GNIAZDO (277) sb n
-å- (221), -a- (9); -a- ModrzBazStryj; -å- : -a- RejRozpr (2 : 1), RejWiz (28 : 1), BibRadz (3 : 1), Mącz (19 : 1), SkarŻyw (4 : 1), GrabowSet (4 : 1), KmitaSpit (4 : 1), KlonFlis (3 : 1); o jasne.
Fleksja
|
sg |
pl |
N |
gniåzdo |
gniåzda |
G |
gniåzda |
gniåzd |
D |
gniåzdu |
gniåzd(o)m |
A |
gniåzdo |
gniåzda |
I |
gniåzd(e)m |
gniåzdy, [gniåzdami] |
L |
gniåździe |
gniåździ(e)ch |
V |
gniåzdo |
|
sg N gniåzdo (49). ◊ G gniåzda (59). ◊ D gniåzdu (4). ◊ A gniåzdo (52). ◊ I gniåzd(e)m (16). ◊ L gniåździe (48) [w tym zapisy: -ździe (30), -zdzie (16), -ſdzie (1), -żdzie (1)]. ◊ V gniåzdo (1). ◊ pl N gniåzda (5). ◊ G gniåzd (8). ◊ D gniåzd(o)m (1). ◊ A gniåzda (31). ◊ I gniåzdy (2), [gniåzdami]. ◊ L gniåździ(e)ch (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
1.
Miejsce przygotowane przez ptaki lub zwierzęta dla wylęgu i wychowania potomstwa; leże, legowisko [często stosowane w porównaniach i analogiach] (152):
a.
O ptakach;
nidus Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; cubile, cunabula, domus Mącz, Cn; secessus avium Mącz; cava Calep; habitacula, nidamentum Cn (136):
Więc śię gniazdo zápaliło/ Iż z ſuchego drzążdżu było BierEz H3,
H2v [2 r.],
H3,
N4v;
podlug twégo ſwiadetztwa/ liſſki maią iamy/ gniázda niebieſcy ptácy/ ale ſyn cżlowiecży [...] niemá gdzie by ſwą głowę ſklonil [bibl. Matth 8/20] OpecŻyw 87 [
przekład tego samego tekstu KrowObr 49,
HistRzym 87, 113,
CzechEp 60,
GrabowSet B4,
LatHar 556,
WujNT Luc 9/58];
PatKaz II 63v;
Murm 83;
Mymer1 25v;
A kthoreby ſie patrzenia broniło/ ocży odwraczaiącz. Tedy ie z gniazda wyrzuca [orzeł] iako nie godne rodu ſwego. FalZioł IV 17b,
IV 17b,
21b,
22d,
23c,
24c (
16);
MiechGlab 56;
RejPs 75,
152;
RejRozpr E3v,
F4;
SeklKat K4v;
LubPs X5v;
KrowObr 49;
Widziſz y ptaki w gniaźdzyech iż ſie rodzą rozno RejWiz 100,
38v,
47v,
88v,
94,
110v;
RejZwierz 120v [3 r.],
140v;
BibRadz Prov 27/8,
Matth 13/32,
Mar 4/32;
Ptakow wielka wielkość/ zwłaſzcżá ſzpakow wielkich iáko Gołębie/ ktorych gniazdá wiſzą ná drzewie ná ćienkich gáłąſkach dla wężow ktorzy im z gniazdá dźieći iedzą BielKron 451,
36v,
146v,
264,
298v,
318 [2 r.],
339v,
427v;
Cubilia et nidi gallinarum et avium, Siadłá álbo gniaſdá. Mącz 70a,
44d,
127c,
141d,
145a,
156d (
14);
SienLek 40v,
51,
81,
152v;
GórnDworz Q6;
HistRzym 87,
113;
RejPos A2v,
42v,
257v [2 r.],
Ooo6;
RejZwierc 220,
255,
268;
Stárzy Ludzie tym obycżáiem miáſtá zápaláli/ Sypáli zboże po polu/ áby tám Gołębie znęćili/ potym ſiećią przytárgnąwſzy ktorego Gołębiá/ przywiązáli mu prochno záżegwſzy/ do nogi álbo do ſzyie/ y puśćili/ potym wnet poleći ná ſwe gniazdo pod dách y zápali prędko BielSpr 62v;
BudBib I 3d marg;
PaprPan E2v,
Ddv;
Calag 364b [2 r.];
KochPs 126,
151,
155;
SkarŻyw 334;
Ták więc ſmok/ vpátrzywſzy gniazdo krijomé/ Słowiczki liché zbiéra KochTr 3;
StryjKron 552;
CzechEp 60;
KochJez A2;
KochPieś 2;
Do twego Domu wierni ſię ſchadzáią/ iák ku gniazdom ptacy ſię zlatáią ArtKanc K8;
Calep 552b,
[698]a [2 r.];
GrabowSet B4,
D;
LatHar 556;
KołakCath B3v;
WujNT Matth 8/20,
s. 138 marg,
Luc 9/58;
A tu cudny ptak ieden Orłowi podobny Ma gniazdo WitosłLut A3v;
Więźniow cżtyry tyśiące rozmáitych było/ [...] Gniazdá pletli/ zacnieyſzy ná wieżách śiedźieli. KmitaSpit C6,
A2v,
B4v,
C6;
PowodPr 27 [2 r.];
Bo ná Orłowym gniaźdźie zorleie y ſowá KlonWor 56,
60.W charakterystycznych połączeniach: gniazdo cudze (3), jaskołcze (4), kryjome, łabędzie (3), orle (orłowe) (8), piękne, sokole, wysokie (2).
Przysłowia: ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi/ czo y ſam ſmierdzi y gniazdo ſwe záwżdy záplugáwi RejZwierc 52; iż iáko ptak dobry á toli wżdy w ſwe gniazdo nie plugáwi/ ále iáko może chędoży CzechEp 323.
Zwrot: »na gniaździe siedzieć« (1): Fovere nidum, Ná gniazdzie ſiedzieć/ to yeſt/ domá ſie chowáć. Mącz 135b.
Wyrażenia: »jako (
a. by) na, w gniaździe kokosz« [
szyk 2 :
1] (
2 :
1):
Aliecz to ſnacz panſka roſkoſs Siedziecz iako wgniazdzie kokoſs RejRozm 396;
RejKup cc7v;
RejZwierc 145.»gniazdo ptasze« = cunabula a. domus avium Mącz [szyk 3 : 3] (6): Mącz 72a, 94b, 246d; Gdy ſię tráfi gniazdo ptáſze twarzy twey w drodze [...] niemaſz wziąć mátki z ſynmi BudBib Deut 22/6; BielSen 7; Calep 173a.
W przen (2): RejZwierz 71; A my tu nędzne iaſkołki chcemy wylátywáć z rozumy ſwemi/ á grześć ſobie gniazdá w piaſku RejAp 68v.
α. Pisklęta; nidus Vulg, Cn (2): ilekroćiem chćiał zebráć dźiatki twe iáko kokoſz gniazdo ſwe (marg) kurczętá ſwe. (-) pod ſkrzydłá/ á niechćiáłoś? WujNT Luc 13/34; KlonWor 61.
b.
O zwierzętach;
cubiculum Mącz (13):
Pśicá niegdy ſzcżenna będąc/ A gniazdá ſwego nie máiąc: Drugiey też pśice prośiłá/ By iey gniazdá poſtąpiłá. BierEz M3,
M3;
RejPs 51v;
Małoćby było ná tym by v Lwá groźnego/ Nálazł w gniaźdzye Záiącá onego płochego. RejWiz 99v,
99v;
HistLan F3v;
Glirarium – Szczurkow gnią́zdo. Calep 458a;
KmitaSpit Bv;
KlonFlis C.W charakterystycznych połączeniach: gniazdo lwie, szczurkow.
Szereg; »łożysko a gniazdo« (1): Excutere feras cubiculis, Zwierz z łożisk á z gniasd ich wykołátáć. Mącz 339b.
W przen (2): RejWiz 94; Nuſz náſzá Polſká/ Litwá/ Zmudź/ y inſze iey kráiny/ ázaż tych ſmocżąt z gniazdá zebrawſzy nie wychowáły PowodPr 33.
c.
O owadach (3):
FalZioł IV 28c;
A gdźieby mrówki záwadzáły [...]: Náſyṕ tłuczonéy śiarki miedzy nié/ thedyć pozdycháią: álbo im w gniazdo máźi náley SienLek 159v.W przen (1): Bo poczćiwy cżłowiek rownie iáko śirſzeń ná ſwem poććiwym przeſtawa/ á nie bierze nigdy miodu s cudzego gniazdá RejZwierc A2v.
2.
Dom rodzinny; rodzina, ród; ojczyzna;
domus, familia, gens, genus, prosapia Cn (77):
Za długie zdrowie iego miłoſci pana Boga proſić [...] Y za iego miłoſci gniazdo wſzytko. LudWieś A4v;
GliczKsiąż B2;
Gniazdo nic nie pomoże obycżáiom złym. RejWiz 99v marg [
idem Cc6]
11v,
57v,
99v,
100 [4 r.],
132,
188v,
Cc6;
Więc żnáć iż y ſynowie/ z gniazdá Gołębiego [...] nie chcą ſwemu gniazdu/ nigdy być lekkoſcią. RejZwierz 82,
60,
63v,
64,
71,
72v (
18);
Biádá temu kthory pożąda zyſku niepobożnego ku podpomożeniu domu ſwego/ áby ſobie wił wyſokie gniázdo ſwoie BibRadz Hab 2/9;
poſłał táiemnie poſły [...] vpomináiąc y proſząc Wincentego/ áby pámiętáiąc ná gniazdo ſwoie ſmiłował ſie nád ſwoią oyczyzną BielKron 372,
411;
KochSat B3v;
RejPos A2v,
43;
RejZwierc 55,
267v;
WierKróc A4;
Nákieruy Strzeptowſkiego iuż ná inſzą ſtronę/ By vmyſł wzyął pocżćiwy poiął ſobie żonę/ Zaby to zacne gniazdo iuż nam nie zginęło PaprPan F4,
C3v,
E4,
H2v,
H4v,
N2 (
13);
SkarŻyw 63,
285;
KochProp 12;
PaprUp F2v;
Sczęśliwy ieſteś káżdy / którégo ćie/ Nie w wielkim gminie/ ni w gniaźdźie wyſokiem Bóg poſtánowił/ y ſwym ſtrzeże okiem. ZawJeft 24;
GrochKal 5;
OstrEpit A3;
Bo, by tylko krewni ſie ożeniáli, tedyby záwżdy lekſza byłá: á dáléy z gniazdá nie rozſzérzáłáby ſie miłość, iedno między krewnémi. SarnStat 599,
1265;
PowodPr 5,
27;
CiekPotr )?(2,
26;
A ktora ieſt pierwfza y záſłużeńſza mátká/ iáko oyczyzná [...] ktora gniazdem ieſt mátek wſzytkich SkarKazSej 665b;
Krolewſka myśl w cżłowiecże/ y ſkrzydłá rozſzerza Dáley niż według gniazdá y właſnego pierza. KlonWor 56,
63.W charakterystycznych połączeniach: gniazdo bujawe, czyste (3), dobre (2), niepodłe, pewne, poćciwe, prawdziwe, rozrodzone, sławne, stateczne, szczyre, ślachetne, święte, wysokie (2), zacne (5).
Przysłowie: A kto to gniazdo ták zacne dobrowolnie ſam przez ſie ſzkárádzi ieſt podobien ku owemu ſmierdzącemu dudkowi RejZwierc 52.
Wyrażenia: »gniazdo dziedziczne« (
1):
Zyẃ y W. M. w dobrym zdrowiu y w fortunách wſzelákich: mnożąc Bogu chwałę w Páwłowicach/ iáko w gniaźdźie dźiedźicżnym domu ſwego GostGospSieb +4v.»gniazdo ojczyste« (1): Ia/ pánie/ niechay mieſzkam w tym gniaźdźie oyczyſtém/ A ty mię zdrowiem opátrz/ y ſumnieniem czyſtém. KochFr 112.
Szereg: »dom, (i) gniazdo« [szyk 3 : 1] (4): Iákoż w tym zácnym domu tych Sieniáwſkich gniaździe Káżdą ſpráwę pocżćiwą záwſze ſpełná naydzye. PaprPan V; KochPs 126; oddzielił ſobie Abráhámá y z złego towárzyſtwá niezbożnych wywiodł: y dla tego/ áby iuſz dom y gniazdo náznácżył ná dánie onego obiecánego zbáwićielá świátá Meſyaſzá SkarŻyw [282], 481.
W przen (1): Y znam/ że duch vbogi/ Z gniazd / twych źiemſkich niſkośći/ W niebo wchodźi GrabowSet Hv.
3.
Skupisko, ośrodek, zalążek (pojmowane najczęściej abstrakcyjnie) (32):
A gdzie zaczną gniazdo groſſe Iuż lezie trochá ku troſſe RejRozpr C4v;
Ale nie dzyw gdzie ſwa wola iuż gniazdo vplecie Wſzytko ſie iuż w nim zalągnie czo ieſt zle na ſwiecie RejJóz H4;
Y to wſzytko od ſłońcá/ ták iáko od gniazdá/ Y mieſiąc ma ſwą ſwiátłość/ tákże káżda gwiazdá. RejWiz 145,
3,
3v,
6v,
43,
96v (
9);
RejZwierz 56,
111v;
Ledwo ſię vrádźiło/ álić o tym Báby Plotą z ſobą ná Rynku á zwłaſzczá w Krákowie/ Gdźie gniazdo ſwoie máią poſtronni Szpiegowie. Prot C3v;
RejPos 322v;
Abowiem ſláchectwo práwe ieſt iákaś moc dziwna á práwie gniazdo cnoty/ ſławy/ káżdey powagi y pocżćiwośći. RejZwierc 52,
22v,
51,
82;
ModrzBazStryj ¶2v;
KochPs 188;
CzechEp 323;
WisznTr 2;
O Murze ſławny kráiow Chrześćiáńſkich [...] Gniazdo dźielnośći/ y wdźięcżney ſwobody/ W co ćię przywieść chcą te wnętrzne niezgody? GrochKal 24;
KochPij C3v;
á owi ſzáleią/ Co ięzyk/ prawdy gniazdem/ być mnimáią. GrabowSet Y2,
Y;
KlonWor B3;
Węgierſka ziemiá gniazdem bluznierſtw przećiw Troycy ś. nieſłychánych. PowodPr 33 marg,
33;
GosłCast 53.W charakterystycznych połączeniach: gniazdo antychrystowskie, prawe, zacne; gniazdo bluźnierstwa, cnoty (3), dzielności, poczciwości, powagi, prawdy, sławy, swobody, wojny, złości (2); gniazdo rozwić (uwić, zawić, zwić) (5), słać (usłać) (3), spleść (upleść) (2), upatrzyć, zacząć (4), założyć.
Szereg: »siedlisko i gniazdo« (1): Ci [Rzymianie] náukam wſzyſtkim śiedliſko y gniazdo v śiebie vſłáli JanNKar C.
[[
W znacz.
2.
i 3.
często stosowany jest zabieg stylistyczny polegający na nawiązaniu do znacz.
1.
przez zestawienie w kontekście z przenośnym lub porównawczym użyciem nazw ptakow lub innych wyrazów związanych z życiem ptaków]
4. Zawiązek rośliny (1): Iam widział gniazdo wina ſrod piękney winnicze Z ktorego wnet wyroſly pięknę trzy maćicze RejJóz I8.
5. Kielich kwiatu (1): Calix rosae, Wnętrzna ókoliczność rożey kiedy ſie kwyát roskwitnie/ gniazdo rożey Mącz 32a.
6. [Kopczyk ziemi z zagłębieniem w środku, przygotowany do wsadzenia sadzonki: Sádzą chmiel ſkoro po źimie w źiemi puchlney á dobrze wzruſzoney/ y owſzem potrzebuie okopowánia źiemią obſypuiąc/ aby gorki były ktore gniazdámi zową/ á w káżde gniazdo wſtáwić tykę ábo trzy Cresc 1571 246 (Linde).]
7. Zestawienie: »bocianie gniazdo« = na okrętach wysoko umieszczony kosz, służący jako punkt obserwacyjny (3): Te boćianie Gniazdá zową Corbes et corbitae naues, okręty z tákimi gniazdy Niemcy zową die Meerſſe. KlonFlis H2 marg, H2.
8.
Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (11):
»gniazdo jaskołcze« =
Chelidonium maius L. (
Rost:
celidonija,
jaskołcze ziele) (
1):
Też gdi czebulę ſtłucżeſz zgniazdem iaſkołcżem á z miodem/ będzieſz miał dobry plaſthr na ſlinogorz gdy z wirzchu przyłożyſz. FalZioł I 27c.[»koralowe gniazdo« = Corallina officinalis L. (Rost: coralina, ziele od glistów); glony stosowane jako lek przeciw glistom: Mech koralowy/ gliſtne źiele/ Korallowe gniazdo/ Muscus marinus. Corallina, koralenmooſz SienHerb K3#v.]
»ptasze gniazdo« = Daucus Carota L. (Rost); pasternak, marchew polna; pastinaca agrestis Cn (9): Daucus creticus. Ptaſze gniazdo. Fogelneſt. FalZioł I 40c; naprzeciwko dychawiczi z zimney przyczyny ieſth dobre pthaſze gniazdo/ gdy będzie vwarzone kwiecie iego w winie z figami FalZioł I 40d, +3b, I 40v żp, 40c, d [2 r.], 41a, 78d.
»srocze gniazdo« = Daucus Carota L. (Rost); pasternak, marchew polna; pastinaca agrestis Cn (1): PAſternak polny, to ieſt polna marchew/ albo ſrocze gniazdo FalZioł I 105a.
Synonimy: 1. a. siadło; b. łożysko; 2. dom, familija, gospodarstwo, ojczyzna, pokolenie, rodzaj, rodzina; 3. siedlisko; 7. zest. »gniazdo jaskołcze«: celidonija, »jaskołcze ziele«, zandalina, złotnik; »koralowe gniazdo«: »glistne ziele«, glistnik, »mech koralowy«.
MM