[zaloguj się]
[pdf]

GNIAZDO (277) sb n

-å- (221), -a- (9); -a- ModrzBazStryj; -å- : -a- RejRozpr (2 : 1), RejWiz (28 : 1), BibRadz (3 : 1), Mącz (19 : 1), SkarŻyw (4 : 1), GrabowSet (4 : 1), KmitaSpit (4 : 1), KlonFlis (3 : 1); o jasne.

Fleksja
sg pl
N gniåzdo gniåzda
G gniåzda gniåzd
D gniåzdu gniåzd(o)m
A gniåzdo gniåzda
I gniåzd(e)m gniåzdy, [gniåzdami]
L gniåździe gniåździ(e)ch
V gniåzdo

sg N gniåzdo (49). ◊ G gniåzda (59). ◊ D gniåzdu (4). ◊ A gniåzdo (52). ◊ I gniåzd(e)m (16). ◊ L gniåździe (48) [w tym zapisy: -ździe (30), -zdzie (16), -ſdzie (1), -żdzie (1)]. ◊ V gniåzdo (1). ◊ pl N gniåzda (5). ◊ G gniåzd (8). ◊ D gniåzd(o)m (1). ◊ A gniåzda (31). ◊ I gniåzdy (2), [gniåzdami]. ◊ L gniåździ(e)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Miejsce przygotowane przez ptaki lub zwierzęta dla wylęgu i wychowania potomstwa; leże, legowisko [często stosowane w porównaniach i analogiach] (152):
a. O ptakach; nidus Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; cubile, cunabula, domus Mącz, Cn; secessus avium Mącz; cava Calep; habitacula, nidamentum Cn (136): Więc śię gniazdo zápaliło/ Iż z ſuchego drzążdżu było BierEz H3, H2v [2 r.], H3, N4v; podlug twégo ſwiadetztwa/ liſſki maią iamy/ gniázda niebieſcy ptácy/ ale ſyn cżlowiecży [...] niemá gdzie by ſwą głowę ſklonil [bibl. Matth 8/20] OpecŻyw 87 [przekład tego samego tekstu KrowObr 49, HistRzym 87, 113, CzechEp 60, GrabowSet B4, LatHar 556, WujNT Luc 9/58]; PatKaz II 63v; Murm 83; Mymer1 25v; A kthoreby ſie patrzenia broniło/ ocży odwraczaiącz. Tedy ie z gniazda wyrzuca [orzeł] iako nie godne rodu ſwego. FalZioł IV 17b, IV 17b, 21b, 22d, 23c, 24c (16); MiechGlab 56; RejPs 75, 152; RejRozpr E3v, F4; SeklKat K4v; LubPs X5v; KrowObr 49; Widziſz y ptaki w gniaźdzyech iż ſie rodzą rozno RejWiz 100, 38v, 47v, 88v, 94, 110v; RejZwierz 120v [3 r.], 140v; BibRadz Prov 27/8, Matth 13/32, Mar 4/32; Ptakow wielka wielkość/ zwłaſzcżá ſzpakow wielkich iáko Gołębie/ ktorych gniazdá wiſzą ná drzewie ná ćienkich gáłąſkach dla wężow ktorzy im z gniazdá dźieći iedzą BielKron 451, 36v, 146v, 264, 298v, 318 [2 r.], 339v, 427v; Cubilia et nidi gallinarum et avium, Siadłá álbo gniaſdá. Mącz 70a, 44d, 127c, 141d, 145a, 156d (14); SienLek 40v, 51, 81, 152v; GórnDworz Q6; HistRzym 87, 113; RejPos A2v, 42v, 257v [2 r.], Ooo6; RejZwierc 220, 255, 268; Stárzy Ludzie tym obycżáiem miáſtá zápaláli/ Sypáli zboże po polu/ áby tám Gołębie znęćili/ potym ſiećią przytárgnąwſzy ktorego Gołębiá/ przywiązáli mu prochno záżegwſzy/ do nogi álbo do ſzyie/ y puśćili/ potym wnet poleći ná ſwe gniazdo pod dách y zápali prędko BielSpr 62v; BudBib I 3d marg; PaprPan E2v, Ddv; Calag 364b [2 r.]; KochPs 126, 151, 155; SkarŻyw 334; Ták więc ſmok/ vpátrzywſzy gniazdo krijomé/ Słowiczki liché zbiéra KochTr 3; StryjKron 552; CzechEp 60; KochJez A2; KochPieś 2; Do twego Domu wierni ſię ſchadzáią/ iák ku gniazdom ptacy ſię zlatáią ArtKanc K8; Calep 552b, [698]a [2 r.]; GrabowSet B4, D; LatHar 556; KołakCath B3v; WujNT Matth 8/20, s. 138 marg, Luc 9/58; A tu cudny ptak ieden Orłowi podobny Ma gniazdo WitosłLut A3v; Więźniow cżtyry tyśiące rozmáitych było/ [...] Gniazdá pletli/ zacnieyſzy ná wieżách śiedźieli. KmitaSpit C6, A2v, B4v, C6; PowodPr 27 [2 r.]; Bo ná Orłowym gniaźdźie zorleie y ſowá KlonWor 56, 60.

W charakterystycznych połączeniach: gniazdo cudze (3), jaskołcze (4), kryjome, łabędzie (3), orle (orłowe) (8), piękne, sokole, wysokie (2).

Przysłowia: ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi/ czo y ſam ſmierdzi y gniazdo ſwe záwżdy záplugáwi RejZwierc 52; iż iáko ptak dobry á toli wżdy w ſwe gniazdo nie plugáwi/ ále iáko może chędoży CzechEp 323.
Zwrot: »na gniaździe siedzieć« (1): Fovere nidum, Ná gniazdzie ſiedzieć/ to yeſt/ domá ſie chowáć. Mącz 135b.
Wyrażenia: »jako (a. by) na, w gniaździe kokosz« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Aliecz to ſnacz panſka roſkoſs Siedziecz iako wgniazdzie kokoſs RejRozm 396; RejKup cc7v; RejZwierc 145.

»gniazdo ptasze« = cunabula a. domus avium Mącz [szyk 3 : 3] (6): Mącz 72a, 94b, 246d; Gdy ſię tráfi gniazdo ptáſze twarzy twey w drodze [...] niemaſz wziąć mátki z ſynmi BudBib Deut 22/6; BielSen 7; Calep 173a.

W przen (2): RejZwierz 71; A my tu nędzne iaſkołki chcemy wylátywáć z rozumy ſwemi/ á grześć ſobie gniazdá w piaſku RejAp 68v.
α. Pisklęta; nidus Vulg, Cn (2): ilekroćiem chćiał zebráć dźiatki twe iáko kokoſz gniazdo ſwe (marg) kurczętá ſwe. (-) pod ſkrzydłá/ á niechćiáłoś? WujNT Luc 13/34; KlonWor 61.
b. O zwierzętach; cubiculum Mącz (13): Pśicá niegdy ſzcżenna będąc/ A gniazdá ſwego nie máiąc: Drugiey też pśice prośiłá/ By iey gniazdá poſtąpiłá. BierEz M3, M3; RejPs 51v; Małoćby było ná tym by v Lwá groźnego/ Nálazł w gniaźdzye Záiącá onego płochego. RejWiz 99v, 99v; HistLan F3v; Glirarium – Szczurkow gnią́zdo. Calep 458a; KmitaSpit Bv; KlonFlis C.

W charakterystycznych połączeniach: gniazdo lwie, szczurkow.

Szereg; »łożysko a gniazdo« (1): Excutere feras cubiculis, Zwierz z łożisk á z gniasd ich wykołátáć. Mącz 339b.
W przen (2): RejWiz 94; Nuſz náſzá Polſká/ Litwá/ Zmudź/ y inſze iey kráiny/ ázaż tych ſmocżąt z gniazdá zebrawſzy nie wychowáły PowodPr 33.
c. O owadach (3): FalZioł IV 28c; A gdźieby mrówki záwadzáły [...]: Náſyṕ tłuczonéy śiarki miedzy nié/ thedyć pozdycháią: álbo im w gniazdo máźi náley SienLek 159v.
W przen (1): Bo poczćiwy cżłowiek rownie iáko śirſzeń ná ſwem poććiwym przeſtawa/ á nie bierze nigdy miodu s cudzego gniazdá RejZwierc A2v.
2. Dom rodzinny; rodzina, ród; ojczyzna; domus, familia, gens, genus, prosapia Cn (77): Za długie zdrowie iego miłoſci pana Boga proſić [...] Y za iego miłoſci gniazdo wſzytko. LudWieś A4v; GliczKsiąż B2; Gniazdo nic nie pomoże obycżáiom złym. RejWiz 99v marg [idem Cc6] 11v, 57v, 99v, 100 [4 r.], 132, 188v, Cc6; Więc żnáć iż y ſynowie/ z gniazdá Gołębiego [...] nie chcą ſwemu gniazdu/ nigdy być lekkoſcią. RejZwierz 82, 60, 63v, 64, 71, 72v (18); Biádá temu kthory pożąda zyſku niepobożnego ku podpomożeniu domu ſwego/ áby ſobie wił wyſokie gniázdo ſwoie BibRadz Hab 2/9; poſłał táiemnie poſły [...] vpomináiąc y proſząc Wincentego/ áby pámiętáiąc ná gniazdo ſwoie ſmiłował ſie nád ſwoią oyczyzną BielKron 372, 411; KochSat B3v; RejPos A2v, 43; RejZwierc 55, 267v; WierKróc A4; Nákieruy Strzeptowſkiego iuż ná inſzą ſtronę/ By vmyſł wzyął pocżćiwy poiął ſobie żonę/ Zaby to zacne gniazdo iuż nam nie zginęło PaprPan F4, C3v, E4, H2v, H4v, N2 (13); SkarŻyw 63, 285; KochProp 12; PaprUp F2v; Sczęśliwy ieſteś káżdy / którégo ćie/ Nie w wielkim gminie/ ni w gniaźdźie wyſokiem Bóg poſtánowił/ y ſwym ſtrzeże okiem. ZawJeft 24; GrochKal 5; OstrEpit A3; Bo, by tylko krewni ſie ożeniáli, tedyby záwżdy lekſza byłá: á dáléy z gniazdá nie rozſzérzáłáby ſie miłość, iedno między krewnémi. SarnStat 599, 1265; PowodPr 5, 27; CiekPotr )?(2, 26; A ktora ieſt pierwfza y záſłużeńſza mátká/ iáko oyczyzná [...] ktora gniazdem ieſt mátek wſzytkich SkarKazSej 665b; Krolewſka myśl w cżłowiecże/ y ſkrzydłá rozſzerza Dáley niż według gniazdá y właſnego pierza. KlonWor 56, 63.

W charakterystycznych połączeniach: gniazdo bujawe, czyste (3), dobre (2), niepodłe, pewne, poćciwe, prawdziwe, rozrodzone, sławne, stateczne, szczyre, ślachetne, święte, wysokie (2), zacne (5).

Przysłowie: A kto to gniazdo ták zacne dobrowolnie ſam przez ſie ſzkárádzi ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi RejZwierc 52.
Wyrażenia: »gniazdo dziedziczne« (1): Zyẃ y W. M. w dobrym zdrowiu y w fortunách wſzelákich: mnożąc Bogu chwałę w Páwłowicach/ iáko w gniaźdźie dźiedźicżnym domu ſwego GostGospSieb +4v.

»gniazdo ojczyste« (1): Ia/ pánie/ niechay mieſzkam w tym gniaźdźie oyczyſtém/ A ty mię zdrowiem opátrz/ y ſumnieniem czyſtém. KochFr 112.

Szereg: »dom, (i) gniazdo« [szyk 3 : 1] (4): Iákoż w tym zácnym domu tych Sieniáwſkich gniaździe Káżdą ſpráwę pocżćiwą záwſze ſpełná naydzye. PaprPan V; KochPs 126; oddzielił ſobie Abráhámá y z złego towárzyſtwá niezbożnych wywiodł: y dla tego/ áby iuſz dom y gniazdo náznácżył ná dánie onego obiecánego zbáwićielá świátá Meſyaſzá SkarŻyw [282], 481.
W przen (1): Y znam/ że duch vbogi/ Z gniazd / twych źiemſkich niſkośći/ W niebo wchodźi GrabowSet Hv.
3. Skupisko, ośrodek, zalążek (pojmowane najczęściej abstrakcyjnie) (32): A gdzie zaczną gniazdo groſſe Iuż lezie trochá ku troſſe RejRozpr C4v; Ale nie dzyw gdzie ſwa wola iuż gniazdo vplecie Wſzytko ſie iuż w nim zalągnie czo ieſt zle na ſwiecie RejJóz H4; Y to wſzytko od ſłońcá/ ták iáko od gniazdá/ Y mieſiąc ma ſwą ſwiátłość/ tákże káżda gwiazdá. RejWiz 145, 3, 3v, 6v, 43, 96v (9); RejZwierz 56, 111v; Ledwo ſię vrádźiło/ álić o tym Báby Plotą z ſobą ná Rynku á zwłaſzczá w Krákowie/ Gdźie gniazdo ſwoie máią poſtronni Szpiegowie. Prot C3v; RejPos 322v; Abowiem ſláchectwo práwe ieſt iákaś moc dziwna á práwie gniazdo cnoty/ ſławy/ káżdey powagi y pocżćiwośći. RejZwierc 52, 22v, 51, 82; ModrzBazStryj ¶2v; KochPs 188; CzechEp 323; WisznTr 2; O Murze ſławny kráiow Chrześćiáńſkich [...] Gniazdo dźielnośći/ y wdźięcżney ſwobody/ W co ćię przywieść chcą te wnętrzne niezgody? GrochKal 24; KochPij C3v; á owi ſzáleią/ Co ięzyk/ prawdy gniazdem/ być mnimáią. GrabowSet Y2, Y; KlonWor B3; Węgierſka ziemiá gniazdem bluznierſtw przećiw Troycy ś. nieſłychánych. PowodPr 33 marg, 33; GosłCast 53.

W charakterystycznych połączeniach: gniazdo antychrystowskie, prawe, zacne; gniazdo bluźnierstwa, cnoty (3), dzielności, poczciwości, powagi, prawdy, sławy, swobody, wojny, złości (2); gniazdo rozwić (uwić, zawić, zwić) (5), słać (usłać) (3), spleść (upleść) (2), upatrzyć, zacząć (4), założyć.

Szereg: »siedlisko i gniazdo« (1): Ci [Rzymianie] náukam wſzyſtkim śiedliſko y gniazdo v śiebie vſłáli JanNKar C.
[W znacz. 2. i 3. często stosowany jest zabieg stylistyczny polegający na nawiązaniu do znacz. 1. przez zestawienie w kontekście z przenośnym lub porównawczym użyciem nazw ptakow lub innych wyrazów związanych z życiem ptaków]
4. Zawiązek rośliny (1): Iam widział gniazdo wina ſrod piękney winnicze Z ktorego wnet wyroſly pięknę trzy maćicze RejJóz I8.
5. Kielich kwiatu (1): Calix rosae, Wnętrzna ókoliczność rożey kiedy ſie kwyát roskwitnie/ gniazdo rożey Mącz 32a.
6. [Kopczyk ziemi z zagłębieniem w środku, przygotowany do wsadzenia sadzonki: Sádzą chmiel ſkoro po źimie w źiemi puchlney á dobrze wzruſzoney/ y owſzem potrzebuie okopowánia źiemią obſypuiąc/ aby gorki były ktore gniazdámi zową/ á w káżde gniazdo wſtáwić tykę ábo trzy Cresc 1571 246 (Linde).]
7. Zestawienie: »bocianie gniazdo« = na okrętach wysoko umieszczony kosz, służący jako punkt obserwacyjny (3): Te boćianie Gniazdá zową Corbes et corbitae naues, okręty z tákimi gniazdy Niemcy zową die Meerſſe. KlonFlis H2 marg, H2.
8. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (11):
»gniazdo jaskołcze« = Chelidonium maius L. (Rost: celidonija, jaskołcze ziele) (1): Też gdi czebulę ſtłucżeſz zgniazdem iaſkołcżem á z miodem/ będzieſz miał dobry plaſthr na ſlinogorz gdy z wirzchu przyłożyſz. FalZioł I 27c.

[»koralowe gniazdo« = Corallina officinalis L. (Rost: coralina, ziele od glistów); glony stosowane jako lek przeciw glistom: Mech koralowy/ gliſtne źiele/ Korallowe gniazdo/ Muscus marinus. Corallina, koralenmooſz SienHerb K3#v.]

»ptasze gniazdo« = Daucus Carota L. (Rost); pasternak, marchew polna; pastinaca agrestis Cn (9): Daucus creticus. Ptaſze gniazdo. Fogelneſt. FalZioł I 40c; naprzeciwko dychawiczi z zimney przyczyny ieſth dobre pthaſze gniazdo/ gdy będzie vwarzone kwiecie iego w winie z figami FalZioł I 40d, +3b, I 40v żp, 40c, d [2 r.], 41a, 78d.

»srocze gniazdo« = Daucus Carota L. (Rost); pasternak, marchew polna; pastinaca agrestis Cn (1): PAſternak polny, to ieſt polna marchew/ albo ſrocze gniazdo FalZioł I 105a.

Synonimy: 1. a. siadło; b. łożysko; 2. dom, familija, gospodarstwo, ojczyzna, pokolenie, rodzaj, rodzina; 3. siedlisko; 7. zest. »gniazdo jaskołcze«: celidonija, »jaskołcze ziele«, zandalina, złotnik; »koralowe gniazdo«: »glistne ziele«, glistnik, »mech koralowy«.

MM