Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: MECENASOW

Następne hasło: MECHANIK »

MECH (76) sb m

e jasne.

Fleksja

	sg
N	mech
G	mchu
A	mech
I	mchem
L	mchu

sg N mech (35). ◊ G mchu (10). ◊ A mech (11). ◊ I mchem (18); -em (9), -ęm (1) Calep, -(e)m (8). ◊ L mchu (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. bot. Wspólna nazwa obejmująca wiele gatunków porostów i (rzadziej) mchów właściwych (48)
2. Miękkie, delikatne włoski pokrywające rośliny lub ich części, np. pączki kwiatowe, nasiona itp. (7)
3. Puch, miękkie i delikatne pióra u ptaków (9)
4. Pierwszy zarost u młodych mężczyzn (5)
5. Lniane nici wyskubane z płótna służące jako środek opatrunkowy; odpady powstałe przy tkaniu płótna (6)
6. bot. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (1)

1. bot. Wspólna nazwa obejmująca wiele gatunków porostów i (rzadziej) mchów właściwych; muscus BartBydg, Mącz, Calep, Cn; bryon Mącz, Calep, Cn; lanugo, lichen Mącz, Cn; hepatica, sphacos, sphagnos Cn (48): Muscus, est lanugo crescens in fontibus aut in arboribus, corticibus et locis humidis, mech BartBydg 95; Plaſtr vcżinion ſtego mchu [laskowego] á z oliwą/ ieſth dobry zamilknieniu y cierpnieniu żył ſuchych. FalZioł I 151a; Miedzy ſparami ieſtli ſmrod maſz: kładz do obuwy mech ktori na dębie roſcie FalZioł V 65, +5b, I 150d [2 r.], 151a; Mącz 183c, 193a, 238d, 285d; SienLek 166v, Xxxv, Yyy; trzebá też kulę dobrze obeſłáć w dźiele/ ſiánem albo mchem áby w ćieśni było BielSpr 75; Strum Gv [2 r.], G4 [2 r.], [H]v [2 r.], L3v; Oczko 16v; Calep 362a, 683a [2 r.]; GostGosp 96.

mech na czym (2): Bryon, Pleśń/ álbo/ mech ná ſtárych dębiech gdy yákoby łuski białe ná skórze ſie vkázuyą. Mącz 27b; Calep 140b.

W charakterystycznych połączeniach: mech dobry (2), miękki; mchu pełny; mech klaść (włożyć) (2), odrzeć, oskubać; przydać mchu, wziąć (2); ze mchu odzierać, uczynion; spuścić na mech, stawić, robić; w mech pobijać; obesłać mchem, przełożyć, przetrząsać (2); starty ze mchem.

Przysłowie: Nye wyedzą podobno że ten kámyeń kthorego cżęſto z myeſcá poruſſa/ nye rad mchem obraſta rychło. GliczKsiąż L2v; Iáko kámyeń gdy go cżęſto á gęſto z myeſcá przenaſſa/ nye łatwie obraſta áni mchem obchodzi. GliczKsiąż N3.

Zwroty: »mchem obrastać (a. porość), obchodzić, obieżeć, obrośły« = muscari; musco tegi; muscosus Mącz (2 : 1 : 1: 4): GliczKsiąż L2v, N3; Mącz 238d [3 r.], 361d; Bo ná mogiłách ſą słupy wyryte Marmurowe/ [...] ále iuſz niktore z dawnośći mchem porosły StryjKron 260; iákom ſię ia ſam nápátrzył w Greciey álbo we Włoſzech onych od lat putrzećiu tyſięcu mchem obroſłych ſtárożytnych murow StryjKron 355.

»mchem umszyć« [szyk zmienny] (2): y óny Progi káż ná Tébel bić/ y tákże kożdą Spárę vmſzyć mchem dobrym miękkim. Strum L3v, M3.

Wyrażenia: »mech dębowy (biały)« = Usnea barbata Fr. (Rost) (3): Mech dębowy biały dobry ieſt/ ale cżarny ieſt zły FalZioł I 151a, I 151a, V 102v.

»mech dębowy czarny« = Bryopogon jubatum Kbr. (Rost) (1): FalZioł I 151a cf »mech dębowy biały«.

»drzewowy mech« = muscus arboreus SienLek; muscus arborum Cn [szyk 2 : 1] (3): Drzewowy mech/ Muſcus arboreus, Baumen gemoſs. SienLek 218v, Xxxv, Xxx2v.

»mech laskowy« [Rost s.v. Liehenes sp.] (1): Mech laſkowy ieſt woniaiączy á ſwiatły FalZioł I 150d.

»mech leśny« [Rost s.v. Liehenes sp.] (1): Theż Mech leſny też działa [czerwoną niemoc zastanawia] FalZioł I 151a.

»zielony mech« = mech w odróżnieniu od porostu (1): Muscus, viridis herba in corticibus fontium et locis humidis nascens, Zielony mech. Mącz 238d.

2. Miękkie, delikatne włoski pokrywające rośliny lub ich części, np. pączki kwiatowe, nasiona itp.; iulus Mącz, Calep; pappus Mącz, Cn (7): Swini pyſk [...] ma głowkhi koſmate/ á gdy ie wezmieſz w rękę á dmuchnieſz nanie/ tedy on mech opierzchnie á głowka zoſtanie iakoby mnich FalZioł I 92c, V 38, 117; Pappus item, Biały mech/ piérze álbo wełná która ſie po okwitnieniu z niektórych ziół á zwłaſzczá z oſtu rozlata/ oſtowe pierze. Mącz 276c, 177c; SienLek 150.

mech na czym (1): Iuli ‒ Mech na owoczach przed kwitniemi [!]. Calep [570]a.

3. Puch, miękkie i delikatne pióra u ptaków; pluma Murm, Mymer¹, BartBydg, Calep (9): Murm 82; Mymer¹ 25v; BartBydg 118; SienLek 115v; (nagł) Ná poduſzkę. (‒) [...] Przecz tego ſmutny v fortuny ſobie Ziednáć niemogę/ áby głowie obie Poſpołu ná twym wdźięcznym mchu leżáły KochFr 18; GórnRozm Nv; Plumarius ‒ Zemchu uczinioni. Calep 814h, 814b.

W porównaniu (1): poznáć theż y po moczu záſtąpienie/ ábowiem tákich pań/ mocz gęſty bywa/ á odeſpodź ſye ſádźi iákoby gęśi mech SienLek 112v.

W charakterystycznych połączeniach: gęsi mech (2), wdzięczny; wyciągać mech; ze mchu uczyniony; mchem odziać; na mchu leżeć.

4. Pierwszy zarost u młodych mężczyzn; lanugo Calep, Cn (5): Ephebus ‒ Młodzienzik [!], ktori ze ſzternąsci lat wiſzedł, a mech mu się puſzczą. Calep 365b; Pubeo ‒ Pierſzym nichęm [!] obraſtam, Calep [871]b, 58la.

Szereg: »włosy i mech« (1): Głowa iego [zająca morskiego] ſpalona, roſci włosy gdzie były parchy. Vcżyniwſzy z iego popiołu á z ſadła Niedwiedziego/ wyciąga włoſy y mech. FalZioł IV 36b.

Wyrażenie przyimkowe: »we mchu« = młody (1): (nagł) Struſowie [nazwisko]. (‒) [...] Káżdego ieſzcże we mchu/ może zwáć Rycerzem. RejZwierz 82v.

5. Lniane nici wyskubane z płótna służące jako środek opatrunkowy; odpady powstałe przy tkaniu płótna; linamentum Mącz, Calep; pannus, penicillum (peniculum) turunda Mącz (6): Titivilitium, nullius significationis, Nić/ álbo yáko niektorzy mniemáyą/ mech á mſzyny z płotná pod krosná pádáyące Mącz 456c, 195a, 289d, 470c; [Fleituch ieſt v bárwirzow mech chuſciány SienHerb 386b].

mech z czego (2): Pannus etiam, Mech z płótná który w rány kłádą. Mącz 276a; Calep 607a.

W charakterystycznych połączeniach: mech z chusty, naskrobany, padający, płocienny (z płotna) (2).

6. bot. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (1):

[»mech koralowy, morski« = Corallina officinalis L.; glony stosowane jako lek przeciw glistom: Mech korallowy/ gliſtne źiele/ Korallowe gniazdo/ Muſcus marinus. Corallina. SienHerb K3; BRION TALATION, Muſcus Marinus, Corallina, Mech morſki, który z Koralmi rośćie w morzu. UrzędowHerb 60b.]

»mech studzienny« = Adiantum capillus Veneris L. (Rost); paproć z rodziny paprotkowatych (Polypodiaceae), rosnąca na obszarach gorących i tropikalnych (1):

~ Szereg: »mech studzienny albo koryjander studzienny« (1): MAtki hożey włoſki, Pandecta z ianem mezue mowią [...] iżby były ty włoſski ſtudzienne/ á niektorzy powiedaią yżby były mchem ſtudzienne^m albo koriandrem ſtudżiennym FalZioł I 26a. ~

[»mech wodny« = Lemna minor L.; rzęsa drobna, roślina wodna z rodziny rzęsowatych (Lemnaceae): LENTICULA AQVAE, Lens paluſtris, Phacos paluſtris. Mech wodny, ábo Dźiérzęgá. UrzędowHerb 186a.]

Synonimy: 2. pierze, wełna; 3. kwap, pierze, 5. flejtuch, wełna; 6. »mech koralowy, morski«: »glistne ziele«, glistnik, »koralowe gniazdo«; »mech studzienny«: »koryjander studzienny«; »mech wodny«: dzierzęga, rząsa.

Cf MSZYNY