[zaloguj się]
[pdf]

CZYNSZ (222) sb m

czynsz (106), czyńsz (90), cynsz (4), cyńsz (3), czyns a. czyńs (1), czensz, a. czeńsz (1), czynsz a. czyńsz (17); czynsz FalZioł, KłosAlg, RejRozpr (3), SeklKat (2), KromRozm I, GliczKsiąż, Prot, SkarŻyw (2), ReszHoz, GórnRozm, GostGosp (11), LatHar, CiekPotr; czyńsz OpecŻyw (2), RejWiz (12), Leop (4), RejZwierz, RejAp (2), RejPos (10), RejZwierc (5), Phil (2), GrabPospR, SkarKaz (3), KlonWor (3); cynsz MurzNT; czyns a. czyńsMurm; czensz a. czeńsz ZapKościer; czynsz : czyńsz:HistAl (1 : 12), KrowObr (1 : 2), UstPraw (4 : 1), BibRadz (1 : 1), BielKron (2 : 6), Mącz (20 : 7); czynsz : czyńsz: cynsz SarnStat (45 : 3 : 3); czynsz : czyńsz : cyńsz ModrzBaz (‒ : 12 : 1), WujNT (5 : 1 : 2).

Fleksja
sg pl
N czynsz czynszé
G czynszu czynszów
A czynsz czynszé
I czynszem czynszami
L czynszu czynszåch

sg N czynsz (26). ◊ G czynszu (34). ◊ A czynsz (68). ◊ I czynszem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L czynszu (5). ◊ pl N czynszé (11); -é : -e SarnStat (3 : 2), -(e) (6). ◊ G czynszów (38); -ów (16), -ow (2), -(o)w (20); -ów Mącz (2), -ów : -ow SarnStat (14 : 2). ◊ A czynszé (28); -é : -e SarnStat (4 : 4), -(e) (20). ◊ I czynszami (2). ◊ L czynszåch (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. praw. Świadczenia w pieniądzach albo rzeczach zamiennych lub ewentualnie w naturze, uiszczane okresowo z łytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości albo (rzadziej) ruchomości; pensio Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pensiuncula, solarium Mącz, Cn; Solum Mącz; indictio Calep; census, pensitatio, tributum pro solo Cn (98): Iako dambrovka myala pravo chelmyenskye a placzyla po szesczyv grossy czynszv szwloky a szą vyswolyeny oth roboth groczczych [!] ZapWar 1520 nr 2248, 1507 nr 1980 [2 r.], 1521 nr 2273, 1527 nr 2383 [2 r.]; BartBydg 110b; FalZioł V [52]e; KłosAlg G2; ComCrac 19v; LibMal 1543/69v; RejRozpr D4, E4, Kv; Diar 79; UstPraw B3, B4, Fv, Gv; Day pánu cżyńſz/ pániey Gęś/ ſtároſcie ná piwo. RejZwierz 129v; Goski A2; Solum, Czynſz albo nayem któri płácą od vżywánia gruntu cziyego. Mącz 400b, 149a, 196d, 228c, 237b, 358b [2 r.]; á przedſię rad nie rad/ przydzie ſwięthy Marćin/ day cżyńſz/ á czo ſie go náſádzáią albo námęcżą to wniwecż. RejZwierc 167v, 159; nic inſzego wedle Práwá niemoże ná ludźiách wyciągáć/ iedno cżyńſz/ á robotę powinną. ModrzBaz 48; ták iż gdźie ieſt iedná grzywná cżyńſzu ná rok/ ábo miáſto cżyńſzu przychodzą zroley dwánaście korcy żyta/ áby to ſzácowano ná dźieśięć grzywien náſzych. ModrzBaz 120v, 47 v, 89, 120v, 121v [2 r.] (10); SkarŻyw 225; Calep 772a; GostGosp 42, 70, 76, 110 [2 r.], 150, 168; Phil P4; Opiekun z Czynſzow y z ſtádá tylko liczbę czynić ma. SarnStat 583; o vczynienié ſpráwiedliwośći z Bártnikiem co czynſzu nie wydał. SarnStat 651; Spoſób zápiſánia czynſzu [census JanStat 444] ná wyderkoff oſobam duchownym, zá dozwoleniem Królá Iego M. piérwéy otrzymánym. SarnStat 1251, 181, 208 [2 r.], 226, 350 (23); SkarKaz 39b; CiekPotr 67; KlonWor 79.

W charakterystycznych połączeniach: czynsz (panu) dawać (8), (wy)dać (6), (za)płacić (9); płacenie czynszow; czynsz (przy czynszu, za czynsz(em)) odbierać, wybierać (2), (wy)brać (7), wyciągać, wziąć; iść z czynszem; nieść czynsz.

Zwrot: »za czynsz najmowac; najęty z czynszu« [szyk zmienny] (1; 1): Ager scripturarius, Náyęta rolá z czińſzu. Mącz 374b; Rzymiánie cokolwiek przyległey ziemie nieprzyiaciélowi ktoremu odięli/ to ſwym álbo przedawáli/ albo zá rowny cżyńſz naymowáli. Phil P4.
Zestawienia: »miodowy czynsz« (1): Dańi Kmiece. Cżyńſz/ Naiem/ Miodowe cżynſze/ Gáiowe dani/ Kárcżemne GostGosp 168.

»czynsz pieniężny« (2): wyiąwſzy té kmiecie/ którzy czynſzem pieniężnym [censu pecuniario JanStat 1079]/ álbo zbożem/ álbo którymkolwiek innym podatkiem pánóm ſwym roboty przedtym nágrodźili. SarnStat 655, 656.

»czynsz z rolej, z gruntu« (1 : 1): Solarium, apud Iurisconsultos. Czyńſz z roley. Mącz 400b; Calep 1031b.

»rybny czynsz« (1): Dańi Kmiece. Cżyńſz/ Naiem/ [...] Rybne cżynſze/ Kápłuńy/ Gęśi/ Kokoſzy/ Kury/ Chmiel/ Iáycá/ Loy GostGosp 168.

»czynsz od rzeki« (1): á Pan ryb y cżynſzow pewnych od rzeki nie ma GostGosp 100.

»czynsz rzemieślny« (1): Cżynſzow Rzemieślnychtego łacwie doyźrzeć: wſzákoż tego przy bywa/ gdy ſie też miáſtecżká przycżynia/ przyſadza GostGosp 142.

Szereg: »czynsz abo płat« (1): álbo zápiſzą ná imieniu tam gdzie by miałá [wdowa] czyńſzu ábo płátu trzy grzywny UstPraw B4.
W przen (1): Owa rownie z nim ſiedzyec iáko ná wychodzye/ A on [pijanica] wſzytko pomázał iáko świniá w ſmrodzye. A przedſię to zá roſkoſz ſobie pocżytáią/ Otoż maſz ſwoię pánią [= rozkosz] co iey ten cżyńſz dáią. RejWiz 30v.
Przen: Korzyści dawane przez zwierzęta człowiekowi (4): Nuż też iáko owiecżká drugiego bogáći/ Bo tá kilkádo roku záwżdy cżyńſzow płáci. RejWiz 56, 50, Cc6v; Iákie cżyńſze/ iákie podatki/ káżde źwirzątko muśi záwżdy zbieráć iemu: á káżde ſtworzenie nie ſobie robi/ nie ſobie zbiera/ iedno wſzytko themu cżłowiekowi nędznemu. RejPos 222.
a. Opłata za krótkotrwały najem; locarium Mącz, Cn; obventio Mącz; locatitium, merces domus conductae Cn (1): Locarium precium quod datur in stabula et tabernas, Calep. Myto od koni ſtáyenne/ Czynſz/ Náyem. Mącz 196d.
b. Procent od kapitału; foenus, usura Mącz (5) : Vsura sextans, Dwá czinſze nárok od yedney główney ſummy. Mącz 17c; Foenus unciarum, Lichwá yeden czińſz w rok/ od głowney ſummy przinoſząca. Mącz 502b, 342c [2 r. ], 464d.
2. praw. Podatek, danina, opłata, uiszczana na rzccz państwa, Kościoła czy innej instytucji, upoważnionej do nakładania świadczeń (113):
a. Podatek, opłata na rzecz państwa; census, vectigal Mącz, Cn; indictio, portitorium, pmetium, tributum Mącz (83): pokáżcie ihi pieniądz ktorym cżyńſs placicie. OpecŻyw 75; iecháliſmy do Mácedoniey ábyſmy wzięli cżyńſz od Filipá HistAl Ev, B7v, F2v, G7v, H3v [2 r.]; Godźiſz śię dać Cinſz Ceſzarzowi czyli nie [Licet censum Caesari dare, an non?]? MurzNT Mar 12/14; Leop Matth 22/17; BibRadz I *2; Ten też cżyńſz napirwey dawáć vſtáwił z goſpodarzow/ y náleźli przez cżyńſz być ná ten cżás ludzi w Rzymie 84000. BielKron 103; thák iż ktory przez niedbáłość/ ták w mieſcie iáko we wśi cżyńſzu nie miał dáć/ kazano mu z miáſtá álbo ze wśi precż BielKron 121v, 74v, 103, 121v, 137, 427; Ex aerariis redimere. Od czińſzu álbo hołdu wypuśćić/ to yeſt/ wolnym vczinić. Mącz 5a; Portitorium, Myto od przewiezienia/ cło ná brzegu/ furlon. [... ] Vectigal et portitorium [... ] Dochód/ czinſz/ pobór. Mącz 313c, 200c, 329b, 416c, 483b; RejPos 250, 251, 252; ModrzBaz 121 [2 r.]; á prżecię czynſz Krolowi żeby był ſpełná GórnRozm L4v; Calep 526b; WujNT przedm 39, Matth 17/25, s. 90, Matth 22/17, Mar 12/14 marg; Wſzákże ták: áby żadnym z poddánych/ gdy Czynſz powinny y zwyczáyny dádzą [saluo censu debito, et solui consueto JanStat 847]/ przez to zſtąpienié náſzé w práwiéch ich/ w Inſułách/ y w młyniéch krzywdá niebyłá. SarnStat 1071, 107, 141 [2 r.], 412 [2 r.], 977, 978 (10).
Fraza: »komu czynsz, temu czynsz« (4): Bo komu cżyńſz temu cżyńſz/ á komu pocżciwość/ To káżdemu przywłaſzcżyć vcży ſprawiedliwość. RejWiz 189; RejPos 243, 304; Komu doſtoieńſtwo/ temu doſtoieńſtwo: komu poććiwość/ temu poććiwośc: komu cżyńſz/ themu cżyńſz: komu myto/ więc myto: komu też ſpráwiedliwośći potrzebá/ więc ſpráwiedliwość. RejZwierc 148.
Zwrot: »czynsz włożyc, ustawiać« (2 : 1): Kradną przełożeny ſwieczcy/ gdi obcziaźliwe á nieſnoſne poplatky/ winy/ czinſſe/ czla/ pobory/ czopowe vſtawiaią y wycziągaią napoddanych SeklKat L2v; Aerarium facere, vel, in aerarios referre. Czińſz ná kogo włożić/ holdownikiem vczinić. Mącz 5a, 412b.
Wyrażenie: »czynsz cesarski« (4): Cżuſz kiedy mowili na mię abych bluznił, abych cżynſze Ceſarzkie kaził WróbŻołt L7; LatHar 316; Kuſzą go Pháryzeuſzowie o cyńſzu Ceſárſkim. WujNT 167, 275.
Zestawienia: »czyńsz miejscki« (1): Abowiem procż włok ſą pożytki ktore dobrze zá włoki ſtoią/ [...] iáko ſą z młynow/ z kárcżem/ z cżyńſzow mieyſckich/ z rud/ z hut/ y z inſzych kruſzcow GrabPospR L3v

»pogłowny czyńsz« (1): Macedonibus trecenti nummi in capita statutum est praecium, Pogłownego czińſzu ná każdego Mácedończiká z oſobna trziſtá pieniędzy włożono. Mącz 412b.

»czynsz roczny« [szyk 5 : 2] (7): Annua pensio, Roczni czyns Murm 7; BartBydg 10b; HistAl D6v; ktorzy [ludzie] przedtym zá iákąkolwiek przyczyną ſą od Czynſzów rocznych wyſwobodzeni [a censibus annuis liberatis JanStat 321] SarnStat 352, 657, 929, 1251.

»od czynszu wolny, wyswobodzony« (2 : 2): a to ze by wedlug Conſtitucy Seimu warſzewſkego przeslego, ot roboth czenſzow podatkow wſzelakich nam [krolowi] y staroſcze naſzemu powynnych wolnyemy bely ZapKościer 1582/33; ktory dóm od wſzyſtkich podatków/ czynſzów/ praw/ ćiąży/ y wydérków wolny czyniąc [ipsam [domum] ab omnibus solutionibus, tributis, exactionibus, iudiciis, iuribus, consuetudinibus, impositione onerum et angariarum liberantes JanStat 221] ná Kollegium przerzeczoné oddawamy SarnStat 205, 352, 929.

Szeregi: »cło i czynsz« (1): Krolowie źiemſcy od kogo biorą cłá y cżyńſz [regres terrae a quibus accipiunt tributa vel censum?]? BibRadz Matth 17/25.

»czynsz i (albo) dań« [szyk 5 : 4] (9): OpecŻyw 75; Tedi Biskup Zydowski proſił go mowiąc/ proſzę niech nam będzie wolno náſzyh oycow vſthaw vżywáć/ á ſiodmego roku bez dani y cżyńſzu być. HistAl C3, B3v [2 r.], D6v, G6 [2 r.], H2; LatHar 316.

»cyńsz i pobor« (1): Ceſárzowi cyńſz y pobor; á Bogu dzieśięćiny y ofiáry. WujNT 93.

»czynsz, (albo) podatek« [szyk 1 : 1] (2): GliczKsiąż G7; á then rok ſiodmy/ żadne práwo/ áni długi/ áni cżynſze álbo podatki nie miáły iść. BielKron 36.

W charakterystycznych połączeniach: czynsz (cesarzowi) dawać (5), (wy)dać (9), płacić (3); czynsz brać (3), wybierać (2), wyciągać (2), wziąć.

α. Opłata z nierządu (2): Prot C4v; A przedśię ſą/ ktorzi niewiem ieſli z práwá/ cżyli z obycżáiow/ cżyli z oboygá/ pewnych cżáſow cyńſz wybieráią od tych [statis temporibus census ab eis exigant]/ ktore nierządnośćią ćiáłá ſwego pożytek ſobie cżynią ModrzBaz 54.
b. Opłata na rzecz władz kościelnych; dziesięcina; świętopietrze (17): SeklKat Y4; KromRozm I A3v; Abowiem iáko oni niechćieli mieć Kryſtuſá/ bes Zamkow/ Miaſt/ Cżyńſzow/ Kroleſtw/ Sług Pieniędzy/ y bes Ieruzálem tego dotześnego. KrowObr 23, 23, 75; RejWiz 59v; Gdy słożyż podatek ná ſyny Iſráelſkie podług łidżby ich/ da káżdy ná wykupienie twoiey duſſe cżyńſz Pánu [dabunt singuli pretium pro animabus suis domino] Leop Ex 30/12, 14; iedno day cżyńſz do miáſtá [Rzyrnu] do tego/ iużći będzie wſzytko odpuſzcżono y wſzytko wolno. RejAp 152; A gdy ſie wam zyáwi Kſiążę wſzytkich páſterzow/ [...] iż zá to weźmiecie koronę záwżdy świeżą á kwitnącą/ á nigdy nie zwiędłą. [...] otoż maſz cżyńſze/ płáty/ y wſzytki dochody iego. RejPos 301v; doſyć iż go [plebana] robotą śćiſkaſz/ podátkiem y czyńſzem zubożyſz SkarKaz 422a; KlonWor 78.
Zestawienie: »czynsz kościelny« (2): ComCrac 20; Sądowi duchownému podległy wróżki/ czáry/ czárnokśięſtwá/ czynſzé kośćielné [census perpetuos Ecclesiasticos JanStat 236] źiemſkié y doczeſné SarnStat 214.
Przen: O stosunku między człowiekiern a Bogiem (3):
a) Wypełnianie przykazań; chrześcijański żywot (2) : iż ty y on [cesarz] obádwá macie inego Ceſárzá nád ſobą/ ktoremuſcie powinni y cżyńſz/ y poſłuſzeńſtwo. RejPos 252v.
b) Odkupienie win, grzechów (1): A ieſli też ná ktorego wiernego co przypádnie boleśći álbo nieſzcżęſcia iákiego/ tho iuż Pan z niego bierze iáko cżyńſz álbo iáką dań zá ony młode álbo nieobácżne wyſtępki iego RejAp 132.
c) Dary; hołd (1): Iákoś przyiął pokłon od trzech krolow/ ktorzy [...] oddáli niſkie poddáńſtwo y czyńſze ſwoie/ tobie zbáwićielu świátá. SkarKaz 160b.
c. Opłata na rzecz instytucji użytku społecznego lub poszczególnych urzędników (13): á gdy obacżą [kardynałowie] że pieniędzy [szpitalnych] nie ſtawa/ ktore álbo z iáłmużny/ álbo też z cżynſzow ná to náznácżonych/ dodawáne bywaią/ tedy ſámi z ſwey ſkrzynki co niedoſtawa dokłádáią ReszHoz 133; y ich [dostojeństw] dźierżaw/ czynſzów [census seu salaria JanSat 298] álbo dochodów ku nim należących przez ſłuſznégo vznánia Práwá nie mamy bráć. SarnStat 35; Iego Królew. M. ma bydź proſzoná, áby Lectoróm czynſz iáki [aliquem censum JanStat 223] chćiał náznáczyć. SarnStat 198, 71, 198, 353, 891, 947; KlonWor 50.
Zestawienie: »czynsz żupny, na żupach, z żup« (1 : 1 : 1): który [podskarbi koronny] doſyć y názbyt ieſt obdárzón czynſzámi Zupnémi [est dotatus censibus Zupparum JanStat 308]. SarnStat 340; Miſtrz nád górmi przełożony nie ma mieć żadnégo czynſzu z Zup [censum habere de zuppis JanStat 45] SarnStat 380, 378.
W przen (1):
Szereg: »czyńsz a płat« (1): Ale thego [sprawiedliwości] nie dopuſzcżą oni bący co tę ſieć przebijáią/ ktorym s tego hoyne cżyńſze á płáty ſie rozmnażáią. RejZwierc 189v.
3. Dochód, zysk; stan majątkowy; census, reditus Mącz (11): A iżby ſie koſzt z cżyńſzem wżdy poſpołu zgodził RejWiz 18; Ieſliby ſie iego cżyńſz rowno z gębą zgodził/ Aby ią dziś nátkawſzy iutro nie ogłodził. RejWiz 44v; ALe o známionach: Oto dni przidą/ w kthore ći co mieſſkaią na źiemi/ będą poimáni w wielkich cżyńſſach [in quibus apprehendentur qui inhabitant terram in censu multo]: á záthłumi ſie drogá prawdy Leop 4.Esdr 5/1; Ars illi sua census erat, Naukę ſwoyę miał za czinſz álbo ſwym ſie rzemięsłem żywił/ nie miał ynſzich dochodów. Mącz 47a; Spectare aliquem ex bona vita, non ex censu, Szácowáć kogo wedle cnotliwego záchowánia/ nie wedle czińſzów/ dochodów y bogáctwá. Mącz 405a, 47a, 105d.
Szereg: »dochod i czynsz« (1): ábych my tu w ſłuſzbie iego [Chrystusa]/ innych dochodow y cżynſzow ná tym świećie nie ſzukáli: á ná onę ſię tylo zápłátę wiecżną/ robiąc w dobrym/ oglądáli. SkarŻyw 82.
Przen: Korzyść moralna; uznanie, życzliwość (3): Wieſz że wſzędy vkłádność wielkie cżyńſze bierze. RejWiz 44, 44, Dd3v.

Synonimy: 1. dań, dochod, dzierżawa, dziesięcina, najem, oddanie, płat, pobor, podatek, poradlne, powinność, pożytek, prowent, zapłata, zawetowanie; a. myto, najem, stajenne; b. lichwa, płat; 2.a. dań, dochod, furlon, hołd, mostowe, myto, pobor, podatek, popłatek, poradlne, pożytek, prawo, sep, stacyja, szos, trybut, wina; b. dań, dochod, dziesięcina, meszne, myto, pobor, podatek, płat; c. dochod, dzierżawa, jałmużna, płat, pożytek; 3. bogactwo, dochod.

Cf CZYNSZOWANIE

LZ