.
.
A.
W ujęciu ilościowym: tyle ile trzeba, nie za dużo i nie za mało (zwłaszcza nie za dużo), przeciętnie, średnio; głównie pod względem ilości, stopnia, też wielkości, szybkości, długości trwania, ceny;
parce, presse Mącz; medie Cn (84):
Gloua yey byla nyeyako podlugovata, czolo nyeſzerokye ale glatkye na czterzy grany myernye uyelkye PatKaz III 121;
cżyni łaczne odbywanie flegmy y lipkich wilkoſci ktore w pierſiach obfituią, ale oczukruj ten ſirop miernie FalZioł I 27a;
á ma [chebd] mocz wyſuſzaiączą y ciała roſtączą/ y też roſpądzaiączą miernie FalZioł I 47a;
Galienus [...] piſze iſz Iawor ieſth miernie zimnego á wilkiego przyrodzenia FalZioł I 108c;
Iż ten ktory ma poranu zoſtawić vrynę/ niema wcżorayſzego dnia poſcić/ ale ma miernie wiecżerzać y takieſz pić. FalZioł V[1],
I 70a,
b,
71d,
78a,
b (
35);
Przeto gdi v kogo vzrzyſz ocży wcżeſne oddtworzone, iaſne, miernie okrągłe czałe, Thak theż według oney ſłuſzney ſkładnoſci możeſz ſądzić przyrodzenie cżłowiecże. GlabGad N6;
przeto taci bywaią boiaźni/ [...] rozumu domyſlnego y nie iako gamratni, wſzakoż miernie dla zimnoſci przyrodzenia. GlabGad O6v;
LudWieś B,
B2;
SeklWyzn Fv;
Mierno ieſc y pyć/ iako by ciało niemiało ſwowołnoſcy ku grzechu/ á toć ieſt poſt krzeſciańſki SeklKat K2;
HistAl N4v;
GliczKsiąż G2;
Tempero, Vśmiérzam/ vmnieyſzam/ roſtwarzam/ mierno czinię/ mieſzam. Mącz 443a,
138a,
277c,
311a,
320d;
W iedzeniu tedy kápuſty/ źioł/ owocow/ y wilgich rzeczy pożyway miernie. Mierniey mleká y ryb/ á oboygá z miodem: naymierniey bedł/ grzybow/ y to s kramnym źielim. SienLek 5;
trzeć ćiáło áni bárzo áni lekko/ ále miernie: bo mierne tárćie/ ćiáło twierdźi/ á zbytki wyćiąga. SienLek 34,
3v,
5,
5v,
8,
9 (
15);
Po wtore s thego záćmienia [...] głębokie názbyt rzeki będą miáłkiemi/ á w miernie głębokich wody niebędźie LeovPrzep D4;
wodę ták mierno mieć ćiepłą trzebá/ iakoby ſye głowá niezápaliłá Oczko 16,
10v,
23,
31;
SkarŻyw 583;
vkaż pierśi miernie wydáné/ Y rękę álábáſtrową KochFr 106;
Miárę trzymay we wſzytkim: y kóń miernie roſły Lepſzy niż bárzo drobny/ y názbyt wynioſły. WyprPl B3;
SarnStat 277;
ZbylPrzyg B4;
[przeto pić ią [salsę] z baczeniém/ y miárno OczkoPrzymiot 120.]W przeciwstawieniach: »miernie ... zbytnie (2), nagle, niemiernie« (4): FalZioł I 153c; Vino miernie przyięthe rozum oſtrzy, ale nie miernie pite rozum y zdrowie kazi. BielŻyw 169; Drugie ruſzanie ieſt wolne iakie bywa wprzechodzeniu po domu albo gdzie indzie nie nagle ale miernie GlabGad K4; abych záwſze miarnie i trzéświe/ a nigdy zbytnié darów pańſkich vżywali MurzNT 13v.
W charakterystycznych połączeniach: miernie czynić, dawać, gniewać się, jeść (7), oczekawać, odwilżać, pić (4), pożywać (używać, zażywać) (6), purgować, puszczać, rozwodzić, spać, trzeć, wieczerzać, zagrzewać (2), żałować; miernie biały, blady, budowany, cienki, ciepły (8), cudny, dżdżowy, głęboki, gorący, naprawiający, ocierający, odwilżający, okrągły, otwierający, przyciągający, rosły, rozpądzający, rozpuszczający (2), suchy (4), wielki, wilki (wilgotny) (3), wystały, wysuszający (2), zagrzewający (2), zapalony, zimny.
Zwroty: »miernie nalewać« =
sprawiedliwie,
słusznie postępować (
1):
Ale by ták vdziáłano Zeby mierney nálewano By możny baczył chudego Wſſytko by vdziáłał z niego RejRozpr I4.
»miernie używać« (4): MurzNT 13v; Mogą też dźiećiam niebronić [...] gránia piły/ y inſzych tym podobnych gier/ by iedno tego miernie vżywáły [modo haec sint moderata] ModrzBaz 11; SkarŻyw 56; WujNT Bbbbbb.
Szeregi: »mierno i (a) trzeźwo (
a. trzeźwie)« [
szyk 1:
1] (
2):
MurzNT 13v;
náſz chory niechay trzeźwo á mierno thych lékarſtw záżywa Oczko 19.
»wolnie a miernie« (1): Złoto ieſth ciepłe y ſuche wolnie á barzo miernie FalZioł III 34b.
B.
W ujęciu jakościowym (74):
a.
O sposobie postępowania : powściągliwie, hamując się, unikając przesady (71):
oni [Turcy] rzecży przedſię wźiętych [...] nigdy nieomięſzkáią/ miernie znaſzáiąc fortunne cżáſy/ á ſtale przećiwne przygody BielKron 259v,
203,
258;
Modum in rebus capere, Miernie ſie ſpráwowáć. Mącz 35a;
Haec omnibus qui ea mediocriter modo considerant pertractata esse possunt Te rzeczy mogą ſię yáſne káżdemu zdáć/ który ye tylko miernie przed ſię bierze. Mącz 227d;
Cnotá s Fortuną nigdy s ſobą wiernie/ Tá wzgorę 1ata á thá wſzyſtko miernie. RejZwierc 211v,
236v;
ArtKanc B4v.
W połączeniach szeregowych (6): Acż to ieſt rzecż vcżćiwa [muzyka pomierna]/ kiedy kto pocżćiwie/ Vżywa tego miernie/ ſtátecżnie vcżćiwie. RejWiz 163; BielKron 201; RejPos 70v, 82v, 83; ModrzBaz [38]v; [A wſzakże [człowiek chrześcijański ma] wniey [w wolności]/ rozumnie/ miarnie a obyczainie obychodzyć ſię UstKościel 82.]
W przeciwstatwieniu: »miernie ... skocznie« (1): Bácżność miernie pocżyna/ ále płochość ſkocżnie. BielKom B8.
Zwrot: »miernie używać (a. pożywać)« = moderate a. sobrie uti Modrz [szyk zmienny] (12): OpecŻyw 13; SeklKat S3v; RejKup k2; A iákoż ma y w 1udzyoch być [miłość] ſłuſznie zgániona. Zwłaſzcżá kto s pocżćiwoſcią miernie iey vżywa RejWiz 37v, 62, 73v, 163; RejPos 82v, 83; ModrzBaz [38]v, 39v, 144v.
Szeregi: »miernie, poczciwie« (
1):
[Papież] roſkazał im [biskupom]/ áby ſwe kápłany vpomináli/ co by ſie miernie/ poććiwie záchowáli BielKron 219.
»miernie a roztropnie« (1): O iego [Julijusza] żywocie [...] wypiſuią [...]/ iáko ſie miernie á roſtropnie pocżął był záchowywáć. BielKron 131.
»z rozumem a miernie« (1): Ktore [męstwo] każe ſwoich rzecży z rozumem á miernie [scienter et moderate] vżywáć ModrzBaz 39v.
»miernie a umiejętnie« (1): Ná koniec/ prośmy páná Bogá/ áby [...] rzecży wſzytkich miernie á vmieiętnie [moderate et scienter] vżywáć vcżył ModrzBaz 144v.
α.
Skromnie;
modeste Mącz (12):
BierEz G,
G4;
ForCnR E;
Sam o ſobie na obie ſthronie miernie mowić maſz BielŻyw 88;
Granwellanowi Niemcy dziękowáli/ yż ſie mierniey w poſelſtwie obchodził BielKron 218,
108v.
W połączeniach szeregowych (2): o z iaką miloſcią matuchna milá ij z Iozefem iego wodzila/ [...] s nijm ſie pocżeſnie/ miernie/ a vcżliwie acż rzádko vſmiéchaiątz. OpecŻyw 32; Mącz 228c.
W przeciwstawieniu: »pyszno ... miernie« (1): Rzekł wilk/ możeſz pyſzno mowić/ Iżći nie mogę k tobie przyść: Ale by támo nie śiedział/ Miernieyby ſnać odpowiedał. BierEz K2.
Zwrot: »zachować się miernie« (1): A ták vmiey pánnie rádzić wiernie/ Záchowáć ſie według bogá miernie BielKom G4.
Szeregi »miernie, (i) uczciwie« [szyk 1:1] (2): á tám w refektorzu bywáłá [królewna] vcżćiwie y miernie z Gwilelmem y z innymi pány BielKron 381; WerKaz 291.
β.
Łagodnie, nie stosując przemocy (9):
Zwroty: »miernie się obchodzić« (
5):
[Lucyjusz Tarkwinjusz] wiodł walkę z Láćinniki/ ktore wielekroć poráżał y pod ſwą moc przyiął/ miernie ſie z nimi obchodząc/ żadnego nie morduiąc áni vćiſkáiąc BielKron 102,
107v,
175,
188v;
KwiatKsiąż Pv.
»miernie się zachować« (1): Mącz 443a cf »miernie a nieokrutnie«.
»miernie używać« (2): KromRozm III H6; ſerce ſwe zwyćiężyć/ gniew pohámowáć/ zwyćięſtwá miernie vżywáć [victoriam temperare]/ wielkiego to y mężnego ſercá rzecż ieſt ModrzBaz 7.
Szeregi: »miernie i łagodnie« (
1):
gdy znáſzymi rownymi we wſzyſtkich rzeczach miernie y łágodnie ſię obchodziemy. KwiatKsiąż Pv.
»miernie a nieokrutnie« (1): Victoriae temperare, Miernie á nieokrutnie ſie w zwicięſtwie záchowáć. Mącz 443a.
»miernie, z rozsądkiem, nie z zapalczywością« (1): Ale choć ie káráć w ſądzie (to ieſt miernie z rozſądkiem/ nie z zápálcżywosćią chce) iednák go do końcá wygłádzić niechce. CzechRozm 118.
γ.
Prowadząc racjonalny tryb życia, mało jedząc i pijąc;
sobrie Mącz (12):
by śię był miernie miał/ A lekarſtw dobrych pożywał: Owſzeki by długo żyw był BierEz K2v;
Tą r(z) egulą [!] chouala marya zawſzdy uewſzytkych rzeczach zyuyącz myernye rzatko barzo pyyącz PatKaz III 146v;
Mącz 398a;
SienLek 42v,
58.
Zwrot: »miernie chować (a. wychowywać) (się)« = continentem esse PolAnt (7): FalZioł V 71v; Tak ſie oni w piciu miernie chowali. GlabGad Gv; Zye ſobie ſmácżny kąſek á bárzo mu zdrowo/ Po wcżoráyſzym wiecżorze/ bo ſie miernie chował RejWiz 54v, 118; BibRadz 1.Cor 9/25; BielKron 333; SienLek 3v.
δ.
Bez zbytku, poprzestając na małym;
sobrie Modrz; continenter Calep (13):
Trzebáćiem śię w tym oſtrzegáć/ Acż ſpolnego wżdy miernie bráć. BierEz O4;
BierRozm 7;
RejKup bb5v;
Kaz [!] ſię iey ieden Kápłan rádził/ ieśli miał przy iednym beneficyum ná ktorym miernie przeſtáć mogł/ drugie ná prośbę ludzką trzymáć SkarŻyw 582;
Calep 252b;
[panowie Cerni] Stan Páńſki miernie wiodą w ſtátecnośći wielkiey PaxLiz A3.
Zwroty: »miernie się chować« (
1):
Hoynieć on [Bóg] nam dźywne ſwe dary roſſzafował Ale chcze aby każdy miernie ſie w tym chował RejJóz E2.
»miernie uży(wa)ć« (2): Nie ieſt to chwálebny mąż ktory záwżdy w nędzy żywie/ ále kthory miernie bogactw vżywá [quitemperate divitiis perfruitur] HistAl K3; RejWiz 14.
»miernie żyć« (4): Z iákiemi trudnoſciámi ſwiátá vżywamy/ A bychmy miernie żyli tedy wſzytko mamy. RejWiz 193v; PaprPan O3v, T2; KołakCath B.
b. O rzeczach i zjawiskach: dobrze, właściwie (3): CHleb dobrze vpieczony y vkwáſzony/ á owſzeyki miernie ſpráwiony/ niebárzo przeſolony/ dobrze ſye trawi. SienLek 8v; Temu [Bogu] gdy kto dufa wiernie/ Káżda mu rzecż idzie miernie. RejZwiercPodw 183v; Twym rozumem ták miernie źiemiá vſádzoná/ Ze ná wieki nie będźie nigdy poruſzoná. KochPs 155.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}