;
ſzeſć ieſt ſpraw przyrodzonych przez ktorich żadna rzecż nie może być/ ktore ſą wielkoſć/ kxtałt/ farba/ poſtawa/ rozdział/ y ruſzanie albo odmiana. KłosAlg A3,
A3;
HistAl M5v;
GliczKsiąż K4;
RejWiz 3,
23v,
24 [2 r.],
27v,
53 (
17);
RejZwierz 45v,
55,
141v;
Chorągwi okazáłych w woyſce nie noſzą/ tylko ná drzewcách znáki iedwabne rozmáithych farb BielKron 259v;
piſzą niektorzy/ iż Purpurá [= ryba] od ſłońcá bliſkośći fárbę bierze. BielKron 267,
32v [2 r.],
33v,
34 [4 r.],
34v [3 r.],
35v (
17):
Polymita vestis, Wzorowáta sloyerzowáta ſuknia która z rozmáyitich vzorów y rozmáyitey fárby nići veſt tkána. Mącz 308d, 33c,
47b,
49b,
c,
50d (
20):
Ci [...] ktorzy fáłſzuią cżerwone złote/ poſpolicie im dáią táką fárbę/ iż ná poźrzeniu ieſzcże ſie lepſze zdádzą/ niż dobre. GórnDworz Q6;
RejPos 270v [2 r.];
RejZwierz 58v;
A proporce roznych farb/ iák láſy ſie chwiały. StryjKron B2v;
SkarJedn 370;
Oczko 7;
Powietrze teſz ozdobił/ rozmáitemi ptaki/ z pierzym pięknym/ z fárbámi/ głoſy/ y śpiewánim roznym/ ku ochłodzie ludzkiey SkarŻyw 259,
491;
WisznTr 5;
KochPam 81;
Calep 130b,
217b,
233b,
678a,
1115a [2 r.],
1138a;
SkarKaz 6a;
Z czarnégo białé rzeczy/ fárbę zábiéráią GosłCast 43;
Fárbę Bugowey widźiałem kreẃ wody Náſzá zmieniłá/ procz poháńſkiey ſzkody. SzarzRyt C.W połączeniu z przymiotnikiem określającym kolor [tu tym G (20)] (80): Blaveus color, modra farba BartBydg 20, 136; FalZioł IV 15a, V 49v; Cżemu zielona farba wzrok naprawia GlabGad B7, B7 [2 r.], E6v; ſvknya mąſſką zelyaſzney farby vkradl LibMal 1546/117v, 1545/108v; RejWiz 10; RejZwierz 53, 85; Albor [...] Biała fárbá. Mącz 6c; Aqueus color, Wodna máść/ Fárbá. Mącz 13b; Caefius color [...] Błękitna fárbá. Mącz 30c; Cerinus color, Fárbá woskowa. Mącz 48b; Crocota, Pánieńska ſzátá/ żółtey fárby Mącz 69b; Plumbeus color, Ołowna fárbá. Mącz 306c; Thalassicus color, Morska fárbá/ to yeſt śiwa yáko zbroyá álbo Błękitna. Mącz 454a, 24c, 25d, 48a, 52d, 53d (34); mieli páncerze fárby ogniſtey RejAp 81, 100; z cżarney y białey fárby bywa ſzára á z cżarney á cżerwoney dzika CzechRozm 23; Oczko 10v; Purpurfarb. Szárłatowa fárbá. Murex. Calag 382a; Ferrugineus ‒ Farba zelazną Calep 415a; Heluus — Debnei farbi iako skora bywa vdab wlozona Calep 476a; Porphyra ‒ Farba purpurowa. Calep 823a; Thalassicus ‒ Wodnei farbi. Calep 1062b; Venetus ‒ Modrawei farbi. Calep 1109a; Violarius — Fiałkowei farbi. Calep 1126b, 49b, 109a, 121b [2 r.], 122b [2 r.], 133b (18); KlonWor 2. Cf »ciemna farba«, »jasna farba«.
W porównaniu z rzeczownikiem określającym kolor (11): Citrinus color, Złotu podobna fárbá. Mącz 55a; Vini colorem reddit, Tákiey fárby yeſt yáko wino. Mącz 92d; Ferrei coloris atque duritiei Marmor, Mármor rowny fárbą y twárdośćią żelázu. Mącz 124d; Sardonix [...] Nieyáki rodzay drogiego kámienia tákiey fárby yákoby páznogieć człowieczy. Mącz 368d; Scombrus [...] Morska rybá w wodźie ſie zda być tákiey fárby yákoby ſárká. Mącz 373c, 24c, 125a, 331a, 428c, 454a; KlonWor 2.
Przysłowie: bo wy zwykli mowić o rzeczách trudnych bez náuki/ ták iáko ślepi mowią o fárbie bez oczu. OrzRozm B2; áni ślepy o fárbach/ áni głuchy o roznośći dźwiękow rozſądku dáwáć może [Nec enim caecus de coloribus, nec surdus de discrimine senorum iudicare possunt]. ModrzBaz 87.
Zwrot: peryfr. »przyodziać się farbą lilijej« = stać się niewinnym (1): Przyodzyeyże ſie fárbą oney piękney liliey RejPos 220.
Wyrażenia: »gruba, ciemna, niewdzięczna, smutna farba« [
szyk 5 :
2] (
3 :
2 :
1 :
1):
odźienie iego [Marchołta] fárby bárzo grubey. March1 A2 [
idem]
March3 T7;
Austeritas coloris, Niewdzięczney fárby. Mącz 22a;
Austerus color [...] Smutna fárbá. Mącz 22a,
435a,
469a;
Suasus ‒ Cziemna farba. Calep 1014a.»jasna farba« [szyk 1 : 1] (2): GlabGad B7; Color serenus. Iáſna fárbá. Mącz 386b.
»(nie)przyrodzona farba« (3): Color decorus verus et succiplenus, Práwa ſzczyra á przyrodzona fárbá. Mącz 79d, 239a, 261b.
Szereg: »maść, (a, albo, i) farba« [szyk 4 : 1] (5): Murex [...] pro purpureo colore accipitur, Miáſto ſzárłatu/ lbo [!] też máśćy á fárby ſzárłatney. Mącz 238a, 6c, 13b, 25d, 60b.
W przen (2): Fárbá białey głowy wſtyd. RejZwierz 45v marg; GosłCast 31.
Przen (8):
a) Kosztowne odzienie, ubiory (1): Nie ztworzą ćię Pánem ſkárby/ Ni drogie ſzárłatne fárby RybGęśli C3.
b)
Cecha, charakter, postawa (7):
RejZwierz 72v;
GrzegRóżn I4;
A to iuż też trzećia fárbá/ z ktorey też/ iáko Lwá z páznokći/ łácno Antychriſtá poznáć. CzechEp [380],
[379],
[380];
Z poyźrzenia świętobliwa iey fárbá pałáłá ZawJeft 46.Zwrot: »mienić farbę« (1): Spráwy cnotliwé nie fáluią rády. Bądźćie w nich ſtali nie miéńćie téy fárby PudłFr 46.
2.
Chemiczny lub naturalny barwnik służący malowaniu lub farbowaniu;
tinctura Mącz; infectus Calep; color, pigmentum Cn (79):
tedy ie [płotno] ocztem polewaią [...] to wſzitko cżynią aby ſie ona farba tim lepiey wpoiła. GlabGad I6;
Rozumyem themu iż cudnosć nye ná farbye należy/ ále ná porządnem málowániu GliczKsiąż P8,
P8;
BielKron 26,
98;
Cortinate [...] Mieyſce fárbowánia gdzie wiele kotłów s fárbą ſtoyi. Mącz 66c;
Inquinare vellus murice, Wełnę w fárbę włożyć. Mącz 171a;
Oleum amygdalinum colorem commendat, Migdałowy oleyek czini dobrą fárbę. Mącz 206c;
Minium. Fárbá którą też náſzy málarze Minium zową. Mącz 222c;
color Sandycinus. Fárbá z tákich ziół y farb przypráwiona quae est flammea. Mącz 367a;
Silaceus color. Fárbá z tákowey ziemie. Mącz 393a,
21c,
43a,
66c,
148c,
165d (
16);
SienLek Y;
GórnDworz I5v;
RejZwierc 156v [2 r.];
SkarJedn 227,
237;
KochWr 27;
Infectus – Farba. Calep 533a,
805a;
WujNT 688;
Pofałſzowałeś towar/ wodą/ fárbą/ prochem KlonWor 67.W połączeniu z przymiotnikiem określającym kolor (15): FalZioł I 139b; Purpurá [= ryba] [...] Z Afryki dawa fárbę fiołkową/ á Tyrus cżerwoną. Purpurá ieſt rybá/ która cżaſze noſi na ſobie/ ſniey ſok biorą ktorym drogie ſzáty fárbuią. BielKron 267; Czerwona zwłaſzczá fárbá w górách á przikopáninách złota y śrebrna bywa naydowána. Mącz 367a; Cinober/ rubriká/ yeſt czerwona fárbá do rozmáyitich rzeczy á zwłaſzczá do piſánia á drukowánia xiąk należąca. Mącz 395c; Tingere conchylio, Fiołkobronátną fárbą fárbowáć. Mącz 456b, 62c, 160a, 270b, 271b [2 r.] (10); Blaywais/ ieſt fárbá biała z ołowu palona/ Málárzom y Aptékárzom potrzebna SienLek X4v, 183; Calep 184b.
W połączeniu z rzeczownikiem określającym kolor (1) : genus coloris ex Sandaracha Cerussa factus Nieyáka fárbá czerwonośći górney/ á z bleywáſu tákieſz z czerwoney glinki vcziniona. Mącz 367a.
Zwroty: »farbować [
jakąś] farbą [=
na jakiś kolor]« [
szyk zmienny] (
4):
VRzet ieſt ziele ktorym ſukna farbuią błękitną farbą FalZioł I 139b;
Molochinarius ‒ Fárbierz który tą fárbą fárbuye. Mącz 230a,
222c,
456b.»farbą nakrysić, pomalować, pomazać, znaczyć« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1 : 1): obraz yáki rzezány/ wten cżás proſte drzewo yeſt kyedy onego żadnemi á rozmáitemi fárbámi nye pomáluye á nye przypráwi. GliczKsiąż P8; pomáże fárbą zwirzchu BielKron 26; Denotare aliquo colore, Nieyáką fárbą nákriśić. Mącz 250d; BudBib Is 44/13.
»farbę rozcierać (a. rozetrzeć)« (3): Mącz 313a; Málarz pirwey farb nie rozetrze/ áż ſobie pirwey płotno álbo tablicę nágotuie/ y to co ma málowáć iuż ſobie w rozmyſle ſwym poſtánowi. RejZwierc 22v; Prozno fárby ná kámieniu kámieniem rośćieraſz KlonŻal D3v.
Wyrażenia: »malarskie farby« [
szyk 1 :
1] (
2):
Mącz 300a;
Ia ná fárbách málárſkich nic ſie nie rozumiém KochFrag 21.»farbą malowany« (2): Monochromatos, Iedną fárbą málowány. Mącz 231b; Zátym mu ieſt do ręku Proporzec podány/ Koſztownémi fárbámi wſzytek málowány KochProp 7.
»farba skorna [= garbarska]« (1): wźiąwſzy dębnice od gárbárzá/ álbo czerwonéy fárby ſkórnéy SienLek 183.
»włoskie farby« (1): niedbałbych o árábſkie ſkárby/ O hiſpáńſkie roſkoſzy y o włoſkie fárby RejWiz 46v.
Szeregi: »farba albo maść« (
1):
Hydrargyrium [...], Nieyáka fárbá álbo máść która bywa winem roſtworzona ku pozłacániu złotnikóm potrzebna. Mącz 160b.»minija i farba« (1): potym go poſtrychnąwſzy minią y fárbą/ vcżynił bárwę iego cżerwoną BudBib Sap 13/14.
»purpurowa farba albo szarłat« (1): Conchylium [...] Rodzay nieyáky morskich żółwiów z których purpurową fárbę/ álbo ſzárłat czinią. Mącz 62c.
W przen (1): Ale co myſl wſpaniłą fárbuie/ tám iuż nie ledá Cynobru potrzebá/ bo tám trzebá rozlicżnych farb/ iákoby oná myſl ſtátecżna [...] pięknie ná wſzem ozdobioná á záfárbowaná byłá. RejZwierc 22.
Przen (15):
a)
Pozór, zasłona (5):
Częſto ſie to nayduie/ iż pięknie mówimy/ Pod fárbą ſłów łágodnych/ ſwoie vczynimy. (–) Nie chwalę fárby tákiéy/ lecz y nagorſzému Pozwalam dobrze mówić GosłCast 47.Wyrażenie przyimkowe: »pod farbą [czego]« (4): CI ſie pod fárbą źártow/ prawdy námowili RejZwierz 81; Bo wieſz iż długo krzywdá nierádá záżywie/ Zwłaſzcżá pod fárbą prawdy/ kto ią cżyni łżywie. RejZwierz 123; GosłCast 47, 66.
b)
Słowa, środki, sposób przedstawiania spraw (9):
Zwrot: »farbami (wy)malować, malując« (5 : 1): to y Iezus ſam y Apoſtołowie opowiedáli/ y wſzytki właſnośći tych przećiwnikow fárbámi ſwymi wymálowáli CzechRozm 81v; CzechEp 87, [379], [415]; Káżdy tedy cżłowiek ſnádnie z tey fárby/ ktorą Dániel Antychryſtá wymálował/ ktory nim był poznáć może. NiemObr 171, 168.
Wyrażenie: »żywe farby« (2): támże tę ślepotę Pogáńſką opiſuiąc/ práwie żywymi fárbámi wſzytko teráźnieyſze Papieſkie nabożeńſtwo máluie CzechEp 87, [412].
Szereg: »pismo abo farby« (1): Rzymſkiegoć to kośćiołá/ y X. K. bráćiey/ po więtſzey cżęśći ſą piſmá/ ábo fárby/ ktorymi Antychriſtá ſkąd y iáko miał być poznány/ wymálowáli. CzechEp [415].
c) Oszustwo, krętactwo (1): żeby ſáme ſtrony ſpráwy ſwe przed ſędźią ſpráwowáły/ á rzecżnikowby niepotrzebowáły: ktorzi iednák ſwemi fárbámi wielekroć ſpráwy zátrudniáią/ y ná wiele lat przewłacżáią [qui profecto suis fucis causas saepe intricatiores reddunt et in multos annos extrahunt]. ModrzBaz 95v.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}