[zaloguj się]
[pdf]

GOSPODARSTWO (269) sb n

gospodarstwo (264), gospodarztwo (5) [prawdopodobnie wymowa: gospodar-żstwo]; gospodarstwo : gospodarztwo SarnStat (17 : 5).

Wszystkie o oraz a jasne (w tym w a 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N gospodarstwo gospodarstwa
G gospodarstwa
D gospodarstwu gospodarstw(o)m
A gospodarstwo gospodarstwa
I gospodarstw(e)m gospodarstwy
L gospodarstwie

sg N gospodarstwo (48). ◊ G gospodarstwa (82). ◊ D gospodarstwu (8). ◊ A gospodarstwo (42). ◊ I gospodarstw(e)m (29); -(e)m (28), -ęm (1); -(e)m :-ęm ActReg (1 : 1). ◊ L gospodarstwie (33). ◊ pl N gospodarstwa (7). ◊ D gospodarstw(o)m (1). ◊ A gospodarstwa (18). ◊ I gospodarstwy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

1. Określona społeczność; sprawowanie w niej rządów, zarządzanie wspólnym majątkiem, dozór (12): ták y Pyetrowi ná to powſſechne goſpodárſtwo władzą przez duchá S. zeſlał. KromRozm III M5; Noe panem zyemſkim będąc ná ten cżas/ Krolem/ Kápłanem/ y Kſiążęciem/ pocżynał goſpodárſtwo pirwſze BielKron 5v, 1; A Bernárdyn był nád nimi iáko Stároſtá/ ktoremv Stárſzy bráctwá/ klucże y wſzytko goſpodárſtwo zlecił. SkarŻyw 461; KmitaSpit C4v.

gospodarstwo czego (4): Co nic inego nyebyło/ yedno iż mu goſpodárſtwo wſſyſtko tego to kroleſtwá nyebyeſkyego ná źyemi/ to yeſt koſcyołá ſwego poruczył KromRozm III M4v.

W charakterystycznych połączeniach: gospodarstwo poczynać (2), poruczyć (3), zlecić; bawić (się) gospodarstwem (2); gospodarstwo zaczyna się.

Wyrażenie: »gospodarstwo kościelne« [szyk 1 : 1] (2): A potym zezwawſzy kápłanow/ y mieſzcżan/ znowu mu goſpodárſtwo kośćielne porucżył: dáiąc mu moc y władzą ná wſzytki dobrá kośćielne SkarŻyw 171, 171.
Szeregi: »gospodarstwo, (i) szafarstwo« (2): Apoſtołowie ſwięći/ niechcąc ſie báwić tym goſpodárſtwem y żadnym ſzáfárſtwem/ [...] zebráli do ſiebie ono zgromádzenie ſwięte RejPos 23; BudNT m4 marg.

»zwierzchowny porządek a gospodarstwo« (1): BArzo pożytecżną ten Pſalm w ſobie ma náukę/ iż w rzecży poſpolitey y w káżdym náſzym zwierzchownym porządkuá goſpodárſtwie/ náſze ty pilne ſtáránia nie mogą być doſkonáłe LubPs cc5v.

W przen [czego] (1):
Szereg: »gospodarstwo a szafarstwo« (1): Apoſtołowie ſwięći/ [...] widząc iże to byłá rzecż potrzebnieyſza/ áby byli báwili ludzi goſpodárſtwem á ſzáfárſtwem onych wiecżnych á nieſkońcżonych ſkárbow kroleſtwá niebieſkiego [...] zebráli do ſiebie ono zgromádzenie ſwięte RejPos 23.
2. Stan posiadania prywatny lub ogólny, dobra materialne; dostatek; nadmierne gromadzenie bogactw (31): RejPs 160v; Yákoż tedy w vmyſlech ludzi tych tá żądza zárodziłá ſie/ że nie wyęcey nye roſkoſſuye [...] yedno pyenyądze myeć/ ſkárby gromádzić/ imyoná kupowáć/ goſpodárſtwá nábywác. GliczKsiąż M5; iż ludzye s pokoiá w grzechy rozmáite ſie wdawáli/ zwłaſzcżá w łákomſtwá to dźiś zową goſpodárſthwem BielKron 416v, 94v, 376; Drudzy do Goſpodárſtwá wſzytkę myśl ſkłónili/ A w pieniądzách nawyżſzé dobro położyli. KochZg A3v; Opuśćiwſzy wcżeſności domowe y goſpodárſtwá zbythnie/ y ſwary o Wiárę nie potrzebne/ obronę táką ſtánowić/ kthoraby byłá pożytecżna Rzecżypoſpoli: BielSpr 76, 3v; WujJud A3v; BudBib Iob 6/22; á co mieſiąc cżterey ich chodziło/ po dochody klaſztorne/ do innego imienia/ ktore ten klaſztor miał opodal/ kilá dni drogi: opátruiąc teſz goſpodárſtwo ku żywności bráćiey. SkarŻyw 183; BielRozm 8; GostGospSieb +4; tedym tu conſignował té Státuty, áby w kupie wſzyſtko ſnádniéy obáczyć ſie to goſpodárztwo Koronné mogło. SarnStat 517; Goſpodárſtwá częśći. Familia. Paſzé. Drzewá. Ląki. Myśliſtwo. Oborá. Polá. Bárci. Wody. Hándle. SarnStat 552; ART. XII. o rzeczách przećiwnych goſpodárſtwu. SarnStat 644, 520, 672, 673, 684, 699, 1278.

gospodarstwo czego, czyje (3): Wypiſawſzy perſony ku goſpodárſtwu należącé, y o pożytkách goſpodárztwá tutecznych kráiow: iáko ſą ſády, lásy, y inné drzewá. SarnStat 667, 520, 644.

gospodarstwo z czego (2): Bo to drugié pożytki goſpodárztwá tutecznégo z łąk. SarnStat 671, 677.

W charakterystycznych połączeniach: gospodarstwo nabywać; w gospodarstwo sobić się; gospodarstwem opatrzyć; gospodarstwo koronne, zbytnie.

Szeregi: »gospodarstwo i dochod« (2): W Miáſtach goſpodárſtwo y dochod rzemioſłá nawiętſzy/ młyny/ tárgi/ iármárki/ cłá GostGosp 140; SarnStat 644.

»gospodarstwo i (a) dostatek« [szyk 2 : 1] (3): Kędy ſie też okázuie w ſámych goſpodarzoch pychá/ zbytki/ márná pompa/ co dziś doſtátkiem á goſpodárſtwem zową. LubPs X2v; PowodPr 18, 19.

3. Gospodarność, zapobiegliwość, mądrość i oszczędność w zarządzaniu czymś; frugalitas Mącz; oeconomice, privatae vitae ratio, prudentia domestica, scientia rei familiaris Cn (9): RejPs 120v; Mącz 143d; WujJudConf 208v; Tymże obycżáiem w goſpodárſthwie ſłuſzny porządek mieć máią rodzicy/ áby názbyt ſzcżodrymi ábo názbyt ſkąpymi nie byli. RejPosWstaw [412]; BielSjem 7; Pánu wielkiemu/ to goſpodárſtwo napotrzebnieyſze y pierwſze/ rozchod áby nie vprzedzał dochodu GostGosp 1, 1; Y goſpodárſtwá vcżą nas też zgołá/ Mrowká y Pſzcżołá. KlonFlis E3v.
Szereg: »gospodarstwo a pilność« (1): A to co męſzcżyzná śiłą/ á dzielnoſcią ſwoią máiętnośći przybáwi/ to białagłowá goſpodárſtwem/ á pilnoſcią/ w dobrey mierze záchowa GórnDworz X6v.
4. Każde wyspecjalizowane zajęcie, konkretne działanie, zakres obowiązków (36): Gdi ſie nalepiey zbierzeſz/ná ſwe goſpodárſtwo/ Przekáźi niemoc y ſmierc BielKom B2; RejWiz A5v; Był też ten obycżay/ iż też káżda oſoba męſzcżyznia byłá popiſana w kſięgi krolewſkie/ cżym ſie kto obchodził á iáko ſie ſpráwował ná ſwym goſpodárſtwie. BielKron 9v; y pocżął ſie thám Lech fundowáć ná rozmáite goſpodárſtwá BielKron 318, 95, 95v, 449; GórnDworz Ii4; Abowiem kto przegląda pokoy Rzecżypoſpolitey/ śiłnego ſie to goſpodárſtwá imie RejZwierc 141; S kądby ſie wſzyſtkie ſtany záwſze bogáciły Przes goſpodárſtwá/ A nie przes łgárſtwá MycPrz I [C]2; Ktemu/ iż częſtokroć mieyſcá té ktore do káżdego innégo goſpodárſtwá máło álbo nicby ſye przygodźić niemogły do Stáwow bywáią Więc naſpoſobnieyſzé Strum A3; Nárybiáią ſobie Stáwy po ſwéy woli iákimi kolwiek chcą/ y tám to ich nawiętſzé goſpodárſtwo. Strum P3v, A2v, A3, A3v, B5, O3, P2v, Q4v; bo Dworká ma oſobno ſwe goſpodárſtwo vkázáć/ dańnych z nim nie mieſzáiąc. GostGosp 106, 112; prze niebo y gwiazd rozną ſpráwę/ rozne ćiáłá/ rozne obycżáie/ zátym y rozne roznych potrzeb goſpodárſtwá bydź muſzą. GostGospSieb + 3v.

gospodarstwo czego (1): Ale v nas w Polſzce/ że tho ieſt nie dawné Goſpodárſtwo/ Stáwow budowánia/ y Karpiámi ié Rybienia: tedy ieſzcze nie mogą być ták ſpoſobni Strum P4.

gospodarstwo (o)koło czego (4): StryjKron 6; Vrzędnik kędy nád rzeką ieſt/ ma ná Wioſnę ſzcżublętá/ kárpiętá/ y wſzeláki drob łowić/ á ſtáwy tym rybić: zwłaſzcżá kędy goſpodárſtwá około mnożenia ryb niemáſz GostGosp 100. Cf »gospodarstwo około rolej«.

W charakterystycznych połączeniach: gospodarstwa jąć się, (na)uczyć (3); gospodarstwo czynić, mieć, okazać (ukazać) (2), opatrzać, wynajdować, zacząć; na gospodarstwo fundować się, zebrać się; na gospodarstwie sprawować się.

Zwrot: »około jakiego obierac się gospodarstwa« = czym się zajmować, z czego żyć (1): á náucżył brácią/ gdy ich będzye pytał Krol około iakiego ſie obieráią goſpodárſtwá/ áby rzekli/ ieſteſmy páſterze owiec BielKron 18.
Wyrażenia: »domowe gospodarstwo« = prawdopodobnie hodowla i przetwórstwo (4): bo plenne pieniądze z domowego goſpodárſtwá/ á z ládácżego názbieráć może GostGosp 132.

»gospodarstwo (o)koło rolej, rolne« = agricolatio Mącz; villicatio Calep [szyk 2 : 1] (2 : 1): Prudens agricolationis vir, Vmieyąci ſie obeyść/ s rolnym goſpodárſtwem. Mącz 328b; á z bydląth ludzie podziáłáć: pokazáć im małżeńſtwo: więc goſpodárſtwo około roley GórnDworz Kk5v; Calep 1124a.

Szeregi: »gospodarstwo i (takież) rzemiosło« [szyk 1 : 1] (2) : BielKron 4v; Ty Chamie orz rolą/ y inſzym Goſpodárſtwom/ y Rzemioſłom przyſtoyne potrzeby odpráwuy StryjKron 6.

»gospodarstwo i służba« (1): Dworká ma prośić áby ią wpiſano w Inwentarz kiedy przyſtawa: áby okazáłá w rok/ álbo kiedy odſtawa/ goſpodárſtwo y ſłużbę/ iáko y Vrzędnik. GostGosp 18.

Iron (1): Ty [Merkury] go vcżyſz cżuynośći/ y też goſpodárſtwá/ Do zamkow ingrychtowych trefnego śloſárſtwá. KlonWor 2.

W przen (2): iż to ieſt napilnieyſze ſtáránie iego [czarta] á nawiętſzé goſpodárſtwo iego w they oſiádłośći twoiey/ áby mnożył kłopothy/ roſterld/ á niezgody miedzy wſzytkimi ſtany ná zyemi RejPos 333v.

gospodarstwo o czym (1): Potrzebnieyſze goſpodárſtwo o zbáwieniu/ niż o tym ſwiecie. RejPos 23 marg.

5. Dom z rodziną i służbą oraz wszelkimi sprzętami, inwentarzem i nieruchomościami; prace związane z jego codziennym funkcjonowaniem; zapewnienie bytu (często o życiu i pracach wiejskich: uprawie i hodowli); oeconomia Mącz, Calep; res (domestica a. familiaris) Mącz, Cn; aedes culturae, domestica administratio, familia, haereditas, studium agriculturae Mącz; rusticatio, privata vita Cn (180): Vcż ſie w ſwym domu dobrego goſpodarſtwa. BielŻyw 11; Ale ieſtli żonę dla goſpodarſtwa á dla przygody niemoci poymuiemy, lepiey to wierny ſłużebnik zrządzi niżli żona BielŻyw 110, 109, 169; KromRozm I Lv; Nyechayżeby dom był od goſpodárſtwá/ á ſzkołá od rozumu á mądrosći. GliczKsiąż L, L, P2v; Ano iuż goſpodárſtwo/ iuż wſzytki pożytki/ Zycżliwie opátruią iuż weſpołek wſzytki. RejWiz 42v; Rozdzyał piąty [...] o ożenieniu/ y o wychowániu dzyathek/ y o goſpodarſtwie á powinnośći dobrego cżłowieká RejWiz 45v, 32v, 56 [3 r.], 92 [2 r.], 192, Cc5v [2 r.], Cc7v; RejZwierz 73, 136, aa3; Kthorzy z więźienia wyſzedſzy pocżęli robić/ ſiać/ oráć/ kopáć/ y goſpodárſthwem żywnośći nábywáć/ opuśćiwſzy kozáctwo łupieżne BielKron 371, 87v, 131v, 340v [2 r.]; Ale ſie tam ozywa ieden miedzy wami/ Mieniąc/ iſz goſpodárſtwo Polſkę zbogaciło KochSat A3, C2v; KwiatKsiąż Cv; Columem familiae, Podporá rzeczy domowey/ to yeſt ná kiem goſpodárſtwo leży. Mącz 60c; Habes uxorem in rerum domesticarum administratione valde exercitatam, Maſz żonę ku wiedźieniu goſpodárſtwá wielmi ćwiczoną/ vmieyętną. Mącz 222c, 8b [2 r.], 73b, 117c, 144c, 152c (25); Wół á Zóná/ ſą przednieyſzé rzeczy w Goſpodárſtwie ſtátecznégo cżłowieká OrzQuin P4, Y3v; iż Duch s. ták był vtwirdził myſli ich/ [...] iż y bogáctwá ſwe/ y goſpodárſtwá ſwe/ j wſzytko dobre mienie ſwe byli opuśćili RejPos 23; A ácż troſzkę pomoże [czart] do márnego názbieránia onego/ áby ſie rozmnáżáły s tego ty złośćiwe figle/ á ty nierządne goſpodárſtwá iego/ ále ſie to wnet iáko plewy wſzytko prętko rozleći RejPos 115; á ći bogacże ktorzy ſie oſądzili wſiámi/ żonámi á goſpodárſtwy ſwoiemi/ [...] nie tylko áby ſie thám ćiſnąć ábo iść mieli/ ále áni tám pozrzą. RejPos 160, 115 [5 r.], 134, 159v, 202v, 264 (18); Bo ſie tám náucżyſz goſpodárſtwá/ bo ſie iuż ſwym ſtanem thám/ nie inácżey iáko we wśi goſpodárſthwem/ muśiſz opiekáć. RejZwierc 26; bo thák w żywocie ſwym iáko y w goſpodárſtwie iáko iednę godzinkę vpuściſz iuż śiłá vpuśćiſz RejZwierc 108; Pániey goſpodárſtwo. RejZwierc 109 marg; Ieſienne roſkoſzy y goſpodárſtwá. RejZwierc 109v; Nuż náchodziwſzy ſie po ſwym pobożnym goſpodárſthwie/ iuż theż tobie w ciepłey izbie vſiędzieſz RejZwierc 111v, Bv [3 r.], 12v, 31v, 32, 106 (25); WujJud B7, 209; Strum R, R3v; Acż teraz goſpodárſtwem káżdy ſie z nich báwi/ Ale gdy o potrzebie namniey co vcżuią/ Wierz mi prętko w gromádę náſzy ſie ſzykuią. PaprPan E4v; Proznuiące/ leniwe/ o rolą y o goſpodárſtwo niedbáiące nápráwiłby ModrzBaz 20v; niechby goſpodárſtwá pátrzył/ á cżeladkę wſzytkę w powinnośći ich zádźierżawał. ModrzBaz 36v, 97; SkarJedn 358; Iam chćiał áby byłá w goſpodárſtwie oſtrożnieyſzą/ á oną byłá w wierze gorętſzą. SkarŻyw 141, 55, 335; ZapKościer 1580/10; Kto z goſpodárſtwá/ á kto záś z wyſługi Zbierze pieniądze: y z kupiectwá drugi: Ieſli ſye żoná nieprzyłoży ktemu/ zginąć wſzytkiemu. KochPieś 42; BielRozm 9 marg; ActReg 4v [2 r.], 138; Calep [725]a; Goſpodárſtwo práwe/ dobrze śiać wſzelkie naśienie/ ták w polu iáko ná ogrodźie/ w oborze bydłá dość. GostGosp 4; Oborá pierwſzy fundáment goſpodárſtwá/ Ziemiáninowi álbo Oracżowi rządnemu, GostGosp 6, 4, 6, 8, 30, 66 (14); GostGospSieb +2 [2 r.], +2v, +3, +3v [2 r.]; wſzákże iż częſtokroć przydawa ſie/ że niektorzy zániedbáwáiąc goſpodárſtwá y dobréy ſpráwy domów włáſnych y dóbr dźiedźicznych nie ſtáráią ſie/ áby popráwowáli SarnStat 594; A ktemu rzeczy wſzytki ku żywnośći goſpodárſtwá właſnégo ſzláchetckiégo [...] wolno iśdź máią SarnStat 1234, 594, 645, 667, 1132, 1222, 1270; Iako ptáſtwá goſpodárſtwu ſzkodliwego/ dotyla zbywamy płaſzániem / ſtráſzydłámi/ śidłámi/ y zbierániem z gniazdá/ áż gdy to nie pomoże/ y ſáme gniazdá ich rozmiátamy. PowodPr 27, 62, 71; SkarKaz 423b; PaxLiz Bv, E2v, E4v; KlonWor 48.

gospodarstwo około kogo (2): Y znamy tákowe oſoby łácnieyſze być ku ſłużbie Bożey niżli te/ ktorzy ſpráwámi właſnemi ábo goſpodárſtwem około cżeládźi bywaią rozerwáni. WujJudConf 209v, 212.

gospodarstwo nad kim (1): o dobrym goſpodárſtwie nád czeladką SkarKaz 419a.Tytuł (2): GostGosp kt; ktore [książki] on Inwentarzem domowym/ á drudzy Goſpodárſtwem zwáli. GostGospSieb +2.

W charakterystycznych połączeniach: gospodarstwa doglądać, jąć się (2), (na)uczyć się (3), patrzeć (patrzać, patrzyć) (4), pilnować (być pilen) (6), podpomoc, uży(wa)ć (4), zaniedbawać; gospodarstwo dzierżeć, mieć, odprawić, opatrować, opuścić (4), poruczyć, rozcząć, rozmnażać (pomnożyć) (2), sposobić, sprawować, stracić, wieść (3), wychwalać; (za)bawić się (zabawiony) gospodarstwem, około gospodarstwa (4); gospodarstwo cudne, czarta, dobre, jesienne (4), kmiece, leniwe (2), misterne, nadobne, nędzne, nierządne, paniej (2), pańskie, pilne, pobożne (3), pomierne (2), potrzebne, prawe, przednie, skąpe, słuszne, snadne (2), szlacheckie (2), własne (3); gospodarstwa doskonałość, fundament, grunt, sprawowanie, sztuka, wiedzienie.

Wyrażenia: »domowe gospodarstwo« = ager Modrz [szyk 4 : 3] (7): Obycżay ludu Hiſzpáńſkiego ieſt ten: Zony goſpodárſtwá domowego pátrzą BielKron 280v; RejZwierc 110, 110v; Strum Q4; maſz mu w domowym goſpodárſtwie wiernie pomágać KarnNap G2; ModrzBaz 32; CzechEpPOrz *3v.

»niderlandskie gospodarstwo« (1): ták/ że tylko to cżytáiąc/ byle bárzo oſpáłym á zápiłym nie był/ może Niderlándſkiego goſpodárſtwá nie widząc domowym bárzo dobrze dom rozmnożyć. GostGospSieb +3v.

Szeregi: »oractwo (a. oranina) a (i, abo) gospodarstwo« = agricultura, res familiaris Modrz [szyk 3 : 1] (4): Culturae servire, Orániny á goſpodárſtwá pilnowáć. Mącz 388c, 45d; ModrzBaz 116; Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales, aut liberalibus quám proximae: bo kondycyey Sżlácheckiey nie deroguią. Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo ábo goſpodárſtwo/ myśliſtwo KlonFlis A2v.

»gospodarstwo i rząd domowy« (1): Lecż ktoby ſwey/ w tey mierze/ niechćiał troſkáć głowy/ O wſzyſtko goſpodárſtwo/ y o rząd domowy/ Może beſpiecżnie kupić do domu te kśięgi GostGospGroch kt.

»rzecz domowa, (albo) gospodarstwo« (2): gdyż ieſt rzecż oſobna/ iednemu należąca/ ktorą właſnym imieniem zową/ Rzecżą dornową/ álbo goſpodárſtwem [res familiaris ac domestica]/ á do tego należy/ áby oná cżeladz y wſzytcy domownicy weſpołek żyli/ á do káżdey potrzeby ábo roboty ku pożywieniu należącey ſpolnie ſobie pomagáli ModrzBaz 2v; GórnRozm K.

»gospodarstwo abo sprawy domowe« (1): To pewna/ że ſie niewiáſty do kądźiele vrodźiły: y on [...] dawa znáć/ że im goſpodárſtwo/ ábo ſpráwy domowe [rerum domesticarum curam]/ nie Rzecżypoſpolitey máią być zlecone. ModrzBaz 49.

W przen (3): iż mu tego iego goſpodárſtwá ſwiętego nic więcey nie miáło pſowáć á thárgáć/ iedno then nieſláchetny kąkol/ roſterk á niezgodá miedzy wiernemi iego. RejPos 333v, 53v; Robotne pſzcżoły w vlu ſzemrzą/ kiedy wodzá Nowego oglądáły/ á chęć náſtąpiłá Od máćior ſie wynośic/ y nowe zacżynáć Goſpodárſtwo KochOdpr B4v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Refectus, Pośilenie też Goſpodárſtwo. Mącz 116b.

Synonimy: 1. szafarstwo; 2. bogactwo, czynsz, dobro, dochod, dostatek, dzierżawa, imienie, intrata, majętność, mienie, możność; 3. pilność; 4. rzemiosło, służba; 5. oractwo, oranina.

Cf HOSPODARSTWO

MM