[zaloguj się]
[pdf]

DOSTATEK (594) sb m

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 12 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N dostatek dostatki
G dostatku dostatkow
D dostatkowi, dostatku
A dostatek dostatki
I dostatkiem dostatki, dostatkami
L dostatku dostatkoch, dostatkach
inne sg A zam. G - dostatek

sg N dostatek (92). ◊ G dostatku (60). ◊ D dostatkowi (5) MurzHist, BibRadz, RejZwierc, GostGosp, LatHar, dostatku (2) KochZuz, MycPrz. ◊ A dostatek (170). ◊ A zam. G dostatek (4) Leop, BielKron, Mącz, GórnDworz. ◊ I dostatkiem (101); -em (11), -(e)m (90). ◊ L dostatku (56). ◊ pl N dostatki (14). ◊ G dostatkow (26); -ów (1), -(o)w (25). ◊ A dostatki (44). ◊ I dostatki (6) LubPs, BielKron, Oczko, SkarŻyw, OrzJan, SkarKaz, dostatkami (2) StryjKron, SarnStat. ◊ L dostatkoch (7) LubPs (3), RejPos (3), HistLan, dostatkach (5) CzechEp (2), PowodPr (2), SkarKaz; ~ -ach (3) PowodPr (2), SkarKaz; -åch (2) CzechEp.

W znaczeniu 1. w funkcji dopełnienia po orzeczeniu zaprzeczonym występuje w formach: G (5), np.: oleju im dostatku nie dawał; A (4), np.: nienaleźli dostatek wody; G Diar, Strum, SkarŻyw; A Leop, Mącz, GórnDworz; G : A BielKron (1 : 1). ◊ Orzeczenie w formach rozróżniających rodzaj występuje: w 3 sg m (12), np.: gdzieby nie był dostatek tak wiela person; 3 sg n (6), np. ludu w nich i majętności dostatek było; 3 sg m MurzNT, BielKron (2), Mącz, ModrzBaz, Oczko, MWilkHist, GostGosp (2), SarnStat (3); 3 sg n CzechRozm, ActReg, GrabPospR (4). W znaczeniach pozostałych zawsze 3 sg m.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Obfitość, wielką lub wystarczająca ilość; satietas, sufficientia Mącz; abundantia Calep; copia, facultas, plurima materia, silva Cn [w tym kogo, czego (189)] (219): [kokosz] Będzie záwżdy dwie [jaja] znośiłá: Ieſli ią tłuſtą vdziáłam/ Ięcżmieniá iey doſtátek dam BierEz 14; á gdy w miaſto miodu włożyſz doſtatek czukru/ thedy będzieſz miał dobry ſiropek FalZioł I 116c; GlabGad B2, B2v, I8, Lv, O4v; BierRozm 5; Dáłá iey też y Venus/ doſtátek pięknoſći. KlerWes A2v; MurzHist S4v; to dobrze sami baczymy, że WKM [...] takiego dostatku czasu mieć nie możesz Diar 86, 24; Gdzye dobytká doſtátek/ tám dochody huſte. BielKom B8; Tyć Pan doſtátkiem zboża ſobye nákarmił obficie LubPs S5; Chceć ſye práwá zemną/ dam ći go doſtátek GroicPorz ſ4, ſ4, bb2v; Leop 2.Par 32/4, Sap 19 arg, 2.Mach 12/14, 27; BibRadz Num 11/21, 22 [2 r.], Eccli 45/25; A ták niemogł prętko ludzi mieć doſtátek/ iáko prętko Turcy wźięli Biłáhrod BielKron 328, 191v, 207v, 289v, 298v, 309 (11); Mącz 64c, 66a, 115a, 217b, 500c (9); GórnDworz O3; HistRzym 62; BielSat N, N2; HistLan B2v; RejZwierc 252; BielSpr 18 [2 r.], 19, 20, 20v, 21, 36 (10); MWilkHist A2v; WujJudConf 65; A iż prożnowánia y pokoiu doſtátek máią/ nie myſlą nie o tym co to ieſt zá ſkarb ſłowo miłego Bogá RejPosRozpr c4; BudBib Iob 31/25; Będzye záwżdy mąki miał/ co trzebá doſtátek. HistHel B2v; Strum H4; CzechRozm 255 [2 r.]; PaprPan I2v, M4, N3; Niewie cżego máią doſtátek [quibus rebus abundent]? á cżego im niedoſtawa? ModrzBaz [16]v, 19, 35v, 51v, 119v; SkarJedn 90; Oczko 6v [2 r.], 7v, 9v; Po wśiách/ po mieśćiéch kwitnącéy młodźi Táki doſtátek iego wiek zrodźi Iáká na przyśćiu wioſny przyiemnéy Trawy więc bywa obfitość źiemnéy. KochPs 106, 116, 126; pożycżmi ſrebrá doſtátek/ ábych ie mógł práwie po páńſku cżeſtowáć SkarŻyw 455, 593; O iáko wiele naiemnikow w domu v oycá moiego máią doſtátek chlebá: á ia oto od głodu zdycham. WerGośc 222; BielSjem 33, 36, 38; PudłFr 23, 31, 61, 76; Teconsideracye kładł aby woiska dostatek było y aby się zrachowali wiele nasz bydź może? ActReg 6, 6; Calep 10a [2 r.], 40a, 197b, 809a; [urzędnik] ma ich [drew] przycżynić/ coby ich był doſtátek práwy. GostGosp 136, 6, 10, 46, 68, 82 (11); OrzJan 44, 65; KochFrag 29; KołakSzczęśl B; RybGęśli B4; WysKaz 40; Nietylko doſtátek, ále zeby ochędoznie robił rzemięſłnik SarnStat 286; Sol zá zwykłą cenę niech będźie przedawáná/ y iey doſtátek bydź ma [ciusque copia esse debet JanStat 58]. SarnStat 338, 277, 283, 387, 428, 966 (13); ku tym ſzláchtá Niemiecka Pruſka y Liflantſka niechby y ći ráytárſko ſtánęli/ ſkądby było ráytárſkiego boiu w woyſzcże doſtátek GrabPospR M4v, K4, K4v, L, M4v [2 r.], N2v; Mędrzec pogáńſki vpátrował to/ iż iedná źiemiá nie zwykłá rodźić/ y oſobliwych doſtátkow żywnośći/ y oſobliwych mężow. PowodPr 70; SkarKaz 121a; PaxLiz C4v; SkarKazSej 666b; KlonFlis C, Cv, C2.

dostatek w czym (3): żadney nádzyeie nie trzebá mieć ábyſmy Illium álbo Troią wzyęli/ gdyż widzimy wielki doſtátek w ludzyech y w inych potrzebach BielKron 58. Cf »wsz(ystki)ego, we wszem, na wszystkim dostatek«.

cum inf (1): Bá brácie pśie głádką maſz śierść/ Muśiſz ty mieć doſtátek ieść BierEz Rv.

W charakterystycznych połączeniach: dostatek chleba (3), ludzi (w ludziech) (12), pieniędzy (4), złota (3), żywności (9); dostatek [czego] (do-, po-)da(wa)ć (dający) (25), mieć (mający) (74).

Fraza: »na dostatku [czego] nie schodzi« (1): Przed rozmyślániem to naprzod opátrz/ ábyć ná doſtátku máteryey/ y rzecży nie ſchodziło. LatHar 664.
Zwrot: »w dostatkach [czego] opływać« (1): [Polacy] w doſtátkách wſzelákiey żywności ták opływáią/ iż [...] wielkie nád ſámę żywność zyſki ſtąd odnoſzą PowodPr 18.
Wyrażenia: »dostatek (wsze(laki)ch a. wszystkich) rzeczy, potrzeb; dostatek w potrzebach« [w tym: dostatek wszelkich potrzeb mieć a. mający = copia rerum omnium abundare, rebus necessariis abundans Modrz (5); za dostatkiem wszystkich rzeczy (1)] = rerum omnium satietas Mącz; rerum omnium largitas Vulg [szyk 9 : 8] (13 : 3; 1): rozmnoży ćie Pan Bog twoy á poſzczęśći [...] w doſtátku wſſyſtkich rzeczy. Leop Deut 30/9; BibRadz II 138b marg; BielKron 58, 98, 413; Mącz 369b; ábyś nie muſiał ná zad zoſtawſzy nic nie powiedzieć/ iáko ſie tho więc thym trefia/ kthorzy doſtátek rzecży w głowie ſwey nie máią. GórnDworz O3; KuczbKat 300; wſzákże to wſzyſtko pochodźi zá dobrą ſpráwą y zá doſtátkiem wſzyſtkich rzecży potrzebnych ku obronie. BielSpr 75; wſzyſtkich potrzeb nietylko do żywnośći/ ále y do wcżáſu y roſkoſzy doſtátek mieli. WujJud A3; ModrzBaz 77, 93, 130; OrzJan 37; SarnStat 278, 917; GosłCast 17.

»dostatek wielki, hojny, obfity« [szyk 5 : 4] (7 : 1 : 1): KrowObr 140; BielKron 58; Frumenti ex inopia gravi sacias facta est, Z wielkiego niedoſtátku wielki doſtátek żytá ſtał ſie. Mącz 369b; BielSpr 52v; żaden cżłowiek ſam ieden mieſzkáć niemoże: by też y naywiętſzy doſtátek wſzytkich rzecży miał [ne si copiis quidem rerum omnium afflueret] ModrzBaz 77; Ty nocną roſſę ſpuſczaſz: ty doſtátkiem hoynym Zywéy wody dodawaſz rzékom nieſpokoynym. KochFr 125; GostGosp 130; OrzJan 37; Byś drew do láſá [...] Abo więc ſzyſzek nie woźił do boru/ Bo ich tám pierwey doſtátek obfity/ Lecż nie odbyty. KlonFlis E2v.

»wsz(ystki)ego, we wszem, na wszystkim dostatek« [w tym: wszystkiego dostatek mieć = omnem sufficientiam habere Vulg (17)] = copia rerum Modrz [szyk 17 : 14] (28 : 2 : 1): MurzNT 38v; Diar 34; do żony nyema godnosći áni lat/ á do miłoſnice wſſytkyego mu yeſt doſtátek/ thám ma godnosć y látá. GliczKsiąż O8v; KrowObr 140; RejFig Ee3; [Gdańszczanie mieli] cżterzy dni chowáć Krolá ze wſzytkim dworem z doſtatkiem wſzytkiego kiedykolwiek tám przyiedzye BielKron 391v, 319v, 334v, 375v; BielSat G3v, N4; HistLan D4; BielSpr 49v, 64, 66v; BudNT 2.Cor 9/8; ModrzBaz 47, 56, 110v; SkarŻyw 349; NiemObr 46, 106, 111; BielSjem 41; PudłFr 65; GostGosp 124; GrabowSet K4; ábyśćie we wſzytkim záwſze máiąc wſzytek doſtátek/ obfitowáli ku wſzelkiemu vczynkowi dobremu WujNT 2.Cor 9/8 [przekład tego samego tekstu BudNT]; GosłCast 37; SkarKazSej 674a; ći źwierzowie niemi Máią na wſzytkim doſtátek ná źiemi KlonFlis C.

Szeregi: »bogactwo (i) dostatek wszystkiego« (2): BielSpr 66v; Niektorzi zacność ſwą okázuią bogáctwy/ y doſtátkiem wſzytkiego [opibus et copia rerum] ModrzBaz 56.

»dostatek abo niedostatek« (1): trzebá ſię pilnie wyſtrzegáć/ áby żołnierze poſtronni/ [...] ieſli wſzytkiego máią doſtátek ábo niedoſtátek [rebusque etiam omnibus quibus vel abundet vel deficiatur]/ ná koniec przewiedźiawſzy wſzytek ſpoſob walcżenia tych v ktorych służą/ niebyli ná potym/ [...] od inſzych náięći. ModrzBaz 110v. [dostatek i niedostatek w innym połączeniu strukturalnym (1) Mącz 369b].

»obficie á dostatek« (1): Pan Kryſtus wodę w wino przemienił/ y ták obficie á doſtátek go dárowáć racżył RejPosWstaw 44.

»obfitość i dostatek« (1): Kryſtus roſkázuie wſzythkim ſwoim sługam áby rozwiązáli cżterech ániołow [...] ktorzy mieſzkáią w wielkiey obfitoſći y doſtátku wſzech rzecży BibRadz II 138b marg.

»dostatek i okwitość« (1): Doſtátku y okwitośći wſzelákich rzeczy w powiećiéch po Woiewództwách áby doſtawáło, Wowodowie [!] máią opátrzyć. SarnStat 278.

Wyrażenia przyimkowe: »według dostatku« = stosownie do posiadanej ilości (2): pośilecżne vffy [...] zá pirwſzym rzędem máią ſthać/ drudzy tąże ſpráwą y w trzećim y w cżwartym y w piąthym według doſtátku ludzi BielSpr 20, 20.
a. W funkcji przysłówka: Dużo, dosyć (14): przecż nić vrywaćie Bez bráku? wſzák doſtátkiem tám inſzych maćie? WisznTr 18; DOſtátkiem zá tey przybyło oſoby, Náſzey Koronie bogactw y ozdoby. KlonKr F3.

cum inf (2): Octy winne/ miodowe/ [...] to roſkázowáć doſtátkiem cżynić GostGosp 130; Komu ták będźie doſtátkiem ſmákowáć/ Złoto/ ſceptr/ ſławá/ roſkoſz/ y ſtworzone Piękne oblicze SzarzRyt A2v.

Wyrażenia »wielkim dostatkiem« (1): po cżęli [!] ſłáć do ſzpitalá chlebá/ winá/ oleiu/ ſoli/ mięſá/ y inſzego żywiołu wielkim doſtátkiem. ReszList 167.
Wyrażenia przyimkowe: »w dostatku« (2): Moc i panstwa, skarbow wiele, Mnogie rozkoszy w dostatku; Nie mająć żadnego smętku. BierRozm 5; Prośił Ezáiaſz Páná Bogá áby wodá wyſchłá nieprzyiacielom/ á im byłá w doſtátku BielKron 94.

»według dostatku« (2): warż że ie z oczthem y z inym korzeniem według doſtatku FalZioł IV 43c; GostGosp 118.

»z dostatkiem« = affatim, recte Cn (5): Day z doſtátkiem rozumieć o ſobie BielKom F4v; roſkazał [Skanderberg] tedy twoim áby go [Assamberga] ná pokoy doprowádzono á rány iego opátrzono z doſthátkiem. BielKron 253, 99v, 161; CzahTr B.

2. Dobytek, majątek, mienie; bogactwa; divitiae, facultas, res, sumptus, supellex Mącz; copia Cn (318): takież ij dzis vbogi ktory niemá doſtátku naieſtz ſie może OpecŻyw 59v; RejPs 115v; HistAl G8; GliczKsiąż P; Czo zá ſzcżęſcie ieſt ludzi złych/ y iákie doſtátki máią/ ále też to ich wſzytká zapłátá LubPs ee6 marg, ee6 marg; iám vbogi/ dziewek mam wiele/ doſtátku niemam? KrowObr 149; RejWiz 74; BibRadz Dan 11/13; OrzRozm Nv; Zábili ſtarſzego z náſzych z iednego okrętu/ ták iż tám ieden okręt zoſtał ze wſzytkim doſtátkiem. BielKron 444v, 102, 256v, 392, 445v, 448 (12); Mącz 114b, 124c; Y iáchał bárzo z wielkim doſtátkiem do Kolná Miáſthá/ gdzie ich ciáłá leżą. HistRzym 99v; RejPos 6, 10v, 112v; HistLan E3; daway iáłmużnę zdoſtátku twego BudBib Tob 4/17; MycPrz II A3; SkarŻyw 357, 589 [2 r.]; CzechEp 133, 351; KochMRot Bv; Bo on doſtátek y ná wſzem obfity dźiał/ ktory był od oycá ſwoiego [...] pobrał/ wezbrawſzy ſię iáchał w dálekie kráiny/ y támże roſtrwanił [!] WerGośc 221; BielSjem 31; KochSob 70; GórnRozm I4v; báczny gość od chudégo goſpodarzá w dóm wezwány doſtátku ſwégo część/ [...] zá ſobą niéſć każe KochWr 24; ActReg 7, 116; GostGosp 66; GostGospSieb 3v; LatHar 59; KołakCath B; KmitaSpit A3; A Bog iáko one kilká chlebow tłuſzcżam/ ták doſtátki ich rozmnażał PowodPr 25; A kiedy Tátárzyn w niewolą wſzyſtko y z ludem zábrał/ áli dopiero wylicżáli one doſtátki/ ktore nieprzyiaćiel wynioſł. PowodPr 84, 25, 71, 75, 84; A ieſli kto ma doſtátki/ imioná y pieniądze: niech ták ma/ iákoby nie miał SkarKaz 638a, 2v, 122b, 421a, 634a; VotSzl A2; CzahTr C; Doſtátki w gnoy ſię y w dym obracáią. SkarKazSej 666b marg, 673a, 674a, 679b, 693b, 704b marg (10); Tu wſzytko z źiemie máią iák od mátki/ Tu im przynośi ták hoyne doſtátki/ Iż im ná lądźie koło gniázdá obrok Rodźi ſię co rok. KlonFlis C.

W charakterystycznych połączeniach: dostatek mieć (mający) (18); dostatek hojny, wielki (14), wszel(a)ki (5), wszen, wszytek (9); z zaimkiem dzierżawczym (19).

Fraza: »schodzi na dostatku« (1): Res eos iam pridem deficere cepit, Dawno ym poczęło ſchodźić ná doſtátku y máiętnośći. Mącz 353a.
Zwroty: »w dostatkach się kochać« (1): Vboſtwo [...] ná tym ieſt/ áby człowiek wolno miał ſerce od świátá/ á iego nie miłował/ áni ſię w doſtátkách iego kochał. SkarKaz 638a.

»nadać wielkim dostatkiem« (1): Spitalow też bárzo wiele dla vboſtwá y kalekow nábudował y nádał hoynie wielkim doſtátkiem. StryjKron 166.

»obfitować w dostatkoch« (1): my tu oto ná ſwiecie/ obfituiąc w doſtátkoch/ w bogáctwiech/ ták ſobie tuſzymy/ iákobychmy to z właſnych śił náſzych mieli RejPos 4v.

»dostatkiem opatrzyć, opatrzony« [szyk zmienny] (2 : 2): RejPos 296v; Bo naydzieſz drugiego [...] doſtátkiem od Páná y inemi dáry Páńſkiemi opátrzonego/ á coż po tym kiedy myſl záwżdy będzye fráſowna á nigdy nie vſpokoiona RejZwierc 106v; opátrył [!] go tedy Ceſarz doſtátkiem iż mogł zawżdy ſługi mieć. BielSpr 47v; LatHar 396.

»ubogacić w dostatki« (1): P. Bog mu ſam wielce nágrodził: y vbogáćił go w [...] wielbłądy y oſły/ y inne doſtátki SkarŻyw 347.

Wyrażenia: »domowy dostatek« [szyk 3 : 1] (4): [sprawny] ſługá Pánu ieſt pomocą [...] do pocżeſnego nábyćia máiętnośći/ pieniędzy/ doſtátkow domowych GostGosp 155, 6; Bo gdy ten Tyran Turecki pocżął Grecią pośiádáć/ vpomináli mocy iego wiádomi/ áby przećiwko niemu y domowych doſtátkow/ choć nád powinność nie żáłowano. PowodPr 84, 70.

»dostatek świecki, cielesny, tego świata« [szyk 6 : 4] (7 : 2 : 1): Inne ćieleſne doſtátki/ z cżáſem giną/ ſzáty ſię wyćieráią/ domy vpadáią SkarŻyw 130, A5, 136, 580, 593; CzechEp [396] [2 r.]; Wolność ludzka/ á doſtátek świecki/ nawięcey przeſzkadzáią ludziom do zbáwienia. WujNT 256, 164, 233.

»zamogły w dostatek« (1): Ditatus, Vbogácony Zámogły w doſtátek. Mącz 90a.

Szeregi: »gospodarstwo i (a) dostatek« [szyk 2 : 1] (3): LubPs X2v; áby iáko goſpodárſtwá y doſtátkow/ ták też chwały Bożey y zákłádánia vbogich bliźnich przybywało. PowodPr 18, 19.

»dostatek i majętność« [szyk 3 : 2] (5): Mącz 353a; áby pámiętáli bogacże/ iż máiętnośći y doſtátki ſwe Pánu Bogu przypiſowáć máią KuczbKat 10; WysKaz 45; w perzynę poydźie chwałá wáſzá/ y wſzytki doſtátki y máiętnośći wáſze. SkarKazSej 705b, 682b.

»skarby i ine dostatki« (2): Przeto mu roſkazał kośćioł budowáć ku chwale Páńſkiey/ ná ktory iuż był zebrał wielkość ſkárbow y inych doſtátkow. BielKron 74; BielSpr 58.

Przen: Dóbr a duchowe, bogactwa wieczne, łaski, błogosławieństwa [w tekstach religijnych] (9): [Chrystus] nyedoſtátki náſſe/ oprocz grzechu/ wſſyſtkye ná ſyę przyyął/ á doſtátkow ſwoich wedle zdánya ſwego S. nąm vzyczył KromRozm III M4v; przyidę do ćiebie [Boże] pożądánego ſkárbu/ wſzelkie doſtátki/ y wſzelkie poćiechy w ſobie záwieráiącego LatHar 299; Opátrzże nas Pánie/ á z támtego kroleſtwá bogátego pośli doſtátki. SkarKaz 245b.
Zwrot: »dostatku (u-, za-)żywać« [szyk 2 : 1] (3): Bo vżywamy doſtátkow tych/ ktorych obfituią przybytki twoie/ a nápawaſz nas czerpáiąc z zrodłá rozmáitych roſkoſſy. RejPs 53v; SkarŻyw 143; SkarKazSej 672b.
Wyrażenie: »dostatkiem napełniony, napełnić« (2 : 1): wierny w vboſtwie ieſt hoynym doſtátkiem nápełnion. LubPs K2 marg; RejPos 165; Chriſtus pan ieſt vmiłowány/ y od niego [Boga] [...] wſzytkim doſtátkiem nápełniony. NiemObr 107.
Szeregi: »dostatek i wieczne bogastwa« (1): Nikt więcey dáć vbogim niemoże/ iáko ten/ co ſobie nic niezoſtáwi. Wſzákże teraz vżywa doſtátku y wiecżnych onych bogaſtw. SkarŻyw 143.

»skarby i dostatki« (1): ieſli do dźiedźictwá [Chrystusa] iego ſpolnie należym/ ieſli ſkárbow w iego domu y doſtátkow záżywamy/ [...] zgadzáć ſię y w iednośći żyć/ y o ſobie w zgodźie rádźić muśim. SkarKazSej 672b.

a. Dobrobyt, zamożność, zasobność, pomyślność; schludność, porządek; zbytek, przepych; copia Mącz, Calep, Cn; opulentia Mącz; profluentia Calep; lautitia, luxus Cn (203): Ale bychmy poniechali A ná rownym przeſtawáli Znácznieyſſeby domy były Wſſego by ſie nápełniły A ſtąd on doſtátek roſćie. RejRozpr H4v; RejJóz Fv; Zá doſtátkiem ſnadź rozum pochodzi/ Bo chudziná w niwecż nie vgodzi BielKom Av; GliczKsiąż Qv; LubPs D4; KochZuz A2; Y dziś tego pocżęśći/ może doznáć káżdy. Iż w tych domiech doſtátek záwżdy przed tym bywał RejZwierz 66, 139v; ieździ ieden do drugiego miáry w pićiu nie máiąc/ ku zwádom y vtrátom przychodzą/ ták iż drugi w doſtátku dobrym domu ſwego poſtánowić nie może. BielKron 334v, 75v, 80v, 156, 333; Mącz 226d; SienLek 31; w miernem doſtátku ludzie/ niemáiącz ſobie cżego zaźrzeć/ żywą beſpiecżnie/ á ieden pod drugim dołu nie kopa GórnDworz Hh8, B7, P4v, Ee4v, Ii7; Bo im więtſzy doſtátek w domu będzie/ tym ſie też będą wſzyſcy lepiey mieć RejZwierc 110, 25v, 173; RejPosWstaw [1103]; HistHel B4; A wſzák vmárł w tákim doſtátku iáko prawdźiwy Krol BiałKaz M2v; Co ſie Krolá obieráć byli zgromádzili/ Záraz go [Piasta] po doſtátku godnym obacżyli. PaprPan Dd2v, T2, Yv; KochPs 107, 172; SkarŻyw 22; KochFr 77; KochDz 107; Do ſtátku [!] té nie znáczą twé na grzbiećie płáty PudłFr 59,17; BielRozm 11; Calep 855b; GostGosp 130; GostGospSieb + 4; ieſzcże do tego doſtátku nie przyſzło/ zwłaſzcżá v nas w Polſzcże LatHar + 4, 66, 597, 600; KołakCath C3v; GrabPospR K3v; KlonKr F2; SkarKaz 551a; SkarKazSej 666b marg, 705a; SzarzRyt C3v.

W charakterystycznych połączeniach: dostatek mieć (7); dostatek dobry, niemały, (po)mierny (2), wielki (29),wszel(a)ki (9), wszytek (6); z zaimkiem dzierżawczym (14); dostatkiem godniejszy, znaczny; dostatkiem (w dostatku) celować (2), przebrać ‘przewyższyć’, przechodzić (2), (prze-, z-)rownać (3); ku dostatkowi (do dostatku) przyjść (2).

Przysłowia: Pana znać po doſtátku. RejKup v7.

Według ſwego doſtátku noś na ſobye ſzáty. BielKom C.

bogacże w doſtátkoch więcey prágną záwżdy LubPs I2.

zá doſtátkiem pychá y niezgodá idzye BielKron 183; Z bogáctwá albo z doſtátku cżłowiek ku złośćiam przychodzi BielKron 346; Częſto wielki doſtátek/ mátká zbytkóm bywa GosłCast 37.

Wſzakże kiedy vbogi przychodzi k doſtátku/ Hardość ſie w nim nayduie y wiele nieſtátku. MycPrz I B4.

Ale przyiaćioł wiele záwſze w ten cżás mamy/ Wdoſtátku/ á w nieſzcżeśćiu ich nie oglądamy. CzahTr Cv.

W połączeniach szeregowych (47): T. M. inſze panie dobrze zacne znamienitoſcią rodu, doſtátkiem, y vrodą przechodzi GlabGad A3v; Pycha/ doſtátek/ proznowanie ty ſą przicziny zaginienia Sodomie. SeklKat K4v; MurzHist B4; Kto drogą miernośći chodzi/ Ma zdrowie pámięć doſtátek BielKom E8v, nlb 4; Ale ieſli ſtałosći męſtwá á doſtátku/ Nie doſtawa w tey zgrái/ iuż tám nie máſz ſtátku. RejZwierz 10, 56; OrzRozm P2v; ieſli Pan Bog z narodu Lewi poſtánowił to doſtoienſtwo/ tedybych ia k niemu godnieyſzy był doſtátkiem/ śiłą/ y rozumem BielKron 41; Mącz 64c; Y thu miedzy námi nálázłoby ſie ich kilká/ ktorzy máiącz młodość/ vrodę/ głádkość/ obycżáie/ męſtwo/ dzielność/ zacność/ doſtátek/ [...] á wdy śiłá cżáſu ku nicżemu nie przyſzedſzy/ prożno ſtrawili. GórnDworz Aa3; RejPos 277v; RejPosWstaw [1103]; CzechRozm 118; Doſtátek ieſt y możność ieſt k temu y śiłá/ Nád to dawno Niedzwieckim tá cnotá ieſt miłá PaprPan X3, C2, C2v, C4v, H4, Pv, R4 [2 r.]; ModrzBaz 7; KochPs 39; SkarŻyw 134, 357, 440, 573; CzechEp 350; NiemObr 166; [niesprawiedliwość] ma mieyſce/ nie tylko v Monárchow/ [...] ále y v ludźi rownieyſzych ſtanow/ co ſą ábo możnośćią/ ábo prżyiáćioły/ ábo doſtátkiem znácznemi GórnRozm I3v; GostGosp 2; Phil B2; dźieśięć rzecży Pánná przenadoſtoynieyſza wyſławia w Pánu Bogu: Wielmożność/ doſtátek/ Miłośierdźie [...] Swiątobliwość/ Litość [...]/ Moc/ Spráwiedliwość/ Szcżodrobliwość/ w ſłowie niepochybność/ y miánowićie łáſkę y táiemnicę wćielenia Páńſkiego. LatHar 66, 667, 680; PowodPr 68, 78; Y co obiecał trzem tym/ zyśćił/ vkazał im kroleſtwo y wſzytek doſtátek/ máieſtat/ ozdobę/ y wſpániáłość iego. SkarKaz 122a, 42a, 122a; VotSzl D4; SkarKazSej 675a [3 r.], 690a, 705a.

W przeciwstawieniach: »dostatek ... nędza« (3): SkarŻyw 573; Bogacz w doſtátku nędze nie ſkoſztuie. ZawJeft 27; CzahTr Cv.

»dostatek ... szkoda i smętek« (1): A ták z onego doſtátku/ przyſzedł ku ſzkodzie y ſmętku BierEz Q3.

»dostatek ... ubostwo« (7): Iáko zły w dostátku prágnie wſzego/ á wierny w vboſtwie ieſt hoynym doſtátkiem nápełnion. LubPs K2 marg; Człowieká prácowitego myſli záiſteć ćiągną ſię ku doſtáthkowi [in abundantia]/ ále ktho ieſt ſkwapliwy/ przychodźi w vboſtwo. BibRadz Prov 21/5; KochTr 16; [ludzie bogobojni] z wielkiego doſtátku do vboſtwá przyſzli ReszList 164; LatHar 591; PowodPr 78; Milſza mi w vboſztwie cnotá/ Ktora zdobi cude [!] wrotá. Niż w doſtátku owá Páni/ Co iey ſpráwy káżdy gáni. CzahTr [D]v.

»dostatek ... upad« (1): [Cesarstwo rzymskie] pycha z doſtátku y maietnoſci ku vpadu przywiodła. BielŻyw 94.

Zwroty: »w dostatku brodzić« (1): ludzie ták wielkie y zacne krolewſkich y kśiążęcych ſtanow/ ktorzy wroſkoſzách pływáli: [...] y [we] wſzelákim doſtátku brodzili: iako ſię do tákiey dla Chryſtuſa nędze przyſpoſobili? SkarŻyw 573.

»w dostatku, z dostatkiem być« [szyk zmienny] (4 : 1): Lepieyćiem w doſtátku być/ Co zbędzie opcym zoſtáwić BierEz G; LubPs gg4v; [Hiszpanija] Ieſt ze wſzytkim doſtátkiem/ obfita y vrodzáyna/ złotá/ ſrebrá/ ſzat/ drogiego kámienia w ſobie doſyć máiąc BielKron 278; KochTr 16; CzahTr Cv.

»w dostatku, z dostatkiem, dostatkiem (do-, u-)cho- wać (a. chowany)« [szyk zmienny] (5 : 3 : 3): Nie tylko też o tym ciele náſzym wſzytko myſlić ſie nam godzi/ iakoby w doſtátku á w powadze było chowano BielKom nlb 4; RejWiz 159; BielKron 344v, 382; wdowcem zoſtawſzy dwie tylko corce miał/ Y wielkiem ie doſtátkiem w domu twoim chował. HistLan A3, D3v, E3; SkarŻyw 21; ReszHoz 131; BielSen 11; Phil F.

»dostatkiem opływać, opływający« [szyk zmienny] (1 : 2): StryjKron 432; LatHar 349; Iáko wielka ieſt vćiechá w porządnym y vprzywileiowánym/ y doſtátki wſzytkimi opływáiącym mieśćie / [...] mieſzkáć SkarKaz 633b.

»trwać w dostatku« (1): O tym kośćiele nieco nápiſzę/ ktory áczkolwiek cżęſto káżono/ á wſzákoż cżęſtho był nápráwowan/ y w wielkim trwał doſtátku. BielKron 265.

»w dostatku uży(wa)ć dni, wczasu« (1 : 1): HistLan Bv; Oto źli ludźie co zá ſzczęśćié máią/ W iákim doſtátku dni ſwych vżywáią. KochPs 108.

»w dostatku, dostatkiem żyć« [szyk zmienny] (2 : 1): Zył w doſtátku y w pokoiu/ Nie znał trwogi áni boiu. KochMRot A3v; A ták wielkim doſtátkiem tám kilká lat żywſzy/ W rzecżach ſię godnych ſtanu wyćwiczywſzy. Ná ſtolicę Oycowſką Potym przyiácháli KołakCath B, B.

Szeregi: »dostatek i bogactwo« [szyk 9 : 3] (12): KrowObr 139v; Aby thedy Krol Kroleſtwu ſwemu pożytecznym Krolem/ [...] był: trzebá mu doſtátku/ y bogáctwá wielkiego Krolewſkiego. OrzRozm Nv; BielKron 346; RejPos 73; wroćił ſię do miáſtá/ prowádząc wdom ſwoy Lucyana/ y vkazał mu doſtátek y bogactwo ſwoie SkarŻyw 452; Phil M4; Synowie Iádámowi doſtátek y bogáctwo miłuią SkarKaz 489a, 6a, 483a; SkarKazSej 666b [2 r.], 675a.

»hojność i dostatek; hojnie (a) z dostatkiem« [szyk 3 : 2] (3 : 2): Bo do pychy hoynośći trzebá y doſtátku/ Pátrzże co s tego bywa záſię ná oſtátku. RejWiz 188v; Splendide acta aetas, Hoynie á s doſtátkiem ſie záwżdy niósł. Mącz 409d, 395d; SkarŻyw 234; Calep 258a.

»(więcej) niedostatek (a, i, niż) dostatek« [szyk 4 : 1] (5): A wiaruj sie w tym pobłądzić, Aby umiał prawie sądzić Po niedostatku nędznego Po dostatku bogatego. BierRozm 20; GliczKsiąż Qv; któré dobrodźieyſtwo áżebyś tym wdźięczniéy ode mnie przyiął/ obácz niedoſtátki ſwoie/ á wielkie doſtátki moię OrzQuin Q4; CzahTr B4, Cv.

»dostatek i (albo) ochędo(żeń)stwo (a. chędogość, a ochędożność); ochędożnie i z dostatkiem« [szyk 6 : 3] (8 : 1): BielKron 27, 418v; on kośćioł wtory [...] niwcżym nie miał tákiego doſtátku y ochędoſtwá/ iáki był w pierwſzym przez Sálomoná zbudowánym CzechRozm 168; Tám pięknie wſzyſtko ochędożnie y z doſtátkiem nágotowawſzy/ naprzod im kazánie cżynią o pokućie świętey [...] Potym ich in charitate poſiláią/ cżym mogą nawięcey ReszList 162; WerGośc 235; PaprUp C4v; GostGosp 130; PowodPr 83 [2 r.].

»porządek (i) dostatek« [szyk 5 : 1] (6): A w porządku w doſtátku nikt go nie celuie PaprPan Z; ReszList 162, 168, 185; Rzymiánie [...] porządkiem y doſtátkiem Greki dáleko byli przebráli WerGośc 265; SkarKaz 633b.

»rozkosz (i, a) dostatek« [szyk 6 : 4] (10): KrowObr 139v; RejWiz 105; WujJud 146; [cierpliwość] pięć pánieńſką mężną cżyni/ á ná niewieśćim/ młodym/ w doſtátku y roſkoſzy vchowanym ćiele/ ták oſtre żelázo tępi/ á wiáry [...] ſobie wydrzeć nie dopuśći. SkarŻyw 21; LatHar 597; WujNT 263; SkarKaz 122b [2 r.], 245a, 519b.

»dostatek (i) wesele« [szyk 3 : 1] (4): GrzegRóżn K3; po tych wcżáśiech/ doſtátkach y weſelách/ [będzie] płácż y zgrzytánie zębow CzechEp 46; LatHar 595; SkarKaz 637b.

»zbytki i dostatek« (1): Sodomá zbytki y doſtátkiem zginęłá. SkarKazSej 705a marg.

Wyrażenia przyimkowe: »według dostatku« = zależnie od stopnia zamożności (4): FalZioł V 28; BielKom C; á ná to [obrzezanie] będą wezwáni przyiaćiele/ prze ktore gody wyſtroią według doſtátku známienićie BielKron 260; Káżdy wedle doſtátku ſwego/ wedle błogosłáwieńſtwá Iehowy Bogá ſwego/ ktore dał iemu. BudBib Deut 16/17.

»z dostatkiem« = bogato, zamożnie, hojnie; affatim, dapatice, laute, magnifice, opipare, soluto sinu, splendide Mącz, Cn; amplifice, fatim Mącz; abunde, accumulate, ampliter, cumulate, effuse, eleganter, genialiter, largiter, lepide, liberaliter, locupletissime, munifice, nitidiuscule, opime, perliberaliter, plena manu, pollucibiliter, pollucte, prolixe Cn (17): A kościoł [Salomonów] wſzytek tym ſpoſobem był poſtáwion/ [...] tylko z więtſzym doſtátkiem/ bo ieſzcże był więcey złotá Sálomon przygotował BielKron 77; Poſtáwił Sálomon kościoł ze wſzytkim doſtátkiem/ nád ktory ſwiát ozdobnieyſzego nigdy nie miał BielKron 77, 278, 344v, 381v, 382, 418v; Bibit et edit opipare et sane apparate, Pyſznie vżiwa y s wielkim doſtátkiem. Mącz 280a, 8b, 78a, 98d, 118c, 395d, 409d; Owa z wielkim doſtátkiem ſtárcá pogrzebiono. HistLan E4v, D3v; ſtoł z wielkim doſtátkiem nágotowány był ReszHoz 127; ReszList 162.

»za dostatkiem« = z powodu dostatku (1): BielKom F; ROmuáldus [...] zmłodośći zá doſtátkiem y krewkośćią lat do złego śliſkich/ grzechámi ſię ćieleſnemi mázał SkarŻyw 569.

W przen (1): Niċ to czos teras wſpominał Bos to ſpychy wieczey czynial Ze czie ze wſząd bodl doſtatek Wieczes też tam dal oſtatek. RejKup G7v.
[Niektore przykłady należące do tego znaczenia można interpretować dwojako jako 2. oraz 2a.]
3. Zespoł rzeczy do czegoś potrzebnych, nieodzownych; supellex Mącz; necessaria, paratus, praebenda, requisita Cn (57): DEmocritus [...] tak barzo bogaty był, że iego ociec wſzitkiemu dworu krola Perſa mogł dać doſtatek y gody wſzitkim vdziałać BielŻyw 64; RejPs 22v; Na proźbę ich przyſzły Pardwy ćmámi nyezlicżnemi/ Chlebem ye nyebyeſkim karmił doſtátki wyelkimi. LubPs Yv; RejWiz 119; Mniemaſz ábych ſię ią bez przyczyny vſkárżáć miał/ kiedy y źwierzętá máiąc doſtathki ſwe/ nie czynią tego. BibRadz I 276a marg; doſtatek wſzytek nam dawano od Goſpod. BielKron 435v, 96v, 408v; Mącz 75b; á gdźie ſtáną: tám muſzą być wſzyſtki doſthátki iáko w mieśćie porządnie BielSpr 53v, 52; Oczko A4; Vżywáli do ſytu: [...] A pan wedla łákomſtwá doſtátku dodáie. KochPs 116; Cżemu chorym doſtátku niedáieſz SkarŻyw 593; StryjKron 125; SkarKaz 245b.

dostatek do czego (2): BielSpr 58v; [Pan Bog] dał [Polsce] tákie przeſtrzeńſtwo/ vrodzáie/ y do wſzelákiey żywnośći doſtátki PowodPr 18.

dostatek k(u) czemu (5): A wżdy ye Pan z onego trapyenya wybáwi/ Ná wſſem hoyny doſtátek im k żywnośći ſpráwi LubPs Y4v, gg4v; tám ie Egipcżycy w koło oſkocżyli y oblegli/ ták iż tho było cięſzko ná nie/ bo nie mieli doſtátku ku żywnośći/ áni zbroie ku walce BielKron 30v, 254; SkarŻyw 440.

dostatek na co (1): oćiec y bráćia/ [...] nie mieli koni/ wozow/ doſtátkow ná ták dáleką do kroleſtwá iego drogę SkarKaz 245b.

W charakterystycznych połączeniach: dostatek (do-)da-(wa)ć (10), mieć (6); dostatek hojny, wielki (4), wszel(a)ki (6), wszytek (7); dostatki ku (do) żywnośći (4); żywność i (inne) dostatki (4).

Zwrot: »dostatkiem opatrzyć, opatrzony« = rebus omnibus instructus JanStat [szyk 5 : 2] (4 : 3): Słyſząc Nábchodnozor o Ieremiaſzu Proroku/ [...] kazał go żywnoſcią opátrzyć y inym doſtátkiem. BielKron 95v, 244v, 452v; Strum Q4v; w iednym ſzpitalu [...] około piąći ſet cżáſem chorych ſię znáyduie/ ktorych wielkim doſtátkiem opátruią. ReszHoz 132; Woyſko Morzkié wſzyſtkiémi doſtátkámi opátrzoné/ [...] ſwym koſztem chcę wyſtáwić SarnStat 134; SkarKaz 245b.
Szereg: »dostatki i potrzeby« (2): ſam karmił ſchorzáłą bráćią/ wſzytki doſtátki y potrzeby hoynie dáiąc. SkarŻyw 333; KmitaSpit C3v.
α. Sprzęt wojenny, bron, amunicja (8):

dostatek ku czemu (1): máło yż Andorffu albo Lowánium niewźięli/ bo prochow y innych doſtátkow niemieli ku dobywániu. BielKron 220.

dostatek na co (1): nie możemy być ſyći Panow przyiáźni y záchowánia przećiw nam ſtanom Rycerſkim/ [...] nie máiąc ná wálki doſtátku MycPrz II A2v.

W połączeniach szeregowych (5): było też doſyć ſtrzelby/ ſpiże/ y inych doſtátkow. BielKron 459v, 191v, 220, 255, 256v.

Wyrażenia: »wielki dostatek« (1): Moſkiewſki [car]/ ktory/ iáko ieſt ſerca wielkiego [...] wielkim doſtátkiem on woynę wiedźie. MycPrz III C2v.

»dostatek wojenny« (1): Nie zchodźi nam z łáſki páńſkiéy ná [...] doſtátku woiennym OrzJan 69.

a. Możliwości, zdolności, sposoby, środki, warunki (15): BierEz O3; Ale iż mieſtcze zmienić á kromia ſwego mieſzkania być: nie kożdy then doſtatek ma. FalZioł V 73a; Nos podługowaty [...] acżkolwiek cżłowieka znamio: dobrey woli [...] wſzakoż taki barzo chciwy ku pſocie, bowiem miewa wſzitki doſtátki potrzebne GlabGad N8, D4; MiechGlab *3; máterija tá/ w któréyby Medicy dobrze ćwiczeni być mieli/ doſtátkow y przyrodzonégo dowćipu wielkiégo potrzebuie. Oczko A3v; Tuſząc tobie to o I. M. iż mi záraz co ná to/ maiąc doſtátek/ odpiſze CzechEp [415]; NiemObr 74; PaprUp F3; OrzJan 74.

dostatek do czego (1): Ták też do tego Ieruzálem kośćiołá [...] dla tego ſię ćiśniem: ábyſmy do zbáwienia wſzelákie pomocy y doſtátki mieli SkarKaz 633a.

dostatek k(u) czemu (2): To ieſt offiára trędowátego ktory niemoże mieć wſſyćkiego doſtáthku ku oczyſzczeniu [habere non potest omnia in emendationem sui] Leop Lev 14/32; Szalony to káżdy/ gdy ſie o wielką rzecż pokuſza á ktemu doſtátku niema. BielKron 242v.

dostatek w czym (1): [Mojżesz] ſpárzył ſie w ięzyk/ ſtąd potym nie miał doſtátku w mowie BielKron 28.

cum inf (1): máłoby ſie náłázło [takich]/ by mieli mieć chuć y doſtátek vczyć ſie náuk [vel animus, vel facultas esset literis incumbendi] JanStat 202]/ álbo czego dobrego SarnStat 192.

Ze zdaniem dopełnieniowym [aby] (1): dáy nam tę żądzą ij doſtatek abychmy ſie s tobą modlili/ ij o naſſe zbáwienijé motzno boiowali OpecŻyw 103.

W charakterystycznym połączenia: dostatek mię(wa)ć (8).

Synonimy: 1. hojność, obfitość, okwitość; 2. dobytek, majętność, mienie; a. ochędostwo, ochędożeństwo, porządek; 3. potrzeba; 4. sposobność, sprawność.

Cf NIEDOSTATEK

TK