[zaloguj się]
[pdf]

CZYŚCIE (279) av

czyście (266), czysto (7), czyście a. czysto (6); czysto HistRzym, KuczbKat (2), LatHar; czyście : czysto BierEz (2 : 1), OpecŻyw (1 : 1), RejWiz (6 : 1).

e oraz o jasne.

sup n(a)jczyści(e)j (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Bez brudu, schludnie; do czysta, na czysto (w sensie fizycznym); munditer, pure, puriter Cn (7) : Xánt roſkazał ſtoł przypráwić/ Iáko ku iadłu cżyśćie przykryć BierEz D4v; gdy ſie biała głowa ma k temu aby wſtąpiła w brzemię/ tedy richley k temu przycbodzi vżywaiącz tych rzecży wypiſanych. [...] vmywſzi ſie wſzytka cżyſcie w łazni. FalZioł V 86, V 62, 68, 99v; SienLek 58v, 190.
2. Przezroczysto, przejrzysto, jasno (w sensie fizycznym) (1): Bo mi owo rzecż dziwna iáko Dawid wołał/ Mowiąc Pánu/ żeś z miedźi ty niebá pokował [...] A kiedy poźrzyſz wzgorę/ áno wſzędy cżyſto/ Nie znáć ni rdze ni miedźi/ wſzędy przezrocżyſto. RejWiz 147.
3. Dźwięcznie, wyraźnie, bez szmerów (o dźwiękach, o głosie) (1): Tinnula aera Czyście brzmiące. Mącz 456b.
4. Zupełnie, całkowicie, bez wyjątku (24): prziłoż to na żiwot temu kto ma tę cżirwoną niemocz á zaſtanawia ſię cżiſcie pod them plaſtrem. FalZioł I 20d; á gdzie piwo będzie ſtało: aby tam mieſtcze były [!] cżyſcie ſuchċ á nie wtęchłe. FalZioł V 64v; ale ty rzecżi gummata: maią być pierwey woczeth włożony, Potym ty rzecży ſpraw cżiſcie brunatno. FalZioł V 97v, I 16c, 26c, 73b, IV 34c, V 68 (9); Swieżą ſzáłwiją vtłukſzy ná ránę przywiń/ záltánowić kreẃ czyśćie. SienLek 145, 62, 146v; GórnDworz K6, Aa7v; doſyć ná tym rzecż ták nákrotce pokázáć. Z ktorą ſię y Piotr ś. cżyśćie zgadza CzechEp 307, 50, 232, 237, 278; Tá walká cżyſcie może być bez guzow. KochSz A2; PudłFr 52.
a. Wyłącznie, tylko (3): ZapWar 1512 nr 2131; A przed pánem ſtoiąc ij [ukrop] pił/ A Potym záś wſzytek zrzućił. Cżyſto vkrop támo zmiotał/ Bo ieſzcże był nie nie śniadał BierEz A2v; [Anna] umyſzlyla yuſz czyſzczye panu bogu ſluzycz PatKaz II 63.
5. Dobrze, doskonale, wybornie, wyśmienicie, znakomicie; pięknie; przyjemnie, mile; słusznie, trafnie, odpowiednio, stosownie, w sam raz; skutecznie; swobodnie; łatwo; sprawnie, zręcznie; bardzo; mocno, usilnie (czasem w charakterze składnika emfatycznegoi doprawdy, zaiste, zgoła, wręcz lub itp.); apte, belle, graviter, probe, pułchre, recte Mącz; Cn; beate, bene, convenienter, effete, egregie, eleganter, euge, iucunde, iucundissime, lepide, libere, optime, puleherrime Mącz; bellule, facile, graphice, macte, perbelle, perbene, percommode, praeclare Cn (223): Owa ſie łowiec przygodził/ A ná gołębicę godził: Y cżyśćieby iętá byłá/ Bowiem śidłá nie bacżyłá. Aż ſie mrowká przycżyniłá/ Lowcá w nogę vkąśiłá BierEz L; było też tam doſytz ptakow tzyſcye ſpyewaiących HistJóz B3v; á zaſię ſie oblecż w nowe ſzati cżiſcie wonne FalZioł V 65, I 15d, 29d, V 39, 40, 87v (7); BierRozm 6; Iuż to rychło dwie niedzieli Niczeſmy od was niemieli Czyfćie o tę duſſę dbaćie RejRozpr B2, C4; LudWieś B4v; RejRozm 401; Wſzak yeſeze ſloncze niezaſlo Czyſczie Pan Bog ſwyczy iaſno. RejKup i8; A niemas co ganicz yſczie Krzeczi mowi wſytko cziſczie. RejKup m8v, n5v, P, p6v, 17, t6v (11); HistAl Bv; KromRozm III N4; DiarDop 102; Około cżego cżyſcye yeden powyedzyał/ że cżłowyek przez náuki ſmyerć yeſt GliczKsiąż H3v, L7v, P3v; Cżyſcye to znam nędzny cżłowiek yákom yeſt nie godźień Gdyż tu ná tey nędzney zyemi myeſſkam yák przychodzień LubPs aa5v; Bo by káżdy policżył wſzytki w ſwoim rodzye/ Cżyścieby drugi mogł ſtać z rydlem ná ogrodzye. RejWiz 100; Cżyśćie przedſię ſkacże ſzwab/ choć mu ogon vtną. RejWiz 192v, 90v, 146v; Nie otwierayćie bron Ierozolimſkich/ áż cżyśćie ſlońce zágrzeie [usque ad calorem solis]. Leop 2.Esdr 7/3; RejFig Ee3; RejZwierz 71; Czyśćie ſye o to ſtáramy/ ábyſmy Krolá ſzczodrobliwego mieli OrzRozm N4v, R2v; Belle habere, Czyśćie być zdrów. Mącz 151a; Iucundissime vivere, Czyście/ swiebodnie żyć. Mącz [176]b, 24b, 101b, 149d [2 r.], 189b, 191a (26); Cżyſcieś w. m. podpárł ſwego widzenia/ dáiąc nam ná wywod ſpráwy białychgłow/ gdiż one/ máło nie wſzythki/ rządzą ſie cżym inym/ niż bacżeniem. GórnDworz M8v, T6v; RejPos 330 [2 r.]; A co ná to cżyſcie wynidzie/ to iuż tám mieſzek niechay reſponduie. RejZwierc 58, 7, 58, 98, 235v; A iuż ſie tego w Polſzcze dobrze przevczyli/ Y vmieią to czyśćie choć w Włoſzech nie byli. MycPrz I B3, II A4; Strum Q2; CzechRozm 10, 155, 192v, 254v marg; Powiemći ten Strzałkowſki w to potráfić vmie/ Iák ſie komu záchowáć cżyſcie to rozumie. PaprPan Bb3v; CzechEp [412]; KochFr 17; Piſz ty co chceſz/ ſzácowáć ſpraw nie będę twoich: Czyśćie pátrzyć káżdému/ nie cudzych/ lecz ſwoich. PudłFr [2]; W nim [w sadzie] trawá doſyć buyna/ gdźie w południé czyśćie Spáć PudłFr 12; Czyśćie cbodźić tobie Z bobku w wiéńcu vwitym: mnie w złotym wianeczku PudłFr 49, 64, 79; y rozumie [Cesarz] to bárzo czyśćie/ iż go także iáko inſzé wſzytko krześćiáńſtwo nienawidźićie OrzJan 7; WyprPl B, Bv; GosłCast 62; PaxLiz D2; Bo to wierę nie krzeczy/ prawdę mowię iśćie/ W Muchaierze/ w Czámlećie/ tobie chodźić czyśćie. ZbylPrzyg B3.

W charakterystycznych połączeniach: barzo czyście (9), prawie, rządnie (2), zdrow(y) (8).

Frazy: »czyścieby« = dobrze by było (1): Wſzyſcy zá nim wołáią/ witay Woiewodá. A cżyſcieby by tákie/ ná ty mieyſcá bráli/ Coby rádzić vmieli/ y Wilká kąſáli. RejZwierz 55v.

»(to, tak) czyście« = tak jest dobrze (10): A trzeći z niego ſzydząc iż to cżyście/ chwali. RejWiz 42; Ia wierzę by kto pozłoćiwſzy rogi ná łeb włożył/ tedy niewiem by nie powiedáli iż to ták cżyſcie RejZwierc 58, 58 [7 r.]; Dobre gánić złe chwálić przydźieć im to iśćie/ Náſzy bráćia vwierzą/ mnimáiąc by tzyśćie. WierKróc B.

»wszy(s)tko czyście« (3): bo wſzyſtko cżyſcie by ſie iedno czo dziś poiáwiło cżegochmy wcżorá nie widzieli. RejZwierc 58, 58 [2 r.].

»czyście się (to) zejdzie [komu]« = to ujdzie (2): Do pieprzu kamikow wlozyc. A krokoſu do ſafranu Czyſczyeċ ſię to zeydzie panu. Wczynamon ſkorek warzonych Czukrem troche przyſlodzonych. RejKup e2v; CzechEp 68.

Zwroty: »czyście sprawić« [szyk zmienny] (6): RejJóz H7v; RejKup z3; Hoc curasti probe, Ey cziścieś Xpráwił/ Stoyi zá koźy rożek twoyá ſpráwá Mącz 73b, 323b; Gdy to vmié czyśćie ſpráwić/ Ze vczyni z vbogiégo Nátychmiaſt Páná wielkiégo. PudłFr 22; WyprPl B2.

»czyście (się) trafi(a)ć« (4): Optime cohaeret, Czyśćie ſie tráfiło yedno s drugiem. Mącz 152b, 335b, 425a; TWoie ſpráwy vczćiwe w to czyśćie tráfiáią/ Którzyć wczorá zayźrzeli/ dźiś ći ſye kłániáią. PudłFr 61.

»czyście [w co] ugodzić« [szyk zmienny] (2): Vźrzyſz żeć ſie ſowito to potym nágrodzi/ Sławá ſpełná/ á on iuż kłániáiąc ſie chodźi. Bo pocżćiwe milcżenie vgodzi w to cżyście RejWiz 51v; Papież w to cżyśćie vgodźił á rzekł/ ſkoro z Awinium do Rzymá przyiádę/ tedy was zgodzę BielKron 378v.

a. Dzielnie, mężnie, odważnie, śmiało; fortissime Mącz (10): Po tey porażce/ ruſſył ſie [Iudas] z woſkiem ku Effron miáſtu obronnemv/ [...] gdzie duży młodzieńcj ná murzech ſtoiąc bárzo cżyśćie bronili [foriter repugnabant] Leop 2.Mach 12/27; Vſtáwicżna zabáwá ieſt iego kopia/ Cżáſem z łukiem á s ſzáblą cżyſcie ſie vwiya. PaprPan Y3v; IVż wiedz że ći Burzyńſcy ták ſie cżyſcie burzą/ Y ſzpetnie ſie s pogány Więc w potrzebie kurzą. PaprPan Bb3, C4, Y4v, Z2, Aa4v, Bb3; StryjKron 527.
Szereg: »czyście a mężnie« (1): Fortissime rebellavit semper, Cziście á mężnie odpierał záwżdy. Mącz 24b.
b. Jawnie, otwarcie, wyraźnie; jasno, zrozumiale; diserte, expresse Mącz (24): RejKup p4v, q2, f3v; Ekklezyaſtikus albo Sálomon barzo cżyſcye náucża y nápomina rodzice/ áby dzyecyom ſwym zá dzyećińſtwá ſwey woley nie dopuſſcżáli GliczKsiąż E6v, A3v; LubPs ee6v; RejZwierc 216v; MycPrz II A4; á pátrz pilno/ do kądby ſye Wodá w kraióch śćiągáłá: Bo obaczyz czyśćie kędy iéy Prąd. Strum O2; Bo ia to cżyśćie widzę/ iż ich tám wiele ieſt/ ktorzy z niewiádomośći błądzą CzechEp 10; A iż ták ieſt/ co mowię/ ono o tym ták cżyśćie ieden z ſtárych nápiſał/ Chriſostom [...] ná ty Chriſtuſowe ſłowá. CzechEp 37, 9, 11 [2 r.], 54, 71, 106 (9); GrabowSet F2v; Y mowił im: Czyśćie niſzczyćie przykazánie Boże/ ábyśćie vſtáwę wáſzę záchowáli. WujNT Mαr 7/9; ZbylPrzyg A2v.
Szeregi: »czyście, jaśnie a przestwornie« (1): expresse dicere, Ciście/ yáſnie á przeſtwornie mówić. Mącz 321a.

»czyście, wywodnie« (1): Diserte loqui, Cziśćie wywodnie mowić. Mącz [388]a.

c. Dokładnie, starannie, skrzętnie, należycie, porządnie, ściśle (o precyzji wykonania jakiejś czynności, pracy fizycznej); naviter Mącz; accomodate, apposite Cn (64): Też ſok tego ziela zmąką ięcżmienną/ [...] ſtrochą blaywaſu/ á zmieſzaſz tho cżyſcie/ ieſt rzecż barzo dobra na wrzedzienicze gorącze á bolącżki FalZioł I 23c; Drugie ma być cżyſcie ſklenicza z wierzchu zatkana y w cieple poſtawiona. FalZioł V [1], I 43a, II 23v, III 14b, V 44, 112v (40); Naviter, Cziście/ roſtropnie/ pilnie. Mącz 242d; Rastris terram rimari, Grábiámi cziście vgrábiáć/ káżdą brełkę rozbić. Mącz 356C, 332d, 414c; vczynić s tego [z poleju, lebiodki itp.] proch/ á prześiać czyśćie/ á z mieſzáć z miodem SienLek 58, 12v, 47, 65, 65v, 69 (15); GórnDworz D6v; Strum [H]v [2 r.], O4v; Iákoſz to á do/ obacżał Páweł Apoſtoł Chriſtuſow: będąc cżyśćie z dziećińſtwá w zakonie wyćwicżony/ iż ktoby ſie obrzezował/ ten winien wſzyſtek zakon chowáć. CzechRozm 98; VCZEN. A możeſz tego piſmem świętym podeprzeć iż naſienie potomſtwo znácży á nie ono ſámo z cżego fie ludźie zácżynáią? NAVCZYCIEL. Bárzo cżyśćie/bo tego więcey ieſt w piſmie niż onego inſzego náſienia CzechRozm 155.
6. Niewinnie, bez grzechu, niepokalanie, bez zmazy wstydliwie, cnotliwie; obyczajnie, uczciwie; caste Mącz, Cn (23): zawdym móy duch cżyſto chowala OpecŻyw 6; panyenſtwo ktore ſama marya uyernye począla ſama y myſzlą y czyalem ye naczyſzczyey a{ſz) boga porodzyla zachouala PatKaz III 129v; Caste, Cziście/ Vczćiwie/ Obyczáynie/ Wſtydliwie/ Srumieźliwe. Mącz 40c; Porucżam ſię [...] broń mię [...] od wſzelkich nieprzyiaćielá duſznego náiázdow/ ábym cżyſto potrzebnego ſnu vżyć mógł LatHar 72.
Zwrot: »nosić czyście« (1): kto go [Agnusa] nośi tzyśćie/ z wod go nawálnych wyrwie. KrowObr 68v.
Wyrażenia »czyście poczęty« [szyk 11 : 1] (12): PatKaz I 15; dala [Maryja] naturą ſynu bozemu ſczyala ſwego nayczyſzczyey początego PatKaz II 81v, 20v, 67, 67v, 69v [2 r.], 70v [2 r.] (12).
Szeregi: »czysto i dostojnie« (1) : A ieſliże śie łáſká y prawdá sſtáłá przez Páná Iefu Chriſtá/ tedyć też ná duſzę onego cżłowieká zpływáć muśi/ kiedy go cżyſto y doſtoynie prziymuie KuczbKat 180.

»miłościwie a czyście« (1): A to żebyſmy zawżdy ſlużyli tobie miloſciwie/ a cżyſcie w boiazni OpecŻyw 87v.

»czyście, (i) świątobliwie (a. święcie)« (2): a przeto przy yey wzyuoczye ſzwyątey anny począczyu/ czyſzczye/ czyſzczye ſzwyączą y oſobnye yeſth [Maryja] począta PatKaz II 69v; Ciáło Páná Chriſtuſowe dawa pokarm żywotá wiecżnego tym/ ktorzy Sákráment iego cżyſto y świątobliwie prziymuią KuczbKat 165.

»trzeźwie i czyście« (1): Aby przez pirwſſe zwyćyężył żądliwoſć ćyeleſną/ á trzeźwye y czyſćye żył KromRozm I 12 v.

»wiernie i czyście« (1): Wezmi pierśćień wiáry/ znák Ducha Swiętego/ ábyś wezwáną byłá oblubienicą Bożą/ ieſliże mu będzieſz wiernie y tzyśćie ſlużyłá. KrowObr 150.

W przen (1):
Zwrot: »czysto nosić« (1): A będzieſzli go [Iezu Krysta w sercu swym] cżyſto nośił/ tedy ćie ogień żadnego grzechu nigdy nie ſpali. HistRzym 111v.

Synonimy: 1. biało, chędogo, chędożniuchno; 5. trafnie; a. mężnie; b. jaśnie, przestwornie, wywodnie; 6. dostojnie, świątobliwie, święcie, trzeźwie.

Cf NIECZYSTO

BZ