[zaloguj się]
[pdf]

MĘŻNIE (316) av

e jasne.

comp mężniéj (12); -éj (1), -(e)j (11).

Składnia comp: mężniej niż(li) kto (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII(z Cn), XVII(XVIII) w.

Odważnie w pojęciu wojskowym i cywilnym: dzielnie, walecznie; wytrwale, stanowczo, niezmiennie, cierpliwie; także zgodnie z wszelkimi innymi przymiotami, które powinny cechować mężczyznę: uczciwie, sprawiedliwie, szlachetnie, ofiarnie, godnie, surowo; fortiter Mącz, Calag, Cn; viriliter Mącz, Calep, Cn; perfortiter Calag, Calep, Cn; strenue Mącz, Calep; generose Calep, Cn; athletice, iusto praelio, pugnaciter Mącz; cordate, prognariter Calep; magno animo Cn (316): bo tak poczeſznye a mąznye ſą rządzyla uewſzytkych uczynkach a obyczayach yſ kozdy znal yſz ta panna nygdy nyemogla bycz kczemu zlemu przyuyedzyona PatKaz III 110; HistAl C2v, D7v, Ev; BielKom F2; BibRadz 2.Mach 14/43; Fortiter, Mężnie. Fortius, Mężniey. Mącz 134d; GórnDworz E3; GrzegŚm A2; BielSpr 20v; WujJud 102v; BudBib 2.Mach 14/43; BiałKaz L3; CzechRozm 236v, 237; PaprPan B, E2v, G3, H4v, I2 (25); ModrzBaz 29; SkarŻyw 130, 305, 336, 373, 490, 601; StryjKron 300, 662; ktore też to wſzytko [...] wykręćić chcą: áby [...] bácżnych y mężnie ſię ſłowá Ewánieliey mocy Bożey zbáwienney trzymáiących wynioſłośćią ſwą zátłumili y wygłádźili CzechEp 35, 167; KochJez A4; KochFr 109; KochSz C; Ani Hektor pod Troią [...]/ ani oni Deciuſowie [...]/ y inſzi: wiecei: mezniei ctnotliwiei [!]/ nietziniel PaprUp F3; ZawJeft 14; Calep 451a, 779b, 1010a, 1127a; GórnTroas 70; GrabowSet T4v; Bądź pozdrowiony P. Iezu Chryſte/ ktoryś świeckim kroleſtwem [...] mężnie wzgárdźił. LatHar 536, 603; KołakCath A4v; Páweł przed Stároſtą od Tertullá prokuratorá Zydowſkiego oſkárżony/ M[ę]żnie y porządnie zá ſię odpowieda. WujNT Act 24 arg, Hebr 12 arg; KlonKr wstęp A2, A2v, A4, k. C4; KmitaSpit B4v [2 r.]; VotSzl B [2 r.]; CzahTr F4v, G2, H; Gdźie Smok ná Krześćijány rozdźiewił páſzcżekę/ Tám on mężnie podnośił ſwą Rycerſką rękę. CzahTrPapr ktv, ktv; On ſam ná dobré miece rozmáité ſzkody By tym rychléy vpátrzył/ który złé przygody Mężnie znośi GosłCast 72, 67, 69; PaxLiz C2v; Rękę Lámátuſowę w chyżu ſwym poimał: Y w oney ćiáſney dźiurze mężnie iey dotrzymał KlonWor 42; Vbodzy ſtáruſzkowie/ Lepiey ták być w niebie/ Vboſtwo mężnie ćierpiąc o żebránym chlebie KlonWor 44, 39.

W połączeniach szeregowych (8): Mącz 330a, 420c, 498c; CzechRozm 240v; o tem będźiemy rozumieć/ iż nieſkwápliwie dla leniſtwá/ nieprzewrotnie dla popędliwośći ábo namiętnośći ſerdecżnych/ ále y poważnie y wiernie y mężnie mowi ModrzBaz 30v; Calag 67b; SkarKaz 313b; VotSzl C.

W porównaniu (1): poſtháwili ná cżele Perſowie biáłłe głowy w męſzcżyznym vbrániu ná koniech zbroyne/ ktore ſie ták mężnie biją iáko mężowie BielKron 312.

W charakterystycznych połączeniach: mężnie biegać, bitwę stoczyć, cierpieć (2), czynić (bronią) (5), docierać, dotrzymać (trzymający) (2), dzierżeć się, forytować, (wz)gardzić (2), gonić (doganiać, odganiać, uganiać się) (8), (roz)gromić (4), iść, kołatać, kończyć (2), kopiją ugodzić, kosztować się, krępować, lecieć, łuczyć, mordować, mowić (2), obalić, odbierać, odpowiedać, odprawować się (sprawować) [co] (3), okazać (pokazać się) (4), oprzeć się, panować, płoszać (2), podnosić rękę, podpomagać, podpisać się (2), porazić (porażać) (3), porwać, postępować (3), prace podejmować, probować się, przeciwiać się, przyczynić, ratować, rządzić (się) (2), służyć, spor wieść, szablą (szabliskiem) władać (okładać, przepiorować, regować) (4), o śmierć przystroić, uderzyć, wrocić się, wysiec, wyznawać, zachować się, zadać, zapieczętować krwią, z gory skoczyć (2), znosić (znaszać) (3), zwalić.

Zwroty: »mężnie bi(ja)ć (się) (a. zbi(ja)ć, a. przebijać)« [szyk zmienny] (31): Co widząc rycerze [...] wziąwſzy ná ſię zbroie pocżęli ie [smoki i węże] mężnie zbiyáć [viriliter preliari] HistAl H6v; RejZwierz 47; BielKron 106, 258v, 308 [2 r.], 312, 355v, 360v, 384v; KwiatKsiąż O3; PaprPan A4v, C2, E3v, I2, Nv (14); StryjKron 31, 340; TVsmy ſię mężnie prze oyczyznę bili KochFr 32; KlonKr wstęp A2; KmitaSpit C, C5.

»mężnie bojować« = viriliter proeliari a. pugnare HistAl (14): Záiſte to wiedzcie iżem dla thego moſt kazáł rozerwáć ábyſmy tym mężniey boiowáli HistAl E4, B5v, C4v, C8v, H3, H8v, N5; LubPs aa3v marg, ff4v marg, hh; HistRzym 40v, 103v; WujJud 110; WujNT 837.

»mężnie bronić (się) (a. obronić)« [szyk zmienny] (29): áby tym ludem poſpolitym/ tym mężniey Ołtarzá Swiętego Krol bronił OrzRozm F; BielKron 117, 268v, 306; GórnDworz V v, Y7v; HistRzym 103v; PaprPan C4v, G3v [2 r.], G4v, Cc2v; SkarJedn 170; StryjKron 270, 315 [3 r.], 411, 442, 477 (13); PudłFr 45; PaprUp B3v; Triarii – Zołnierze biwali y doſwiatczeni, ktorzi wtrzeczei rocie będac, przednieiſzich moznie naſtepiwſzi bronieli. Calep 1082b.

»mężnie dokazować« (3): Thenże w pruſkiey bithwie mężnie dokażuiąc [fortiter pugnans] zginął. MiechGlab 30; ModrzBaz 118v; StryjKron 617.

»mężnie odpierać (a. spierać, a. opierać się, a. poprzeć), odpor dawać« = fortissime impugnare a. rebellare Mącz [szyk zmienny] (8 : 2): Pśi to rádzi vcżynili/ Wilki od trzody gonili: Y mężnie im odpieráli BierEz F2; Mącz 24b, 330b; PaprPan I3v, Bb4; StryjKron 205, 280, 477; KochFrag 30; Otóż trzebá zwyćiężyć/ trzebá poprzéć mężnie/ Y wygnáć té áffekty GosłCast 34.

»mężnie (sobie) poczynać (a. począć)« = athletice resistere, iusto praelio pugnare, se virum a. strenuum hominem praebere Mącz; viriliter agere, prospere cedere Vulg; roborari PolAnt; fortiter a. strenue se gerere Modrz [szyk zmienny] (42): BielŻyw 43, 63; GliczKsiąż Av; LubPs G3; Leop 2.Par 32/7; BibRadz Dan 10/19, I 478d marg, 2. Mach 12/11; BielKron 65v, 68, 410v, 460; Mącz 19a [2 r.], 179b, 316d [2 r.]; OrzQuin R3; GórnDworz F4v, Ff6v; RejZwierc 153v; ten tám vrodzony y ſławny/ kthory ſobie mężnie á dobrze pocżnie BielSpr 50, 6, 16, 54v; BudBib 2.Mach 12/11; PaprPan H2v, Z3, Ff4v, Hh5; zá krotki cżás zmocnił ſwoie woyſko: z ktorym potym przećiwko Iugurćie mężnie ſobie pocżynał [optimo adversus Iugurtham usus est]. ModrzBaz 112; Zá dawnych cżáſow ták wielkie bacżenie miano ná ludźi mężne/ ktorzi broniąc oycżyzny mężnie ſobie pocżynáli [praeclaram navassent operam]/ [...] iż zniewolnikow wolnemi/ á zchłopow śláchćicámi ie cżyniono ModrzBaz 118v, 41, 51, 110v, 112, 118v; StryjKron 220; CzechEp 98, 378; Phil N2; WujNT 1.Cor 16/13.

»mężnie się potykać, się potykający« = fortiter contendere Vulg; viriliter depugnans Mącz [szyk zmienny] (17 : 1): napominał ie aby ſię nie lękali nieprzyiaćioł/ áni ſię bali wielkośći poganow/ [...] y owſzem aby ſię mężnie potykáli. BibRadz 2.Mach 8/16; BielKron 422v; Mącz 330b; GórnDworz Z5v; BiałKaz L2; StryjKron 335, 442, 527, 537, 647, 757; PudłFr 45; GórnTroas 69; LatHar 599; WujNT 2.Tim 2 arg, s. 832; VotSzl A4v; CzahTr C4v.

»mężnie trwać« (3): Bowiem ktorzy mężnie trwáią/ Rzadko bitwę przegrawáią BierEz O4; LubPs H3; SkarŻyw 30.

»mężnie umierać (a. umrzeć), gardło dać, śmierć podjąć, zdrowie położyć« = mortem magno animo obire Modrz (4 : 3 : 2 : 1): ordę wſzyſtkę Tátárſką ná ſobie dźierżawſzy/ tám zoſtał/ y gárdło ſwé między drużyną wierną ſwą mężnie dał OrzQuin R2v; ModrzBaz 136v; ktorzy mężnie vmieráiąc świádectwo Chryſtuſowey cżći y práwdzie iego dáwali SkarŻyw 306; StryjKron 220 marg, 772; ReszHoz 123; Phil M4; LatHar 420; SkarKaz )(4; SkarKazSej 668b.

»mężnie walczyć (a. zwalczyć)« = viriliter expugnare a. proeliari a. pugnare HistAl; fortiter bella gerere Modrz [szyk zmienny] (3): Cżłowiek mocny boiowania żądliwy nie zamyka ſie w mury/ ale w polu mężnie walcży przećiw nieprzyacielom. HistAl D3, B7, D6, H, H7v; HistRzym 104v; WujJud 211; ModrzBaz 23v; StryjKron 532.

»mężnie wojować« = viriliter pugnare JanStat (6): CzechRozm 238, 240v; Ephenor doſyć mężnie v Troiey woiuiąc/ By obacżył náſzego plebaná hárcuiąc/ Odrzekłby ſie iuż mi wierz ſwey broni nań wznośić PaprPan I3v; NiemObr 168; SarnStat 95, 136.

»mężnie (wy)trzymać« (5): KochFr 15; Iákoby vmiał ſczęśćié/ y nieſczęśćié znośić/ Tému mężnie wytrzymáć/ w owym ſye nie wznośić. KochPieś 11; PudłFr 42; oſięgnąwſzy pirwſzą cżęść moſtu nieprzyiacielá idącego/ ná ſobie mężnie trzymał/ áż moſt rozerwány był Phil C; WujNT 703.

»mężnie się zastawi(a)ć (a. stawi(a)ć się, a. stanąć)« = viriliter consistere a. resistere HistAl; impetum sustinere Mącz; commasculare frontem, praebere se virum Cn [szyk zmienny] (14): Syry zápráwdę mężnie ſie záſtáwiáiąc walcżyli ſnim HistAl B7, G8v; Mącz 448b; SarnUzn A2v; PaprPan O2v, Gg2; SkarŻyw 88; StryjKron 306, 587; KochSz C; SiebRozmyśl K3, L; Był ſławy chćiwy ten Pan z kąd onemu Męznie ſię ſtáwiał Loktowi máłemu. KlonKr E; VotSzl B2.

Wyrażenia: »mężnie dzielny« (1): Brátá Frideriká Owiczá ſmiáłego y mężnie dzielnego Ricerzá [...] zábili StryjKron 320.

»mężnie stały« (1): Wzrok ku ludźióm zdobiło ſerce mężnie ſtałé. ZawJeft 46.

Szeregi: »czyście a mężnie« (1): Fortissime rebellavit semper, Cziście á mężnie odpierał záwżdy. Mącz 24b.

»mężnie, (i) mądrze« [szyk 1 : 1] (2): Máło nie ieſt właſny ſyn Vraná Kontoſá/ Co dość mężnie y mądrze záwſze ſie ſpráwował PaprPan K3; Calep 259a.

»mężnie a mocnie« [szyk 1 : 1] (2): Słyſſeli theż o bitwách ich/ y o dzieiach ich kthore mocnie á mężnie cżynili [proelia eorum et virtutes bonas, quas fecerunt] w Gáláciey Leop 1.Mach 8/2; KwiatKsiąż O3.

»mężnie a sławnie« (1): Nielepieyże było Zdraycy mężnie á sławnie vmrzeć. StryjKron 220 marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężnie i stale (a. z stałością)« [szyk 1 : 1] (2): A wſzákże on mężnie y z wielką ſtałoſćią ſpor wiedźie z nimi BibRadz I 273v; BielKron 410v.

»mężnie a statecznie« (2): Triumff á zwycięſthwo wiernych Páńſkich ktorzy mężnie á ſtátecżnye boiuią przećiw ſwiátu LubPs aa3v marg; BibRadz I 478d marg. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»mężnie, (a, i) śmiele« = animo magno et elato Modrz [szyk 3 : 2] (5): zwycięſthwo záleży w boiowániu/ nie w tych co vciekáią ále ktorzy mężnie á ſmiele poſtępuią [qui sequuntur] HistAl E4; SarnUzn H2; ModrzBaz 43v; StryjKron 442; Calep 856b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»zacnie a mężnie« (1): Záś ktorzi przećiwko nieprzyiaćielowi zacnie á mężnie ſobie pocżęli [se in hostem praeclare et fortiter gessissent]/ tym pocżćiwośćią y zapłátą to niech będźie nágradzano. ModrzBaz 118v.

Iron. (3): RejWiz 97v; Więc y to nieſzláchetna żoná weń wmowiłá/ Iż ſobie w Kmotry bierze onego cżuryłá Co ſię ſámey podobał y mężnie záchował/ Zá mężowe pieniądze cáły May gáchował. KlonWor 60.

Zwrot: »mężnie sobie począć« (1): On Sláchćic/ ták mężnie ſobie pocżąwſzy [tj. zabiwszy bezbronnego] [re ita fortiter gesta]/ w mieśćie poki chćiał bez karánia przemieſzkawał ModrzBaz 31.

W przen (2): (nagł) Ná Kleynot Stárodawny Korcżák. (–) SZeroki meath te ozdobne wody/ Miewáły záwſze cżáſu złey przygody: Tám gdźie potrzebę tey korony znáły/ Brzegi ſwe przykro y mężnie ſtáwiáły. WerGoścPapr 202; á me ſerce z ſkóry Wał okrutny rozbiia/ mężnie biiąc z góry. GosłCast 48.
a. Zbrojnie, z bronią w ręku, walcząc na wojnie (12): wtzym go pan bog ſpomogł Ze ſwe nieprzyiaćiele/ ſktorymi walkę wiodł Wſſytki mężnie pokarał KlerWes Av; HistAl B8v, M2v; WierKróc A3; PaprPan S, Ddv; CzechEp 378; KochJez A4; PudłFr 43; ZawJeft 26; KlonWor 21.

W charakterystycznych połączeniach: mężnie nabyć, oborzyć się, pokarać, pokusić się, przewyciążać, przyść, rozszyrzyć, usadzić się, zburzyć (zburzon) (2).

Zwrot: »potkać się mężnie« (1): A gdy ſię przyſzło woyſkom potkáć z ſobą mężnie/ Wilcy w zgodźie miłośći ſwey trwáli potężnie. CzahTr Ev.

Synonimy: czyście, darsko, mocnie, śmiele.

Cf MĘSKIE, MĘSKO, NIEMĘŻNIE, PRZEMĘŻNIE

MM