Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOBRZCZYK

Następne hasło: DOBRZEĆ »

DOBRZE (7689) av

dobrze (7687), dobro (2); dobrze : dobro SkarJedn (36 : 2; 3, 293).

o oraz e jasne.

comp i sup (1822+276) -lepiéj (2078), -lepi (13), -lepi(e) (2), -lepij (1); -i WierKróc, CzahTr (8); -ej: -i: (e): -ij RejKup (59 : 1 : 2 : ‒), ZapKościer (1 : 1 : – : 1), ArtKanc (2 : 1 : ‒ : –); ~ -éj (205), -ej (6), -(e)j (1853); -éj: -ej OpecŻyw (6 : 2), MurzHist (3 : 1), BiałKat (3 : 1), KochPs (1 : 1), JanNKarKoch (4 : 1). ◊ nå- (248), nåj- (28); nåj- WujJud, GórnRozm (2),OstrEpit, PaxLiz (2), SkorWinsz (2); nå-: nåj- MetrKor (3 : 1), Mącz (5 : 2), SienLek (26 : 7), GórnDworz (1 : 4), ModrzBaz (6 : 3), NiemObr (1 : 1), KochPij (1 : 1), SarnStat (8 : 1); ~ nå- (199), na- (3), n(a)- (46); nå-: na- RejPs (1 : 1), Mącz (4 : 1), CzechEp (3 : 1); nåj- (27), n(a)j (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

[Zwracamy uwagę, że zarówno comp jak i sup przysłówka dobrze ma znaczenie relacyjne tj., że nic nie orzeka o przysługiwaniu cechy „dobrze” wypadkom porównywanym.]

Znaczenia

1. Tak jak trzeba, odpowiednio (2198)
- a. O czynnościach myślowo-poznawczych; dokładnie, gruntownie (1287)
  - α. Przy określaniu stopnia jasności przekazywanej lub odbieranej informacji, wiadomości, lub wrażeń; jasno, wyraźnie, zrozumiale (82)
  - β. W połączeniach frazeologicznych z wyrazami oznaczającymi efekt czynności poznawczej (944)
- b. O sprawności narządów zmysłowych (25)
2. Słusznie, trafnie, zgodnie z prawdą; rozsądnie (1074)
- a. O sprawowaniu władzy i sądownictwa, kierowaniu czym lub kim; mądrze; sprawiedliwie (142)
- b. W znaczeniu ‘raczej’ (107)
3. Umiejętnie, wprawnie, biegle (245)
- a. O działaniach wojennych; dzielnie, walecznie (95)
4. Po myśli, zgodnie z pragnieniami; tak, jak się chce, żeby było (691)
- a. Szczęśliwie, pomyślnie; zdrowo (585)
- b. Przyjemnie, miło; wygodnie (56)
- c. Łatwo, bez trudu, z powodzeniem, swobodnie (50)
5. Zgodnie z nakazami etyki (684)
- a. Cnotliwie, zacnie, godnie (410)
- b. Przychylnie, życzliwie, przyjaźnie, łaskawie (274)
6. Dodatnio, pozytywnie, chwalebnie (121)
7. Korzystnie, z pożytkiem, wartościowo; wyjdzie na dobre; w comp może też oznaczać: lżej, mniej źle, znośniej (1306)
- a. O sprawach bytowych człowieka (570)
  - α. O korzyściach wypływających ze stosowania leków, rad lub zabiegów lekarskich (264)
- b. O wartościach niematerialnych (736)
8. Obficie, w dużej ilości, suto, hojnie, szczodrze (203)
- a. Kosztownie, wykwintnie, okazale (24)
9. Znacznie, bardzo, w wysokim stopniu (779)
- a. Określa stopień wykonania czynności lub posiadania cechy (742)
  - α. Z czasownikiem (421)
    - Przen z wygrywaniem dwuznaczności (5)
    - αα. O stopniu skuteczności leków i zabiegów leczniczych (61)
  - β. Z imiesłowem, przymiotnikiem i przysłówkiem (321)
    - αα. cum posit (263)
    - ββ. cum comp = o wiele (58)
- b. Określa długość czasu (37)
10. W pozycji samodzielnej, wyraża potwierdzenie, aprobatę; zgadzam się, tak jest (78)
11. W połączeniach frazeologicznyeh o różnych znaczeniach (280)
*** Bez wystarczającego kontekstu (30)

1. Tak jak trzeba, odpowiednio; bene Mącz, Cn, Modrz, Vulg, JanStat; recte Mącz, Cn, Modrz, Vulg; probe Mącz, Cn, Modrz; accommodate, apposite, apte, bellule, diligenter, perbelle, perbene, percommode, praeclare, pulchre Cn [występuje często w zdaniach wyrażających zalecenie, nakaz, przepis i cel lub warunek dotyczący należytego wykonania czynności] (2198): BierEz B, B2v, D2v, L3v, R; Nagotuycież téż motznych powrozow/ ij dobrych lańtzuchow abyſcie go dobrze związali OpecŻyw 85, 84v, 85v, 124v, 129v, 182v; MetrKor 40/814; TarDuch D7; a potym [chory] niech ſie przyodzieie dobrze iżby ſie zapotził FalZioł I 4c; CZarna cżemierzicza, ieſt ciepła y ſucha, gdi ią dobrze kto przyprawi wſzythko ciało naprawia y krew thakież FalZioł I 46b; Też zwierciadło z dobrze vgładzonego Srebra: ieſt lepſze nad yne zwierciadła zkażdey iney rzecżi vcżynione FalZioł III 35a; Naprzod wząć [!] cżiſtą pſzeniczę á wypłokać ią barzo dobrze iżby w niey niebyło żadnego prochu FalZioł III 41d; Też Baſilica na lewey ręcze takieſz pod Meddijaną dobrze od barwierza zacięta/ boleſci ſleziony/ żołądka gaſi. FalZioł V 58v, II 2d, 17b, 114b, III 42d, V 64v (146); BielŻyw 52, 127; Dla tego też mądrzy winarze nie doſić maią na tim iż wino dobrze zwierzehu zatikaią, ale ieſzcże wſzytkę becżkę dobrze oſciełaią aby tak iey wiatr nie dochodził GlabGad K2, D6v, D7v, I2v, K2, O3v (12); A thak bandą ſzyą otho ſtharacz poſlowye naſſy, aby then lyſth byl dobrze napiſſan, zapyeczanthowan y vydan. LibLeg 7/11, 6/78v, 159v, 10/61, 148, 155v (9); RejPs 99; RejRozpr D2, H2v, K3v; RejJóz H6v; Item wſzithkym mnychom abi go dobrze ſchowali dal kalethą wkthorey belo dzyewyącz grziwyen LibMal 1548/l41; Kiédyć kazą Lyczbe dzialać Stego czocz dano ſhaphować. Licz że dobrze bys nieſmilyl RejKup c6, m3, x5; kazał moſt [...] przez onę rzekę/ [...] zmoćnić dobrze gwozdzmi żeláżnemi y łáńcuchy HistAl E3v, Av, E7; HistAlUng A2v; KromRozm I [H3]; Ale by też dobrze wſſyſtko byli zebráli á nic nyeopuſcili/ [...] tedyby yeſſcze w ich piſmye wſſyſtek zakon krzeſciyáńſki ſye nye zámykał. KromRozm II fv; KromRozm III K4v; BielKom D5v, D6; A bowyem yáko zárázem należy áby dzyecyę dobrze powiyano/ [...] ták theż mámká ſtáráć ſie będzye/ áby yákim złym obycżáyem á przymyotem dzyecyęcyá nye zepſowáłá GliczKsiąż D5v, K8, M7, N3, N4v, Pv; FAntu przyiętego od dłużniká ktho dobrze ſtrzeże/ ták pilnie iáko ſwey właſney rzeczy/ á potym by mu ij vkrádźiono/ [...] iuż go płáćić niepowinien GroicPorz rv, c3, f [2 r.], i2v; SeklPieś 32; Bo ieſli iey [roli] nie zrádliſz á dobrze nie zwlecżeſz/ Wierz mi że przed tym chwaſtem dobrze ſie nie wściecżeſz RejWiz 78v, 12v, 60, 108, 194; RejZwierz 62v, 101, 104v, 138, 143; BibRadz Gen 18 arg; Goski *2v; á otym ſie poſtáramy/ áby żacżkowie ſthudenći byli w Kollegiách dobrze vcżeni/ iákobyſmy Luterianom náprzod nic niedáli BielKron 219, 28, 48, 217v, 260, 276v (19); KwiatKsiąż B2, Hv, I3; AEdificiis cavere, Opátrzić budowánie/ to yeſt/ doględáć áby dobrze budowano. Mącz 41d; Temperare calamum, Ku práwey mierze prziwieść áby dobrze piſáło. Mącz 443a; Tutus ad omnes ictus, Dobrze vbrány przećiwkó káżdemu ſztichowi. Mącz 468a, 60a, 116b, 143c, 218c, 323c (33); Kon ktory ma gęſtą śierść ná nogach á zroſła ieſt nád koſtkámi/ ten może dobrze prácowáć/ ále ku biegániu nieprzywykły. SienLek 187, 36, 71, 99v, 116, 190 (77); wiedząc káżdy z iáką trudnoſcią tho przychodzi/ co ma być nád zwycżay dobrze vcżyniono/ kiedy widzi/ iż to komu łatwie przychodzi/ muśi ſie zdziwić GórnDworz E7; wymowá potrzebuie głoſu/ áni wrzáſkliwego iáko v białeygłowy/ áni grubego iáko v kmieciá/ ále głoſnego/ znácżnego/ wdzięcżnego/ ſpaniáłego/ y dobrze vſádzonego GórnDworz F8, E7v, F8v, G, H4, H7 (14); HistRzym 17, 52v, 62, 62v, 103v, 112; RejPos 43v, 52v, 59v, 145v, 318v, 333v; á którzy dobrze vrząd ſwóy wypełniáią/ dwoiáką czćią máią być od was czćieni BiałKat 363v, 11; BielSat D3, M4v, N3; KwiatOpis D4v; Po obiedzie lie do gumienká przechodzić dopátrzyć ſie ieſli dobrze wymłacáią/ ieſli kłoć wytrząſáią/ ieſli ſłomę dobrze vkłádáią/ plewki/ zgoninki chędogo pochowáią. RejZwierc 111, 65v, 109v, 110v, 142v, 164v (16); Tákże y ći drudzy mierno ćiſkáli kulámi Ołownemi z ręku/ ktorzy ſie temu dobrze ćwicżyli BielSpr 4v, 8v, 13v, 21v, 62, 63v (21); WujJud 258v; BudBib B; HistHel Cv; A ieſliby wiátr był/ tedy day pokóy wadze/ ábowiém niepoſtawiſz dobrze wagi przed nim. Strum C2; A kędy źiemia ſłaba/ tedy y Groblą styłu czáſu Powódźi rádo rwie/ by nalepiéy brzég obwárował. Strum Mv, C3, G3, G4v, H3v, M2v (41); BudNT Mar 7/9, Hh6v; CzechRozm 87v, 97, 235v; PaprPan B3 [2 r.]; á wypráwili onę rzecż o ktorą ſzlo [!] ták dobrze iż więcey niepotrzebowáłá ModrzBaz 28v; Bo ieſliże dobrym nacżyniem káżda robotá bywa dobrze robioná [bene perficiatur]: tedyć też do woyny trzebá koni dobrych ModrzBaz 110, 12, 15, 42, 83v, 119 (11); SkarJedn 358; KochDryas A2; Oczko 10, 14v, 24, 27v, 30v (26); Ale y ty Bábylon/ ſtrzeż dobrze ſwéy głowy/ Bo iuż wiśi vpadek nád tobą gotowy KochPs 201; Chryſtus náſz Krol niebá y ziemie/ mocen ieſt náſze nieprzyiaćiele ſkruſzyć/ byleś my [!] iedno iemu dobrze w pobożnośći y cnotách Chrześćiáńſkich służyli. SkarŻyw 560, 263, 347, 354, 542, 570 (12); StryjKron 26, 432, 607, 757, 767; I. M. X. Arcybiſkup muśiał Wędźidłá X. K. pierwey dobrze nie przecżytáć. CzechEp 220, 137, 140; NiemObr 89, 108; KochFr 22, 35; ZapKościer 1584/51; KochPhaen 16; KochSz A2; ReszPrz 60; ReszList 154; WerGośc 225; BielSjem 17, 35, 39; KochPieś 25; KochSob 61; Jam ieſt paſterz, ia was dobrze páſę/ iedno chćieyćie słucháć mego głoſu ArtKanc P7, Q5v; Sámem żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/ śiłá mu prżypraw do tego potrżebá GórnRozm N, Av; ZawJeft 33; ActReg 135, 148; Calep 7l9b, 721b, 780a, 784b, 786a (10); Sſkutek y doſkonáłość goſpodárſtwá/ [...] bydlę vchowáć/ gnoy dobrze vmieć dźiáłáć GostGosp 160, 4, 46, 50, 62, 68 (22); Dzieie ſie to bowiem wielekroć/ iż kto ſie ná przyiacielá dobrze iego ſpraw y chęći ku ſobie nie ſprobowawſzy ſpuſzcża/ że w nádziei ſwey omylon bywa. Phil H3, P3; WyprPl C; LatHar 410; WujNT 594, 1.Cor 14/17, l.Tim 3/13, s. 728; WysKaz 48; SarnStat 270, 321, 552, 657, 658 (8); GrabPospR K2, N2; SkarKaz 7a, 81a, 311a, 312a, 609b, 637a; VotSzl B3v, C4v, Ev; CiekPotr 10, 42, 61; CiekPotrHerb )?( 3v; CzahTr C4, D4, 1I3, K4v, L4v; PaxLiz B4; SkarKazSej 666a, 677a; KlonFlis E4v; KlonWor 10, 35.

Z rzeczownikiem odczasownikowym (1): Bo od tych iákoby źrzodeł/ łácno v ludźi y v obcych narodow wsławę przijdą: á do wykonánia dobrze powinnośći ſwey [ad munus suum probe exequendum]/ ſzcżęśliwie przećiw nieprzyiaćielowi poćiągną. ModrzBaz 118.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze odprawić (odprawować) (5), (po)służyć (23), pracować, robić, (s)chować (schowany) (13), sprawić (sprawować, sprawiony, a. sprawowany) (23), strzec (strzeżony) (8), ubrany, (u)czynić (uczynion) (11), (u)działać (2), (wy)pełni(a)ć (5); dobrze barzo (13), do końca, tak (5), nad zwyczaj.

W połączeniu: »jeszcze dobrze nie ... a (już)« (2): Kokoſzká ſkoro zlęże bá wnet ią náwiedzi. Bá ieſzcże niebożątko dobrze nie odgdacże/ A náſzá dawno z iaykiem po krzewinie ſkacże. RejWiz 98; A będzie drugi trzy kroć z onym gárdłem zá węgłem/ á ieſzcze ſobie dobrze gęby nie uthrze/ á iuż woła náley drugą. RejZwierc 61.

Przysłowia: żaden poſpołu nie może dwiemá Pánom dobrze ſłużyć [Nemo potest duobus dominis servire Vulg Matth 6/24]. RejPos 217v.

Nie trzebáć śię bárzo kwápić/ Chceſzli nieco dobrze ſpráwić. BierEz L3v.

pierweyże około śiebie ſámego prácuy/ á vmieć dobrze w domu ſwoim: toż v drugiego śmieći vkázuy. SkarKaz 279b.

Gárniec mleká nápełniony/ dobrze ma być przed kotką ſtrzeżony. March¹ A3 [idem] March³ V.

Gárniec dobrze wypalony/ lepiey trwa niźli námoczony. March¹ A3 [idem] March³ V.

Trżebá dobrże záśiać/ kto chce żąć dobrże. GórnRozm F3.

Zwroty: »dobrze czuć [= czuwać]« (1): Rzekł iey kur/ przetoć to dziáła^m/ Ludziem bliſki dzień powiádam: Ktorzy kiedy mnie ſłucháią/ Ná ſwe roboty powftáią. Liſzká rzecże dobrze cżuieſz/ A widzę iż prorokuieſz. BierEz S4.

»dobrze (na-, przy-, z-)gotować (się)« = probe instruere Modrz [szyk zmienny] (12): RejAp 74; CzechRozm 21v; KarnNap D2; ModrzBaz 26v; PaprUp Iv; OrzJan 120; LatHar 244, 246; A gdy ſię iuż z obu ſtron dobrze zgotowáli/ Pigmeowie Zorawiow domá nie cżekáli KmitaSpit A4; SkarKaz 8b; VotSzl C3v; Lecż Chryſeros opátrzny cżuł ſię w powinnośći: Przygotował ſię dobrze dla tákowych gośći. KlonWor 42.

peryfr. »dobrze nogi nagotować« = przygotować się do biegu (1): Kápłan z Rycerzem/ á obádwá biali/ Iedno przez ieden plac od ſiebie ſtali. [...] Káżdy z nich dobrze nogi nágotował KochSz B2v.

»dobrze opatrzyć (się), opatrzony, opatrować« = bene consulere Modrz [szyk zmienny] (54 : 24 : 8): Cżeladź ſwą dobrze opatrzay/ Potrzeby iey rządne daway BierEz F4v; FalZioł I 70c; LibLeg 10/147v, 11/56v; RejJóz Q2; KromRozm II ſv [2 r.]; Diar 37; GroicPorz hh4; RejWiz 193; Leop 2.Mach 12/13; Gdybyſmy mieli kogo wykupowáć z imienia náſzego/ tedy liſty máią być dobrze opátrzone UstPraw Hv; Y rzekłá pánnom/ żeby ſie po mydło wroćiły/ A wychodząc/ ogrodne drzwi dobrze opátrziły. KochZuz A2v; Ceſarz ná ten cżas wytrwał ich ſtrzelániu/ á gdy przyſzłá noc/ opátrzył ſie lepiey/ y okopánie głębſze dał vcżynić BielKron 227, 249, 257, 304, 311v, 352v (11); Munire se a frigore, Dobrze ſie opátrzić przeciw źimnu. Mącz 237a, 237a, 269c, 347b, 423a, 494a; GórnDworz M7v, Aa2v; RejPos 183v; Ná páſierby przyſzły dzieći moie/ Możeſzli ty opátrz lepiey ſwoie. BielSat G2, G3, N; GrzegŚm [67]; KuczbKat 260; RejZwierc 110v; BielSpr 58v; WujJud 86, 208v, 211v; HistHel C3; mamy wolność dobrze opatrzoną/ Ktorey gdy ſtrzec będziemy nie będzie ſkażon⟨ą⟩. MycPrz I B4, I [C]2, [C]2v, [D]v; Strum Kv, L2; ModrzBaz 14v, 20v, 33v, 36, 90v, 103 [2 r.], 131; KochOdpr C4v, D3; Oczko 13; SkarŻyw 16, 355; StryjKron 265, 572, 737; BielSen 15, 16; BielSjem 36; ine źwierżętá wſzyſtkie ſą dobrże opatrżo/ne [!] iedno człowiek ſam nagi ſtoi GórnRozm N2, L2, N; KochWr 36; Calep 786a; GostGosp 12, 82; OrzJan 8, 39, 62, 81; A Pánowie Duchowni kráiów Polſkich/ tego niepotrzebuią/ gdyż ſą dobrze opátrzeni. SarnStat 39, 1148; GrabPospR K2, L2; VotSzl C2, F.

»dobrze postanowić, postanowiony« = recte constituere Modrz [szyk zmienny] (4 : 6): GliczKsiąż N2v, Ov, O3v; A nad wſzyſtkie inſze rzeczy godzi ſię dobrze poſtanowionemu młodźieńczykowi/ iżeby piecżey y baczności o rzeczach Boſkich nieomięſzkiwał KwiatKsiąż D2v, I2; GórnDworz N2; RejZwierc 105; ModrzBaz 13v; Po roku boiąc ſię áby miedzy ludzmi bogomiſlnośći ſwey nie vtráćił/ [...] widząc iſz iuſz oni ludzie/ dobrze poſtánowieni ſą: ćicho vćiekł ná puſtynią. SkarŻyw [236], 333.

peryfr. »w myśli dobrze schować« = być dyskretnym (1): Ieſtliże czo o kim mowiąc vſłyſiſz, w myſli ſwey to dobrze zchoway BielŻyw 11.

lek. »dobrze (s)trawić (się)« = excoquere, percoquere, valere stomacho Mącz [szyk zmienny] (20): Albo gdy ie vwarzyſz z ktorą potrawą/ tedi onę potrawę dobrze żołądek ſtrawi iż ſie w dobrą krew obroci. FalZioł III 21b, I 85c, III 11a; Cżemu mięſo miąſſze á kruchkie lepiey ſie trawi GlabGad H3v, F5v, G3v, K4v; Valere stomacho, Dobrze tráwić/ zdrowy żołądek mieć. Mącz 473d, 28d, 65a; SienLek 3, 4 [2 r.], 8v, 13; Oczko 21 [2 r.], 24v [2 r.], 32v.

»dobrze (na-, wy-)uczyć się« = procedere a. proficere a. progredi in studiis Mącz [szyk zmienny] (15): Acżkolwiek yty ſą pozjtkj/ naućzić ſię dobrże Polſkiey mowy RejKup a7; yeſli ſyná dobrze wypráwiſz/ ſyn ſie będzye dobrze vcżył. GliczKsiąż M7, K6, L8, M7; BielKron 225; Mącz 44c, 116a, 148a; A za widźieć nie możeſz że w młodośći ſwey/ dobrze śię vcżył/ ięzyki vmiał. BiałKaz I3, I3v; ModrzBaz 134v; SkarŻyw 291; NiemObr 111; KIedysćie ſię tych pomiarów ták dobrze vczili/ Ze wiécie ilé kroć koło obróći ſię w mili? KochFr 25.

»dobrze (wy)chować, wychowany« = recte instituere Mącz; recte educare Modrz [szyk zmienny] (9 : 12): BielŻyw 127; Miewaią wielkie pocieſzenie rodzici zdziatek ſwoich gdi ie zmłodu dobrze wdobrei naucze wychowiwaią. SeklKat H4v; BielKom D4, G3v; bys ty mnie byłá dobrze chowáłá w pracy yákyey á kárnosći/ á nye w roſkoſſy/ nigdibych ya był ktemu nye przyſſedł. GliczKsiąż E6; BielKron 103, 238; Disciplinam ab aliquo accipere, Być od kogo dobrze wychowan Mącz 90b, 95b, 430a; ktory cżłowiek ma być dobrze wychowány/ temu trzebá żeby y muzykę vmiał. GórnDworz H2; RejPosWstaw [41⁴]v; ModrzBaz 47; SkarŻyw 153, 164, 184, 311, 526; Biel Sjem 21; ActReg 78; SkarKaz 423b.

»dobrze wymawiać« = bene pronuntiare Mącz; loqui recte Vulg [szyk zmienny] (5): Naucz ſie they liczby dobrze wymawiac. KłosAlg Bv; Mącz 254c, 321a, 427b; Y wnet ſię otworzyły vſzy iego/ y rozwiązáłá ſię związká ięzyká iego/ y wymawiał dobrze. WujNT Mar 7/35.

peryfr. »uszy dobrze zatkać« = nie chcieć słyszeć (1): kto ná tho vſzu ſobie dobrze nie zátka/ iáko on Vliſſes/ áby głoſu Syren nie ſłiſzał/ vłowi ſie ſam/ y zábije. GórnDworz G6v.

Wyrażenia: »co nalepiej« [w tym: z czasownikiem (39), z imiesłowem (2); co nalepiej moc (4)] (42): Wezmi Iałowczowych ziarnek/ Bobkowych ziarnek/ [...] vtłucż każde oſobno w możdżerzu czo nalepiey możeſz FalZioł V75, II 22v, IV 52a, V 77; A ták ia wierz mi pilnie rádzę ná to tobie/ Byś chował conalepiey miárę w tey chorobie. RejWiz 79; KochZuz A4; ſtárałem ſie oto ſchućią iákobych mogł w. m. wſzem w obecż te Kſiąſzki co nalepiey ná iáſnoſc wydáć/ prace ſwey wtym nielituiąc BielKron 476; Zwięż koniá co nalepiéy/ áby ſye niemiotał SienLek 166v, 100, 123, 131, 174, 181v (23); RejAp 74; RejZwierc 85; prochow ktore w zamku maſz co nalepiey ſtrzeż/ by tám ktho nie chodźił á nie zápalił. BielSpr 64v, 73, 73v [2 r.]; Oczko 10v, 24, 34; LatHar 131; CzahTr C4; GosłCast 7.

»jak(o) nalepiej« [w tym: jako nalepiej moc (10)] (13): FalZioł V 22b; MurzHist L4v; Weźmi krwie niewieśćiey/ kthora przy rodzeniu dźiećięćiá odchodźi/ á vſuſz ią iáko nalepiey możeſz SienLek 106; Mącz 144d; RejPos 264v, 301v, 337, 349 [2 r.]; cnotliwy Abdyaſz/ [...] Sto prorokow wnet zebrał/ ze wſząd potáiemnie/ [...] A iáko mogł nalepiey/ żywnoſcią rátował. HistHel B3; Nie ieſt też od tego tenże Duch BOży/ ábyſmy tę Pánnę y mátkę Bożą/ iáko nacżęśćiey wyſławiáli/ y iáko nalepiey cżćili. LatHar 7; PaxLiz E4 [2 r.].

»nie tak dobrze jako trzeba« = parum dextre Modrz (1): Vſkarża ſię poſpolſtwo ná Kápłany/ że zániedbawáią powinnośći ſwey/ ábo ią nieták dobrze iáko trzebá odpráwuią ModrzBaz 140v.

»dobrze zbrojny, uzbrojony« = bene armatus JanStat (7:2): ConPiotr 31v; BibRadz II 57b marg; Przyiecháłá potym Penteſylea Amázońſka krolowa dobrze zbroyna w wielkim pocżcie pánien Troiánom ná pomoc BielKron 59; Tych wſzyſtkich pieſzych dobrze zbroynych bywáło w lidżbie we cżterzech woyſkách (oni zwáli Phalanges ſimplares), poiedynkowych 16384. BielSpr 30, 22, 22v, 23v; BudBib 1.Mach 9/39; OD obwołánia liſtów w powiećiéch/ káżdy powinien ſie ſtáwić dobrze vzbroiony/ wedle Státutu SarnStat 447.

Szeregi: »dobrze i doskonale« (1): Bo dla tego w wierze łáſká nam daná ieſt: ábyſmy dobre vczynki mogli czynić/ lepiey y doſkonáley niżli Phárużowie y Philozophowie. SkarKaz 312a.

»dobrze a (i) pilnie, pilno« [szyk 3 : 1] (3 : 1): A potym iako może nalepiey á napilniey przytulić rącżkę ku bokowi dziecięczemu FalZioł V 22b; WujJud 188v; możeſz y z dźikich [kaczek] vcżynić ſwoyſkie/ iedno długo/ dobrze y pilno chowáć. GostGosp 112; LatHar 244.

»dobrze a porządnie« = recte et ordine Modrz (4): GliczKsiąż N2v; Záś nie dobrze á porządnie niemoże ucżynić ten/ ktory máiąc władzą/ nie wſzytkę by ſwoię chęć/ ſtáránie/ pilność y myśl/ w náuce y w mądrośći położył. ModrzBaz 46v, 24v, 97.

»dobrze a przystojnie« (1): Ma zá to iżeś ſie dobrze á przyſtoynie ktemu przygotował: ále [...] choćiaby też naipilniey ſie przypráwił/ iednák godny^m doſtátecżnie być nigdy niemożeſz KarNap D2.

»dobrze a statecznie« (1): wſſytko zá tem pochodzi iż ſie dobrze á ſtáthecżnye nye poſtánowili GliczKsiąż O3v.

»dobrze abo źle« [szyk 1 : 1] (2): y ty [...] bráćie prżypátrżyſz ſię/ y oſądźiſz/ ieſli ia dóbrże/ ábo źle káżdy rodzay źwierżąt opátrżę y vdáruię. GórnRozm N; WujNT 582.

a. O czynnościach myślowo-poznawczych; dokładnie, gruntownie; bene Mącz, Modrz, JanStat; diligenter, penitus, satis Mącz (1287): BierEz L3v, Sv; OpecŻyw 31, 56, 76; tzo chceſz vcżinićz dobrze ſobie rozmyſl. ForCnR Bv; PatKaz III 123v; FalZioł V 73v; BielŻyw 52; MiechGlab 19; Inoſmi vam bily przikazali abisczie othe poddane krolia polskiego dobrze sye dowyadowaly czo za lyvdzie są ktorzi ych thv zawyedly. LibLeg 10/56, 10/57, 59, 60, 61, 11/56v (8); RejJóz B6, O; RejRozm 404; RejKup ſ3v; HistAl H3v; Dzień Nowego Lata w piątek posłowie [...] zszedszy się wysłyszeli ty artykuły sterminowane, aby się na nie lepiej namyślić mogli do jutra. Diar 51, 60 [2 r.], 61; BielKom G6v; GliczKsiąż D5v, D8, L5 [2 r.]; GroicPorz f2 [2 r.], dd4v; A ták obatz pierwey dobrze/ co maſz gánić/ álbo co maſz chwalić KrowObr C4; RejWiz 110, 165v; BibRadz II 44c marg; OrzRozm F2, N4v; oglądawſzy ia dobrze tho miáſto/ (marg) Alexándrya Alkair. (‒) dálekom obacżył mnieyſze być niż ſławá byłá o nim BielKron 455v, 129v, 199v, 212, 227, 248v (17); KochSat C; Penitus introspicite Catilinae caeterorumque mentes, Vważćie á weyźrzićie dobrze w ych vmyſły y przedſię wźięcie. Mącz 407a, 64a, 260a, 336c, 369c, 494b (16); gdy ſye dobrze ſámemu Platónowi przypátrzymy/ wielé v niego naydżiemy Krześćijáńſkiéy náuki OrzQuin O2v, C2 [2 r.], K4v, M4; ProtBaz E2; SienLek 19; RejAp AA4v, BB7, 29v, 199v; GórnDworz I6, L4, L4v, Mv, X3 (11); HistRzym 8v, 10; RejPos 84v, 135, 143, 294, 322v [9 r.]; BiałKat 11; BielSat Hv, N2; HistLan A3v, F4v; RejZwierc 24v, 25v, 49, 66v, 132 (14); DObrze też to bacżyli s ktorych mieyſc álbo wychowánia/ ieſli ze wśi cżyli z miaſt/ [...] wybieráć mieli młode ludźi ku nauce Rycerſkiey. BielSpr 1v, 7v; KochMon 26; WujJud 195v; KochList 1; RejPosWstaw 42; Strum C4; BiałKaz C, C2, Dv; CzechRozm 51v, 87, 90, 209v; PaprPan K3; ModrzBaz 6v, 14v, 26v, 30v, 88; SkarJedn 241; Oczko A2v, A4, 12v, 19v, 22v, 25 (8); KochPs 91; SkarŻyw 111, 504; CzechEp 21, 45, 67, 96, 98, 242 (19); CzechEpPorz *2v, **; NiemObr 63, 89, 98, 138, 142 (8); ReszPrz 48; gdy ſię dobrze ſzalonemu á pijánemu przypátrzymy/ tedy obacży to káżdy/ iż ſzalony od pijánego ni cżym nie ieſt rożny WerGośc 243, 204; BielSjem 2, 7, 18, 19, 26, 29, 38; ArtKanc V3; GórnRozm D, Kv; KochWr 40; PaprUp F; ActReg 33; Calep 772a; Ty iednák nie chciey z zwycżáiu ſzácowáć/ Rácżey ſie s cnotą rácż dobrze ráchowáć. Phil [S6]; GórnTroas 32; KochCzJan A2v; KochPij C2; OrzJan 8, 34, 112; WyprPl A2v; WujNT przedm 5; WysKaz 7, 25; JanNKar D; tą iſtA kréſka/ kto ſie dobre pripatry/ nic inſzégo nie znaczi ieno to iſté i JanNKarKoch G2; SarnStat 12, 85, 93, 184, 369 (15); Ránnych z wielką pilnośćią záraz opátrzono/ Więźnie też z drugiey ſtrony/ dobrze obmyślono. KmitaSpit B3, C4v; PowodPr 53; Tá Abigáil mądrość ieſt/ y rozumu wzor/ ktorym ſię gniew w nas hámowáć ma: ábyſmy ſię bez rozmyſłu nie gniewáli/ áż ſię dobrze nárádźiwſzy. SkarKaz 314a; CiekPotr 39, 53; CzahTr E3v; SkarKazSej 702b; Leśne bogáctwá nieoſzácowáne/ Hoynym Polakom od Bogá ſą dáne. A kto ie ſobie chce dobrze vważyć Może ich záżyć. KlonFlis C2; KlonWor ded **2v, ded **3v, **5; Przyſłuchałem ſię dobrze/ y wiem o tym pewnie/ Ze tych zbytkow nie chwaliſz/ iáko y ia rownie. ZbylPrzyg ktv, A2v.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze dowiedzieć się (dowiadować się, wywiedzieć się) (25), (na-,roz-)myślić (się) (54), (o-, roz-)baczyć (28), obejrzeć (4), oglądać (7), (ob)rachować (9), (po)radzić (się) (5), (przy-, roz-, u-)patrzyć (się) (85), przysłuchać się (6), rozeznać (2), rozważyć poważyć, uważyć (uważony) (32); tak dobrze (2).

Przysłowia: Qui alterum incusat probri ipsum se intueri oportet, Kto komu w czym winę chce dáć/ muśi ſam w ſię dobrze weyźrzeć. Mącz 468a.

Ano więc dobrze przyſzłe cżáſy przepátrowáć/ Mali kto co niewádzi dla przygody chowáć. HistLan A3.

Wyrażenie: »co nalepiej« (2): Xánt Ezopá ku łáźni poſłał. Idź dowiedz ſie co nalepiey/ Niemáſzli tám ćiżby wielkiey. BierEz D3; RejPos 350v.

Szereg: »dobrze (a, i) pilnie, z pilnością« [szyk 9:1] (7:3): Franciſzku/ pilnie śię á dobrze na to rozmysł [!]/ co ſtem maſz vczynić MurzHist M3, B; GroicPorz hh4v; Percenseo, Przeglądam. Wyliczam/ Szácuyę dobrze á s pilnośćią. Mącz 47b, 188b, 253d; CzechRozm A7v, 247; CzechEpPOrz **v; CzahTr D4v.

α. Przy określaniu stopnia jasności przekazywanej lub odbieranej informacji, wiadomości, lub wrażeń; jasno, wyraźnie, zrozumiale; certo certius JanStat (82): BierEz G2v; Przeto zabieżáwſſy/ wſtąpil na drzewo Sykomorowé/ [...] aby tym lepiéy pana Iezuſa vzrzál. OpecŻyw 62, 46v, 132v; Cżego ieſt znak iż zimie wſzelką parę lepiey widać niżli lecie GlabGad C7v, B6 [2 r.]; then poſſel wasch o wſitkim tim dobrze nam dal znacz przes vſſtne swe poſſelstwa LibLeg 10/67; RejPs 206; ſye vkazał wyęcey niżli pyąći ſet bráćyey/ á ták dobrze o tym ſwyádectwo dáć mogli. KromRozm III G7v, G7v; Diar 31; DiarDop 101; BielKom F4; LubPs Nv; GroicPorz v2v, ii3; KrowObr 8; RejWiz 22v; RejFig Bb6v; BielKron 195v, 334; KwiatKsiąż G4v; Haec quidem loquuntur tua scelera, To okázuyą dobrze twoye niecnoty. Mącz 197b; Perputo, Dobrze ku wyrozumieniu dawam/ którą rzecz wykładám/ rozkłádam/ rozwięzuyę słowy. Mącz 333c, 303b; Té Zołny/ iáko mi práwie z rąk vlećiáły/ pytayćie Prokuratorá mégo/ then wam dobrze o tym powié. OrzQuin B4; SienLek Vvv4v; Lepieieś tho w. m. pokazał/ iáko wiele złego młodzi ludzie w miłośći ćirpią GórnDworz L18, D8v, V5, Ee5; HistRzym 111; RejPos 119v; BielSat L4; KuczbKat 165, 185, 250, 345; WujJud 10; A napiſzeſz ná kamienioch wſzytkie słowá zakonu tego (marg) álbo tłumácżąc dobrze. (‒) znácżąc dobrze [Vulg: plane et lucide] BudBib Deut 27/8; HistHel D2v; Strum C4; CzechRozm 125v, 209v, 268v; PaprPan Ddv; ModrzBaz 2; CzechEp 118, 118 marg, 328, 358; BielSjem 27; ArtKanc D13; GórnRozm A4; ActReg 55; ten mądry mąż vmiał to dobrze vſiebie vważyć/ iáko ięzyk ludzki ieſt ſzkodliwy Phil G3; LatHar 250, 559; WujNT 278; Abowiém widźimy to ná oko/ y doświádczyliſmy tego dobrze [Videmus equidem et certo certius experimur JanStat 215]/ iáko Paryż zá zgromádzeniem y przyzwániém ludźi vczonych y mądrych wſzyſtką Fráncią zdobi SarnStat 195; PowodPr 6, 54; CzahTr C2, G3, Hv.

W połączeniach szeregowych (7): Nápiſz lepiey y ſzerzey/ zoſtáwiſz po ſobie pámiątkę wieczną. GroicPorz C3; BielKron 425; vciekay ſie do Moiżeſzá á do Prorokow: tho ieſt/ do tych kthorzy tobie lepiey/ iáſniey/ á ſzyrzey wolą a náukę Páná twego/ obiáſnić Będą mogli RejPos A6; nic nowego niemáią/ iedno to/ co dáleko lepiey y dołożniey Kośćioł Powſzechny wypiſał WujJud 44; wiedzą/ iſz żaden lepiey/ krotcey/ oſtrzey/ prośćiey/ rzetelniey/ fáłſzu ich pokazáć á odkryć chytrośći niemoże. SkarŻyw 203; [nikt] przydáć nic nie może: áni nam lepiey/ właśniey y doſkonáley Bogá opiſáć y oznaymić CzechEp 117; Ale ták właśnie dobrze y przyſtoynie I. M. X. K. dowodźi tym podnożkiem wćielonego cżłowiecżeńſtwá Páná Chriſtuſowego CzechEp 171.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze dokazać, doświadczyć (6), dowieść (dowodzić, dowiedziony) (7), (na-, o-, wy-)pisać (10), objaśnić (4), objawić (1), oznaj(o)mić (4), (p)okaz(ow)ać (15), powiedzieć (4), przeźrzeć (3), świadectwo dać, tłumaczyć, ujrzeć (2), ukazać, widać (2), wyrazić (wyrażony) (4); ku wyrozumieniu dawać, dać znać (2); barzo dobrze (2)

Wyrażenie: »jako najlepiej (moc)« (2): właſne wyrozumienie mieyſcá/ iákom nalepiey mogł/ wyráźił WujNT przedm 21; SarnStat 614.

Szeregi: »dobrze i dostatecznie« (3): CzechRozm 79v; cżynię to dla tego/ áby ſię tá rzecż lepiey y doſtátecżniey pokazáłá. NiemObr 35; SarnStat 1175.

»dobrze, (a) prawie« [szyk 1:1] (2): Mącz 495a; Wſzytki Páńſkie Proroki/ mordowáć kazáłá/ Práwie dobrze cżym byłá/ w ten cżás ſie znáć dáłá. HistHel B3.

»lepiej i znaczniej« (1): Cżego ieſliby ieſzcże kto do końcá nie bacżył/ tedy tę rzecż potym nieco lepiey y znácżniey obiáśnię/ áby wątpliwość w tym żadna nie zoſtáłá. CzechEp 357.

β. W połączeniach frazeologicznych z wyrazami oznaczającymi efekt czynności poznawczej (944):

W formułach zeznań w sądzie (93): Iakom ya nyezadal yemv czterech ran dw krwaw a dw synv vedle posw robothlyvemv Stanislao kmyeczyovy slachatnego Stanislava splochoczyno sic me. ‒ Iako my othem dobrze vyemy. ZapWar 1521 nr 2168; yako ya dobrze viem ysz brath nasz sthanyslaw ktorego na przyposvie hvmarlem strona povodova yesth zyw thako nham bog pomosz hy iego manka. ZapWar 1529 nr 2475; yakom ya nyevibyl mlynarza szdzierszavy ych y nye othbyl klothkj oth szkrzinye wktorey zitho bylo anye wszialem sbosza na vasznacz trzidzesczia kop thako my boszs [!] pomos y Szviathi krzis. iako my othem dobrze vyemy. ZapWar 1532 nr 2548, 1507 nr 1981, 1513 nr 2133, 1514 nr 2173, 1525 nr 2157, 1520 nr 2180 (93).

Frazy: »(Pan) Bog (to, sam) lepiej wie« = tylko sam Bóg wie, Bóg świadkiem (2): abysczye nam wysthap przepvsczycz raczyly kthorycz szya stal nye slosczya nasha yako tho pan bog lyepyey wye alye nyesczeslywa przygoda ZapWar 1535 nr 2413; CzechEp 54.

»Pan Bog to sam lepiej wie« = nie wiadomo, nikt nie wie (1): powiádał/ iż we cżterdzyeśći lat/ ieſli ſie nie polepſzyćie/ Turcy v was ſwe Wielbłądy środ rynku poſtáwią/ [...] Pan Bog to ſam lepiey wie ná co ſie to rozumiáło. BielKron 398.

Zwroty: »dobrze czuć« ‒ persentire Mącz, Calep; perfecte sentire Mącz [szyk zmienny] (24): MurzHist K4v, Q3v; skąd jaki ucisk Rzeczpospolita cierpi, wszytcy to dobrze czujemy. Diar 71; DiarDop 109; Tu nád námi powietrze co go vżywamy/ O dobrze ie cżuiemy/ choć go nie widamy. RejWiz 149; BielKron 309v; Mącz 383c; BielSat Hv; HistLan Dv; RejZwierc 88v; HistHel B3; CzechRozm 189v; SkarJedn 83; obiedwie Láćińſkiego nierozumiáły: ále Márya cżułá dobrze/ co to było SkarŻyw 582; CzechEp *2v; PudłFr 29; Calep 790a; o żadnéy rzeczy mniéy nie myśli iáko o téy. Czuie to bowiém dobrze/ żeby mu przyſzła ſpráwá dáleko z inſzémi ludźmi/ niż ná ón czás byłá OrzJan 81, 75; CzahTr H2; Ty naylepiey Cna Páni/ co ćię ćieſzy cżuieſz SkorWinsz A3; ZbylPrzyg A3, A3v, B4.

»dobrze (do-, po-, u-)zna(wa)ć (się)« = ignoscere, pernoscere Calep [szyk zmienny] (161): Idź towárzyſze przywitay/ A z nimi śię dobrze poznay. BierEz A4v, A4, B4, B4v, D3, E4 (13); OpecŻyw 163v; ForCnR D4; anyolom nyebyla ſkryta tayemnycza wczyelenya bozego ale wzdy yeden lepyey nyſch drugy {vſznal} PatKaz III 98v; Ten kamień alchimiſtowie dobrze znaią. FalZioł IV 56c; GlabGad B7; BierRozm 14, 25; WróbŻołt C4; Iaka tam będzie radoſcz/ ſami dobrze znamy RejJóz N3, B8v, H3, Mv, O4v; RejKup v5; KromRozm I Lv; LibMal 1551/158v, 1553/177; MurzHist N3; MurzNT 116; KromRozm II v; Diar 39; BielKom E7v; GliczKsiąż M8v; LubPs L, Mv, X4v, Zv, aa3v; GroicPorz b4v, d4v, y4v; RejWiz A8v, 6, 27v, 31v, 48 (8); Dobrze znáć to ćwicżenie/ y s cnot y z bácżnośći/ Ktore ku przyrodzeniu/ przypadły z młodośći. RejZwierz 54, A4, 26, 102v; BibRadz II 69d marg; OrzRozm G2v; Twego oycá ia dobrze znam/ ieſt mi wielkim przyiaćielem BielKron 320, 420v, 459, 464; KochSat A3v; Mącz 48d, 114b, 116b, 250b, d; OrzQuin F; SienLek 189; Znam dobrze ſpráwy twoie/ y vdręcżenie/ y vboſtwo twoie RejAp 21, AA5, 18, 21v; Przeto potrzebá/ áby ſiebie ſam cżłowiek dobrze znał/ y ſwoię śiłę GórnDworz L, C7v, F3, K2v, N5v, O8 (10); Znáć to dobrze że ty nie ieſteś prawdziwy pielgrzym HistRzym 37v, 15, 42v, 123v; RejPos 9 marg, 81v, 84, 294; BiałKat 341; KuczbKat 345; RejZwierc 201v, 235v; BielSpr 45v; HistHel D3v; MycPrz I C2; PaprPan D, H, Lv, N4, Z2v, Z3v, Aa3v; ModrzBaz 69, 89v; SkarJedn 15, 46, 116; Oczko A3, 11v, 24v; KochPs 95; SkarŻyw 28, 57, 99, 349, 364; StryjKron 120; CzechEp 45, 140, 172, 233, 346, 365; O Stároſtá ná Muſzynie Ty ſię znaſz dobrze ná winie KochFr 126; WerGośc 241; BielSjem 10, 31; Wſzytki tu wzrok oſtry máią/ Y co piękné/ dobrze znáią. KochSob 61; KochTarn 73; ArtKanc Kv; ActReg 117; Calep 502b, 786b; GórnTroas 7, 43; GrabowSet F3, F4, Y2; WujNT 310; ná tym Vrzędźie Koronnym doſtátecznéy dźiélnośći dobrzeſmy doználi. SarnStat 360; Nalepiey P. Bogá poznawamy po miłośierdźiu iego wielkim SkarKaz 278a, 548b; CiekPotr 70, 72 [2 r.]; OToż bráćie co cżytaż y wy co ſłuchaćie/ Ktorzy ſię ná tych rzecżách lepi niż ia znaćie. CzahTr E3, C2; GosłCast 35; PaxLiz B2, B3, C2v, D; SkarKazSej 679b; SkorWinsz A3; PudłDydo [B5]v; ZbylPrzyg B3v; SzarzRyt Dv.

»dobrze (o-, po-, u-)baczyć« = persentire, optime deliberare, advertere animum Mącz; melius perspicere a. videre Modrz [szyk zmienny] (88): BierEz B2v, K2v; OpecŻyw 120; PatKaz I 13v; brácya iego bárzo mu nyeprzyiaiali [!]/ ale ocyec miłtząc rzetz tę dobrze batzył. HistJóz A2; FalZioł V 20b; Gdiż oni dobrze bacżyli onę poſpolitą naukę, iż niemaſz nic ſzpatnieyſzego gdy ſie ſłowa z vcżynkiem nie zgadzaią BielŻyw nlb 14, 113; MiechGlab *2, 43; KłosAlg A4; RejJóz C6v, N2; RejKup v3v; HistAl C7v, D8; MurzHist K2; MurzNT 13v; KromRozm II i4v; Diar 86; Tuś iuż dobrze obacżył ktora z nas godnieyſza/ Ieſli ſtárość álbo ia tobye potrzebnieyſza. BielKom E2v; Ale to weſele ábo klopot ni ſſcżego inſſego lepyey nye możemy obacżyć/ yáko s przykłádu o Annye Elkanowey żenye GliczKsiąż C2v; LubPs Rv, R4v, ee5; KrowObr 2, 98v, 133v; Zdać ſie tobie w iey ſpráwach by byłá bogini/ Lecż gdy lepiey obacżyſz podobnieyſzać k świni. RejWiz 27v, 57v, 120; OrzRozm F, I; BielKron 95, 102, 105v, 129v, 213, 242 (8); KwiatKsiąż F2v; Mącz 383c, 413a, 486d, 487a; GórnDworz D4, F3v; RejPos 309; BiałKat 108v; BielSat Gv; GrzegŚm 1, 10; KuczbKat 395; RejZwierc 10, 133; BielSpr b2v, 76; WujJudConf 158; BudBib B3; CzechRozm 21, 68, 83v, 97v, 121 (9); PaprPan M3v; ModrzBaz 97v, 137; SkarŻyw 261; CzechEp *2v, 157, 228; WSzyſtko dobrze co Pan Bóg z dobrym czynić raczy/ Bo on lepiéy niż człowiek iego dobré baczy. KochMRot B4v: BielSjem 4; PudłFr 33; KochPij C2; WujNT przedm 2; SarnStat 691; CzahTr Ev, E4v, L; GosłCast 32, 47; Bacżę dobrze przycżynę/ kto to wſzytko ſpráwił SapEpit A4.

»dobrze pamiętać, pomnieć« = meminisse facile, probe meminisse, recordari Mącz [szyk zmienny] (20:10): Dobrzeć dzieći pámiętáią/ Co ich rodzicy dziáłáią. BierEz Rv, Dv; RejKup z4v, z6v; MurzHist M2, Q2; KromRozm III 13; Diar 32; Pomnię dobrze oycá ſwe^go rádę/ Wolę kárność niżli ſnią mieć zwádę. BielKom E4v; RejWiz 68, Cc8v; tá kokoſza woyná v Lwowá nikczemna/ co zá pożytek nam vczyniłá dobrze pomnimy OrzRozm V, D3v, I; BielKron 241; Mącz 215b, 323b, 348c; SarnUzn E3v; od ſtárſzych to ſłychamy/ iż lepiey tho więc pámiętáią co ſie z młodu około nich działo RejZwierc 7; WujJud 49; CzechRozm 92v, 200v; KochOdpr B4, D2v; SkarŻyw 362; CzechEp 180; Chćiáłáś łákoma śmierći/ bym lepiey o tobie Pámiętał: o dawnom ćię wźiął ná rozmyſł ſobie. WisznTr 18; GrabowSet D; CzahTr C4.

»dobrze (po-, wy-, z-)rozumieć, pojąć, rozumian, rozumiejący, wyrozumiały« = callere, percipere, bene intelligere Mącz [szyk zmienny) (126 : 8 : 1 : 1 : 1): ListRzeź w. 18; BierEz R, S2, S2v; ForCnR Ev; Nauka y karanie obycżaie dobre cżyni, á wyrozumieć ſobie dobrze każdy kto ſie vcży BielŻyw 143; LibLeg 6/192, 10/60v, 67 [2 r.], 92, 11/87v (10); RejJóz A8; HistAl A, Av, H2v; MurzHist O4; MurzOrt B2; KromRozm II fv; KromRozm III P8v; Diar 64, 75; DiarDop 101 [2 r.], 103, 114; Co wſſytko y lepyey poyąć y v ſiebye vwáżyć możem s thego przykłádu ktory ku tey náuce przydknyem a przyłożem. GliczKsiąż N3v, M8v; LubPs X6; Abowiem ſądownie żaden niema być przymuſzon ku odpowiedźi/ áż by dobrze wyrozumiał co mu zádáią/ y o co nań żáłuią. GroicPorz v4, Cv; KrowObr C2, 2, 51, 101v; RejWiz 62v, 80v, 131v; RejZwierz A2v [2 r.]; BibRadz I 376b marg; rozumiemy dobrze Wolſkim iż známi prágną walki/ bo [...] rozumieią iż nie damy BielKron 109, 117, 175v, 178v, 195v, 196v (9); GrzegRóżn A2v; KwiatKsiąż H3v; Mącz 32a, 36d, 289b, 318a, 343c (8); RejAp 67v; GórnDworz C7v, M7v, R3v, R5, Kk4; ty Kśiążki/ ieſli ié drugi raz przeczytaſz/ bedźieſz ié lepiéy rozumiał niż zá pierwſzym rázem GrzepGeom B4, A3v; Abowiem ſługá nie może ták dobrze zrozumieć woley Páná ſwe^go/ iáko przyiaciel. RejPos 60, 2, 135v, 220v, 252, 295 (13); BiałKat 68v, 238v; KuczbKat 250; BielSpr 59v, 71, 72v, 73, 75; RejPosWstaw [143²]; CzechRozm 23, 68, 72, 150, 151, 231, 263; PaprPan F4v, K, M3, Sv, Bb3v (9); ModrzBaz 93; SkarJedn 259, 309; SkarŻyw A3, 27 [2 r.], 455; WerGośc 223, 244; WerKaz 279; KochWr 35; ZapKościer 1587/70v; ActReg 107; OrzJan 14, 30, 76, 77, 82, 123; WujNT 333; SarnStat 410; Miał Krol około śiebie [...] tłumacżow dwieśćie ktorzy to vmieli. A ptaſze ſzcżebiotánie dobrze rozumieli. KmitaSpit Bv; SkarKaz 519a; ZRozumiałem iuż dobrze cżego ſie iey to chce/ Y co zá bol ktory ią ták niezmiernie łekce. PaxLiz C; Tu iuż dopiero Niemiec podumawſzy/ Y tę Láćinę dobrze zrozumiawſzy. KlonFlis H3.

»dobrze umieć« = znać [szyk zmiennny] (11): Dwoie Konſtitucie/ trzebá tu rozumieć/ Boży ſtátut/ y páńſki/ trzebá dobrze vmieć. RejZwierz 100v, A2v; [Wartoman dał kupcowi Machometanowi lekarstwo] ktorem dobrze vmiał ieſzcże z młodych lat od Aptekárzow. BielKron 459v; GórnDworz N5 [2 r.]; KuczbKat 235; RejZwierc 26v; ták was w tym/ co wy z zakonu náſzego przywodzićie ſłucháć nie będziemy/ bo my to lepiey niźli wy vmiemy y rozumiemy. CzechRozm 68; Calep 152b; JanNKar D3; Swiádom w Podolu/ dobrze vmie obycżáie/ Wie iáko ná Tátáry Struś mężny powſtáie. KmitaSpit B4.

»dobrze widzieć« [w tym: na oko (5)] = wiedzieć; persentire Mącz [szyk zmienny] (46): LibLeg 10/61v; Bracia iuż ia dobrze widzę trudna nam tu ſprawa A z tym tak powaznym panem dzywna nam roſprawa RejJóz M; Iuż bacze y dobrze wydze Ku czemu twoia myſl ydzie. RejKup F; MurzHist V2v; DiarDop 106, 109; Widzim dobrze to wſzyſcy ná oko/ Gdzye poſłuſzność tám páńſtwo ſzyroko BielKom G2v; GliczKsiąż B2; LubPs aa2v; KrowObr B4, 80; RejWiz 193; Leop A3v; OrzRozm O3v; BielKron 194, 200v; Mącz 383c, 510b; Widźimy dobrze/ gdy kto w weſelu miáry niema/ podobien bywa ſzalonemu SienLek 13v; GórnDworz D6, N5; GrzegŚm 13; HistLan C; RejZwierc 112v, 245; niektorzy z nich y Apoſtoły widźieli [...] á ták bez pochyby lepiey prawdę widźieli y wiedźieli/ niżli wy/ ktorzyśćie ſie ták dáleko od nich odſtrzelili. WujJud 35, 34v; CzechRozm 46v, 111, 121, 206, 223; PaprPan V3v; Tácy widzą dobrze iſz zle cżynią/ iáko mowi Apoſtoł/ á prawdę Bożą tępią SkarŻyw 59; CzechEp 45, 56; ArtKanc S16v; GórnRozm M3v; LatHar 453; WujNT 422 marg; SkarKaz 279a; Krzewánſki Pánu rzecze dyiabłáſz wżdy cżyniemy/ Konie nam iuż nie mogą to dobrze widźiemy. CzahTr L2v, C2v; SkarKazSej 659b; KlonWor 59; SzarzRyt A.

»dobrze wiedzieć« = bene scire Mącz; melius cognoscere Modrz; magis scire Vulg [szyk zmienny] (388): A iedno oſły poganiay: Oni ćię tám doprowádzą/ Bowiem drogę dobrze wiedzą. BierEz Hv, N2; Ale to mowił kuſſątz ijm/ bo on dobrze wiedziál tzo vcżynitz miál. OpecŻyw 52, 79, 98, 101, 132; ForCnR D3v; ZapWar 1529 nr 2356, 1542 nr 2559; LibLeg 6/191v, 7/103, 103v, 10/61v, 11/21v [2 r.]; FalZioł IV 36d; BielŻyw 163; Bowiemy to dobrze z piſma iż oni ſtarzy ludzie dłużey żywi bywali chocia z korzenim nie iadali. GlabGad K3, A2; WróbŻołtGlab A4v; Item zeznal yſz wyedzyal dobrze o them ze dzyewky naymyą Anna ZGyerka kradli goſpodarzevy ſwemv pyenyadze. LibMal 1546/114, 1543/70v, 72v; SeklWyzn 3v, c4; RejJóz H3v; SeklKat X, Z2; RejKup k3v, k6, m8v, z2, bb6 (10); RejKupSekl a2; HistAl A8, B8, H2; MurzHist E, F2v, F4v, H3v, H4 (11); KromRozm III 13; Diar 64, 85; DiarDop 102, 112; BielKom C8v, F2, F8v, Gv; GliczKsiąż D8v, E5v, N3v; LubPs Y6v, bb5; GroicPorz B, x3v; KrowObr 6v, 12, 18v, 20, 21v (18); RejWiz 148, 180v, 183v, 184, Cc3; O káżdym cżłowiecże ty lepiey wieſz [De omni homine tu magis scis]. Leop 4.Esdr 8/15, 4.Reg 7/12; OrzList h2; RejFig Cc4; RejZwierz 70v; BibRadz 2.Tim 1/18; niewiem by ſie nam godziło ſnimi ziednocżenie mieć/ ácżkolwiek wiemy dobrze ich moc y obronę BielKron 210, 45v, 103, 199v, 217v, 311 (12); Ego conscia mihi sum a me culpam esse hanc procul, To wiem dobrze żem w tym nic nie winná. Mącz 373a, 116d, 138c, 249d, 250b, 279a (9); OrzQuin G4, Lv, Mv, T; Wiem dobrze iák to trudno ná ſię co powiedáć/ A wżdy o ſobie myslę tu napirwey gádáć. Prot A3, B4; SarnUzn C2v, Dv, F3v [2 r.], G3v; SienLek 112, 174v; LeovPrzep H2v; RejAp BB3v, 29v, 162, Gg; GórnDworz M8v, Q2, S6, Aa5v; HistRzym 7v, 19v, 23, 131v; RejPos 9, 46, 82, 82v, 84 (10); BiałKat 68v; BiełSat B3, N2v; HistLan D3v; RejZwierc 95, 174v, 175, 235, 251; WujJud 51, 92, 115, 162, 166 (9); Wiemy dobrze co ſie ludowi Bożemu dźiało w więźieniu Bábilońſkim WujJudConf 138, 154v, 157; RejPosWstaw [41²], [143³]v; BudBibKaw A2v [2 r.]; Heliaſz iż Pan Bog ieſt/ mocny dobrze wiedzyał HistHel B2, C2; MycPrz I Cv; CzechRozm 25v, 56, 59, 92v, 93 (21); PaprPan E3, K4v, P2, Q3v, Ddv, Ff4; KarnNap B; ModrzBaz 1, 2, 44, 83v, 89v (10); SkarJedn 92, 378; Oczko 5v; SkarŻyw 257; ZapKościer 1581/24v; MWilkHist B3; StryjKron A2v, 86; CzechEp *2v, 11, 16, 36, 129 (9); CzechEpPOrz **3v; NiemObr 113; KochFr 76; ReszPrz 46; BielSjem 7, 38; Pánie ty ſam lepiey wieſz cżego nam potrzebá/ Rácżyſz nam dźiś vżycżyć powſzedniego chlebá ArtKanc Nv, H6, M10v; BielRozm 11; GórnRozm 12; ZawJeft 33; ActReg 77, 89, 114; Phil N2, S4; OrzJan 75, 80, 83, 89, 125, 133; LatHar 246, 248, 261, 638; KołakSzczęśl B3; RybGęśli A2; WujNT 175, 396, 493, Act 25/10, 2.Tim 1/18, s. 750, 882; JanNKar Bv; SarnStat 168; Y boię ſie żeby cżáſem nieprzyiaćiel ták przeważny/ nie lepiey wiedźiał co ſię známi dźieie/ niżeli my ſámi. PowodPr 73, 21; SkarKaz 636a [2 r.]; CiekPotr 26, 35, 71; Nie mey to głowy rozum dawáć w tym przeſtrogę/ Co lepi nád mię wiećie CzahTr G2, Gv; PaxLiz Bv; SkarKazSej 660a; KlonWor 22; RybWit C2; ZbylPrzyg A3. Cf W formułach zeznań w sądzie, Frazy.

Wyrażenia: »dobrze świadom, wiadom« [w tym: kogo, czego (55)] = dobrze znający; probe conscius Modrz [szyk 47 : 9] (51:5): LibLeg 10/68v, 11/86v; RejJóz N8; wszyscy WM dobrze są tego świadomi, że nie wszytka szlachta na sejmikach bywa DiarDop 111; LubPs N3; GroicPorz f, y4v; Dobrzeſmy thych wáſzych obráznikow ſwiádomi/ ktorzy choć ná obrázy patrzą vſtháwitznie/ a wżdy przed ſie [...] áni Paćierzá nieumieią/ y nic nie rozumieią. KrowObr 115; RejZwierz 87; BielKron 253v, 324v, 413; GórnDworz A2v, B8v, R6v; RejPos 28v, 294; RejZwierc 182; MycPrz I C3v, II B4; BudNT przedm a5; PaprPan M2, Aa3; ModrzBaz 6v, [16], 40, 94v, 112v, 115; Iozue świádom dobrze będąc co Moyżeſz ná onym vrzędzie y przełożeńſtwie vćierpiał SkarŻyw 501, 212, 436, 437, 456, 557, 589; StryjKron 280; CzechEpPOrz *4v, ** [2 r.]; Nie vmié ſyn ſzláchecki ná kón wśiéść [...] Lepiéy kuflá świádómy/ álbo kart piſánych KochPieś 2; ActReg 88; KochPij C2v; zátym téż ſczęſnym pánowániem ſwym/ świádómeś dobrze źiemie Niemieckiéy OrzJan 79; LatHar 246, 395; WysKaz 41; SiebRozmyśl I2; GrabPospR L3; CiekPotr 26, 73; Ty racżyſz być wiadomym dobrze ſercá niego/ Ze ia niemam nádźieie krom ćiebie ſámego. CzahTr C2v, Fv, H2, Kv; SkarKazSej 658b.

»dobrze znajomy, świadomy, wiadomy, poznany« [w tym: komu (15)] = perspectissimus, pulchre notus Mącz (11 : 5 : 5 : 2): A SPorzyſz ieſth ziele dobrze znaiome/ bo przi drogach roſcie FalZioł I 79b; LibMal 1551/164; BielKron 269v, 405, 413v; KwiatKsiąż O4v; tua erga me mihi perspectis benevolentia, Twoyá chuć á życzliwość przećiw mnie yeſt mi dobrze świádómá. Mącz 406a, 330d, 423c, 452b; SienLek Yyyv; KuczbKat 210; SkarŻyw 202; KochEpit A3v; ActReg 133, 170; Solon powiedział że Tellus poddány iego iemu dobrze znáiomy ieſt dobry y ſzcżęſliwy cżłowiek Phil M4; LatHar 594; WujNT 563; A máią wiéźdź świádki wiáry godné/ którymby oná rzecz mogłá bydź nalepiéy wiádoma SarnStat 613, 522, 1018.

Szeregi: »dostatecznie albo barzo dobrze« (1): Persentio, id est, perfecte sentio, Doſtátecznie álbo bárzo dobrze baczę Mącz 383c.

»dobrze a lepiej« (1): Sam to wáſza K: M: náſz miłośćiwy pan dobrze/ á lepiey niż my/ wiedzieć raczyſz BudBibKaw A2v.

»lepiej i jaśniej« (3): A iżebyśćie to tym lepiey y iáſniey ob[a]tzyć y wyrozumieć mogli/ tedy ty kxięgi moie ná trzy tzęśći tylko rozdzielę KrowObr 2; LatHar 594; Bo kośćioł nowy y kroleſtwo iego lepiey y iáśniey zna Páná Bogá ſwego SkarKazSej 679b.

W przen (2):

Zwrot: »dobrze znać« (2): Swiát ieſliże dobrze znał té przymioty w tobie/ Mógłby nie rok/ áni dwá/ czérnić ſye w żáłobie PudłFr 14; GrabowSet K4.

b. O sprawności narządów zmysłowych (25): Koza lepiey widzi w noczy niżli we dnie/ przetho ſie iey też ocży ſwieczą FalZioł IV 5d, IV 25d; cżłowiecżi mozg dla ſwey zimnoſci nie może woniey dobrze cżuć GlabGad B7v, B5 [2 r.], B5v, B6v; Luscus [...], Który niedoyźrzy dobrze/ Mdły wzrok ma/ á dla tego muśi mrugać oczimá áby tym lepiey mogł widzieć. Mącz 200b, 48c, 200b, 202a, 406b; Pan náſz dobrze ſłyſzy/ ále wy głuſzkę pánią macie GórnDworz S5, I4, T2; BudBib B2; ModrzBaz 24v; iám będąc głuchy/ wodą tą ktorąśćie iego ćiáło obmyli/ vmyłem ſię y ſłyſzę bárzo dobrze SkarŻyw 463; KochTr 18; WerGośc 264; SkarKaz 383a [2 r.]; SkarŻyw 549b; CiekPotr 81.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze czuć (2), dojrzeć (4), słyszeć (4), widzieć (11).

2. Słusznie, trafnie, zgodnie z prawdą; rozsądnie; bene, recte Mącz, Cn, Modrz, Vulg; consulto, convenienter, probe Mącz; certe Modrz; sapienter JanStat [wyraża ocenę wypowiedzi, sądu lub czynu według kryteriów intelektualnych] (1074): Dobrzeciem rozſądźił miedzy dwiemá ſwowolnymá niewiáſtomá March¹ A3; BierEz B2v, E4, F4v, G3v, K4, N3v, S2; Dobrzes rzekla ijże niemáſs męża/ bos piętz mężow miala/ ij ninié ten ktorégo máſs/ nieieſt twóy mąż. OpecŻyw 50, 92v; PatKaz I 6v; niektorzy powiadaią: gdi kto ten kamień w vſciech będzie noſił, cżyni dobrze ſędzić co cżłowiek ma na myſli FalZioł IV 54a; BielŻyw 17, 92, 134; BierRozm 9; RejPs 55v, 182v; A dobrżem ſie domyſliła Zem cie ża płaſzcz vchfyćyła RejJóz F5, I4v, L8v; LibMal 1543/72; Dobrze mądrzy nauczaly Iż koncza patrzyć kazaly. RejKup f5v, r8, Xv [2 r.]; RejKupSekl a6; HistAl D4v; KromRozm I B; Franciſzek odpowiedźiáł dobrze mowiſz że mię ſzathán ośiádł/ otości ieſt znak ſktorego wiem iżem iá ieſt zliczby odrzuconych od boga MurzHist G3v, R2v; MurzNT Matth 15/7, Mar 7/6, Ioann 13/13; KromRozm II a4v, b4, c4, p4v; KromRozm III C6, G, H6v, L7, O8v; A gdzieby się nalazło, że dobrze apelował, winę mu wrocić. Diar 93, 30, 88; DiarDop 105; BielKom G2v; GliczKsiąż A3, F4, G4, H7v, I3v (11); GroicPorz B3v, K; KrowObr 235v; RejWiz 43v, 133, 138, 182v, Cc5; Leop Deut 5/28, 18/17, 2.Mach 15/39 [2 r.], Luc 7/43, 10/28, Ioann 13/13; Concilium nam nietrzebá/ my ſámi dobrze wierzymy: wy wſzyſcy inni zábłądźiliſćie OrzList e4v; BibRadz Luc 10/28, Ioann 4/17; dobrzeć go Krol náſz ná końcu Rády ſwey poſtáwił/ y iemu w Rádźie ſwey EPILOG zoſtáwił. OrzRozm Q4, E4, F3, I4, K2, R3 (8); BielKron 32v, 70v, 78, 94, 127v (9); GrzegRóżn [N4]; godzi ſię nietylko łatwie/ ale tez zradością dobrze napominaiących słuchać KwiatKsiąż D4v, Bv [2 r.], B3v; Recte facta detorquere, Co ſie dobrze rzekło odwrácáć/ álbo opák wywrácać/ zlie rozumieć. Mącz 459c, 216a, 333a, c, 348d [2 r.], 462a, 495a; OrzQuin K2, S2v, S3, S4v, T3v (9); SarnUzn B7, B7v, D8v, F2v, H4; Ma y metáphorá dobrze wzięta/ niemałą grácią GórnDworz Q5v, G6, H8, I7v, K5v, L2 (17); HistRzym 50, 58; RejPos 9v, 208, 209v, 230, 308; RejPosWiecz² 93; RejZwierc 38, 232v; Ieſli tedy dobrze wierzymy w Swięte/ dobrze ich też y wzywamy. WujJud 37v, 22v, 30, 65, 129v, 134v (14); KochList [1]; RejPosWstaw [41⁴]v, [143³]v; RejPosRozpr b4v; Ták to poſpolićie wykładáią/ ále mniemam Káſtálion lepiey/ ktory to mieyſce ma zá zfáłſzowáne. BudBib I I54d marg, C2v; HistHel ktv; Rozſądzże proſzę/ dobrzeli ći mowią/ ktorzy twierdzą/ żeby piſmo ś. wolne było od omyłek BudNT przedm b2v, przedm b3, c2v, c4v, Luc 20/39, Act 28/25, Hhv, Ii; A dobrześ mi tu teraz wſpomionął danie imienia te^go Bożego CzechRozm 53v; Ták ieſt iáko mowiſz/ y dobrze mowiſz. CzechRozm 226v, 98, 128, 146, 147v, 149v (13); PaprPan Ff; Iużem okazał/ że vrzędy dobrze bywáią dawáne [Recte mandari honores]/ ieſli ie godnym dawáią ModrzBaz 45, 8, 13v, 17, 28v, 43 (18); SkarJedn 16, 52, 184, 277, 283, 390; KochOdpr C2v; KochPs 183; Dobrześ ſobie obrał/ błogoſłáwione dziećię: wtedy ſię proſzę kochay/ y vſługuy iey vprzeymym ſercem. SkarŻyw 460, 36, 102, 103, 202, 318 (13); ZapKościer 1580/7 [2 r.]; Plinius też tę Rzekę tymże imieniem zowie Phut/ a Ptolomeus w opiſaniu Swiátá Phtut/ ále mi ſie zda/ iſz ią Plinius lepiey miánuie StryjKron 11; CzechEp 65, 77, 82, 100, 178 (17); NiemObr 40, 54, 90, 135, 156; KochFr 103; ReszPrz 56, 57, 66; BielSjem 21, 31; KochPieś 1; PudłFr 18; BielRozm 6; GórnRozm B4v, D3v, F3v, F4, H4v, M2v, M4v; ZawJeft 21; ActReg 72, 114; GostGospSieb +2; Phil K3, P3; Niech twoi znáią/ żeć dobrze vfáli/ Acż pośmiech ználi. GrabowSet Nv, Dv; OrzJan 120; LatHar 4, 6, 51, 123, 133 (9); ná wielu mieyſcách wiedźieć nie możemy ieſli nie lepiey Graeckie kśięgi niż Láćińſkie máią WujNT przedm 17. s. 9, Matth 15/7, Luc 10/28, s. 297, 331 (29); JanNKar Ev, F3v, F4v; JanNKarKoch F4v [2 r.]; SarnStat *3v, 47 żp, 193, 369, 382, 915, 1281; KlonKr C3; SkarKaz 39a, 117a, 244b, 274a, 276b, 487b, 518b; CiekPotr 40, 65, 67, 79, 80; SkarKazSej 660b; KlonWor 33, 77; ZbylPrzyg A3; SzarzRyt A3v.

W połączeniach szeregowych (17): Gdy przyiecháłá [do króla Salomona]/ miáłá z nim rozmowę o wielkich rzecżach/ nie mogłá mu ták wiele á dobrze powiedzyeć/ iáko on ieſzcże lepiey nie odpowiedzyał BielKron 78; Convenienter, Słuſznie tráfnie/ potemnie/ práwie dobrze. Mącz 482a; GórnDworz H4v; Kthory tho narod/ zá łáſką ſwą tenże Pan [...] ku chwale ſwey/ Czo dáley tho więcey a lepiey/ ſpráwowáć á obiásniáć racży. RejPos A3; RejZwierc 71; te dźiśieyſze rozumy/ náuki/ dowćipy/ kráſomowſtwá/ dzielnośći Polakow náſzych/ bez wątpienia ſą dáry Boże/ tym więtſze y ważnieyſze (gdy ich kto pobożnie á dobrze z mądroſćią vżywa) WujJud A3v; RejPosWstaw [41²]v; Ale mowiąc o rzecżách poważnych Boſkich/ ták o nich mowił/ iáko nalepiey y náucżćiwiey wedle włáſnośći ięzyká ſwego Hebreyſkiego [...] wymowić mogł CzechRozm 15, 56; Lepiey y rychley [melius et citius] roſpráwią rzecż choćia záwikłáną kilko biegłych á ćwicżonych/ niżli wiele nieumieiętnych ModrzBaz 92; CzechEp 139, [382]; złe przy dobrym [...] łatwiey y lepiey rozeznáć y wybráć cżłowiek może. ReszPrz 34, 37; GórnRozm Fv; JanNKar D2; SkarKaz 551b.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze chcieć (4), domyślić się (4), mniemać (2), (na-, o-, od-) pis(ow)ać (27), napominać (napominający) (3), (na)uczyć (nauczon) (22), (na)z(y)wać (nazwan) (4), objaśni(a)ć (4), ob(ie)rać (3), (od)powiedzieć (56), (o-, roz-)sędzić (osądzon) (16), przełożyć (przekładać) (6), przykazować, rozezna(wa)ć (2), rzec (7), twierdzić, (wy)mowić (81); barzo (12), daleko lepiej (5); do końca dobrze.

Przysłowia: Rádzę by mądrze golił dobrze mierzył. Komu ſie Pan Bog ſwych owiecżek zwierzył. RejZwierc 225v.

Nie záwżdy to dobrże/ co ſię zda dobrże/ áni to záwżdy źle/ co ſię źle widźi. GórnRozm I4v.

Długo potrzebá młodemu milczeć/ áby dobrze mowić vmiał. SkarKaz 42b.

Dobrze rádzi/ kto ludzi nie wádzi BierEz L4v.

Fraza: »jesli dobrze pamiętam, pomnię; pamiętam dobrze?« = si recte in mentem venit, recte memini? Mącz (4 : 4; 1): LubPs A2; Nisi me animus fallit, Yeſli dobrze pamiętam yeſli ſie nieomylam. Mącz 116d, 248d, 348d; Ieſli dobrze pomnię pánie Kriſki/ zda mi ſie żeś w. m. wielekroć to powtarzał GórnDworz E5, G4, I6, L17v; Widźimi ſię/ ieſli dobrze pámiętam/ iżem przednieyſzych wywodow/ X. K. nie przepomniał NiemObr 30.

»(co, jako, tak, iż) dobrze zda się, widzi się« = si ita expedit Mącz; (id) recte habetur Vulg; (prout) melius videbitur JanStat [szyk zmienny] (29 : 4): MetrKor 287; ForCnR B2; FalZioł V 33v; LibLeg 9/52; choway gi ſobie Tak iako ſie nalepiey będzie zdalo tobie RejJóz Bv; RejWiz 101v; Leop 2.Reg 15/26, 3.Esdr 2/20; A gdy rok wyſzedł/ zdáło ſie wſzytkim lepiey wybráć krolá/ ktoryby miał zwirzchność nád wſzytkimi. BielKron 101, 318v, 411; Mącz 39b, 294c; mamli ia przedſię ták cżynić iáko pán roſkazał/ nieodſtrzeláiąc ſie nic od iego náuki: cżyli vcżynić ták iáko mi ſie lepiey widzi. GórnDworz L4, B3, H4v; RejPos 156, 190, 245v, 280; RejZwierc A2v, 48v; WujJud 128v; BudNT przedm c2v; CzechEp 239; GórnRozm Gv [2 r.]; ActReg 95; GrabowSet E4; WujNT 463; GrabPospR M2v; SarnStat 184, 279.

Zwroty: »dobrze baczyć« [w tym: jeśli dobrze baczę (4)] = recte iudicare Mącz [szyk zmienny] (12): RejKup h4v; Powiedzyał mu Solinus/ wierz mi dobrze bacżyſz/ Iż ſie w tych wątpliwoſciach ták záwieſzáć racżyſz. RejWiz 96v; Mącz 368a; Ale iednák (ieſliże dobrze baczyſz) tedy przy tych trzech rzeczách/ obaczyſz być téż Wiárę y Kośćiół. OrzQuin I3, Fv; GórnDworz Ff5v; BielSpr 6v, 28, 28v; CzechRozm 81v; ModrzBaz 96v; CiekPotr 30.

»dobrze obroćić, obrocon« = bene a. recte ponere, pulchre locare Mącz [szyk zmienny] (11 : 3): RejJóz P4; Mącz 309c, 309d [2 r.], 330d, 348d, 450d; RejPos 144; Záżby ſie też ná to nie lepiey obroćiły ony opływáiące obroki onych niepotrzebnych żołtobrzuchow RejZwierc 187; ModrzBaz 123; SkarŻyw 462; Szpady lepiéy obróćić nigdźiéy nie możećie/ Iedno do Skápucynów PudłFr 77; WujNT 186; Iáko to prożna vtrátá/ ktora ſię lepiey ná vbogie obroćić mogłá. SkarKaz 456a.

»dobrze (sobie) począć, poczynać, postąpić« = recte facere Modrz (3 : 2 : 1): Mącz 84a; bes znáku Krzyżá ſ. żadnéy rzeczy na Swiećie dobrze áni pocznieſz/ áni dokónaſz. OrzQuin M3; BudBibKaw A2; W cżem ſobie Kato dobrze pocżął/ y ktorzi tákowymże vmysłem ábo proſzą/ ábo wolą ſwoię Pánu oznáymuią/ ći tákże dobrze czynią iáko y on. ModrzBaz 44; ActReg 15; PaxLiz E2.

»dobrze radzić« = bene dicere a. monere Mącz [szyk zmienny] (22): Widząc Xánt iż dobrze rádził/ Bárzo z tego poćieſzon był BierEz D4v, M4; RejKup d7v, d8v, e; GliczKsiąż P, P7; GroicPorz C2v; RejWiz 8v; BielKron 198; KwiatKsiąż A; Pater bene monuit, at non est curae filiis, Ociec w prawdzie dobrze rádził/ y napominał/ ále ſynowie niedbáyą nic. Mącz 18c, 87a; Czy ten lepiej radzi, Co doma zostać każe? KochMon 34; RejPosWstaw [41²]v; PaprPan Ff3; SkarŻyw 194; BielSjem 5; ZawJeft 29; Słuſzna czynić y ſłucháć/ gdy kto dobrze rádźi GosłCast 36; SkarKazSej 693a; ZbylPrzyg B3v.

»dobrze (roz)szafować« = commode dispensare Modrz [szyk zmienny] (13): MetrKor 59/76v; SeklKat S3v; KromRozm I Bv; DiarDop 100; ty ſwieckie ſkárby nie ná zbytki dano/ Iedno áby imi tu mądrze ſzáfowano. A kto gdzye źle nie dáwa ten dobrze ſzáfuie RejWiz 32; BibRadz II 118b marg; OrzQuin Fv; GórnDworz B7; Ku tákowemu tedy ſzáfunku tych pożytkow kośćielnych obieráni bywaią mężowie bogoboyni [...] ktorzyby tymi pożytki y dochody dobrze ſzáfowáć vmieli. WujJudConf 208v; Niech tedy będźie ná to wyſádzony Vrząd/ ktoryby miał ſtáránie o vbogich/ á tem dobrze ſzáfował/ co będźie ná ich potrzeby náznácżono. ModrzBaz 39; Ci ktorzy dobrze świeckimi dobry ſzáfuią/ łácno niebieſkich doſtáią. SkarŻyw 102; GostGospPon 169; KochFragJan 4.

»dobrze (wy-, z-)rozumieć, (wy-, z-)rozumian, pojąć, pojęty, rozumiejący« = dextre intelligere, recte rem tenere Mącz; recte sentire a. intelligere Modrz [szyk zmienny] (87 : 4 : 2 : 2 : 2): MetrKor 31/620v, 59/76v; LibLeg 10/113, 11/21v; BierEz F3; KromRozm I B2v, L, Lv; yeſli ći dobrze rozumyeyą á wykłádáyą/ tedy oni błądzą: á yeſli oni dobrze/ tedy ći źle. KromRozm II q3v, nv, o4v [2 r.], p2, q3v, t2v; Diar 94; GliczKsiąż K3, M4, Pv; LubPs bb3v; GroicPorz C3, dv; SeklPieś 6v; kiedybyś then tzłonek wiáry Swiętey krześćijáńſkiey dobrze rozumiał: tedybyś ſlowá Boże^go/ áni do Rzymá [...] áni do żadne^go tzłowieká/ nie przywięzował. KrowObr 23v, 15v; RejWiz 138; oto idźie ktho piſmo lepiey rozumie/ Sztánkárli czyli Sárnicki. OrzList g4; BibRadz I *6c marg; BielKron 35v, 207, 411; A zaż nie dáleko lepiey Káifaſz y ſzáthan o Kryſtuſie iáko znáć rozumieli niżeli ći Sofiſtowie GrzegŚm L3; Aczkolwiek ták ſą ty wſzyſtki nauki złącżone/ iż żadna ktorakolwiek ſnich niemoże być dobrże poięta ani wyrozumiana/ gdy w inſzych żadney świadomiśći [!] mieć niebedziem. KwiatKsiąż K, L3v; Haec sententia bona est si dextre intelligatur, Tá fententia yeſt dobra/ kto yą dobrze rozumie kto yey niewywráca ná ręby. Mącz 84a, 213a, 270b, 348d, 368a, 406b; SarnUzn E2; RejAp AA3v; GórnDworz D7v, L, Cc2; RejPos 89v, 132, 140v, 143v, 204; RejPosWiecz² 91; RejZwierc 115; WujJud 117, 180; WujJudConf 256; RejPosWstaw [41³], 110v; Strum F3v; CzechRozm 51, 54v, 111v, 126, 167; ModrzBaz 6v, 18, 58v, 65, 71v (8); SkarJedn 203; Ięzykiem tylko ſwym mowiąc y każąc wſzędzie gdzie ſię obroćił/ był dobrze rozumian. SkarŻyw 310, 107, 292, 595; CzechEp 91, 96, 99, 212, [399]; NiemObr 68; ArtKanc H14v; LatHar 583; Wſzytkié piſmá S. zbáwienne ſą tym ktorzy ie dobrze rozumieią: ále niebeſpieczne tym ktorzy ie ku przewrotnośći ſercá ſwego náćiągáć wolą WujNT ktv, 342, 350, 463, 608, 760, 866, 869; SarnStat 104; SkarKaz 118b, 275b, 277b.

»dobrze trzymać, dzierżeć, dzierżący, trzymający« = recte sentire Mącz (5 : 2 : 1 : 1): Palinurze, dobrze trzymasz, Iże mie błogiego mnimasz, Aczkolwiekem jest ubogi BierRozm 22; MurzNT 28v; KromRozm III L5 [2 r.]; KrowObr 147; KwiatKsiąż M4; Orthodoxus, orthodoxi, Latine recte sentiens, Dobrze dzierżący/ Trzimáyący/ Rozumieyący/ Mniemáyący. Mącz 270b; WujNT l.Cor 12/3.

»dobrze (u)czynić, sprawi(a)ć, (u)działać, uczynion, robić« = bene facere Mącz, Cn, Modrz, Vulg; recte facere Cn, Modrz; consulto a. probe facere Mącz; bene agere Vulg [szyk zmienny] (133 : 6 : 3 : 2 : 1): Dobrze byśćie vdziáłáły/ Iżbyśćie ie [liszki] porzeżáły. BierEz H4; BielŻyw 113; GlabGad Iv; KłosAlg D4, G4v; WróbŻołt S6; LibLeg 11/[32²]v; RejRozpr 9v; SeklWyzn b4; SeklKat Fv, F2v; RejKup p6v, r3v; HistAl B3, D6; KromRozm I L2v; Yeſliby nye mogł bez żony wytrwáć/ [...] dobrze vcżynił że ſie ożenił GliczKsiąż P3v, I8; GroicPorz z3; KrowObr 147, 236v; Leop Prov 14/15, 1.Cor 7/37, 38 [2 r.]; RejFig Bb4; RejZwierz A5; BibRadz Deut 18/17, Esth 16/16 [17], 1.Mach 11/43, Mar 7/37, Act 15/29, Philipp 4/14, 2.Petr 1/19; OrzRozm H3; BielKron 50v, 183, 201, 214, 304, 393; GrzegRóżn D2v; Mącz 63d [2 r.], 155a, 323b; Prot Bv; SarnUzn F2; RejAp BB8; kiedy Dworzáninowi Polſkich ſłow nie ſtánie/ dobrze vcżyni/ iż pożycży s Cżeſkiego ięzyká GórnDworz F5, F6, Gv, H3v, Kk8v; HistRzym 5v; A wołay z onymi tłuſzcżámi dawáiąc chwałę iemu/ iż ten Pan wſzytko dobrze vcżynił á ſpráwił/ y ná niebie y ná zyemi. RejPos 207, 42, 50, 203, 203v, 206v (13); KuczbKat 60, 123v, 295, 400; Snadźbyſcie lepiey cżynili/ Byſcie nędzniki ſądzili/ A krzywd ludzkich doglądáli/ Niżli złodzyeie wieſzáli. RejZwierc 234, 60v, 183; Kto dáie zá mąż dźiewkę ſwoię/ dobrze cżyni/ á kto nie dáie/ lepiey cżyni. WujJud 143v, 65, 112, 148, 199, 209v [2 r.]; KochList 1; BudBib B4v, Ion 4/4, 9 [2 r.], Soph 1/12; Byſmy wſzyſtko s poćiechą ták dobrze ſpráwili/ Páná Bogá s tąd chwaląc záś w pokoiu żyli. MycPrz I [D]; Strum G3v; BudNT Act 10/34 [33], 2.Petr 1/19; CzechRozm 171v, 203v, 238v, 244, 266v (14); PaprPan E3; ModrzBaz 22, 26v, 44, 48, 62v; Oczko 5v; znáć tám iż dobrze wał ſypiąc robili StryjKron 587; CzechEp 98, 108, 194; NiemObr 143; KochFr 42; GórnRozm Gv; PP. Litewscy dobrze czynią ze swego Prosa bronią od tych bezboznych Constitutyi ActReg 166, 24, 103; OrzJan 119; iáko chceſz/ ták ſię sſtáło: á to co cżyniſz/ dobrze cżyniſz LatHar 591, 253; WujNT Mar 7/37, Act 10/33, 15/29, 1.Cor 7/38, Philipp 4/14 (12); SkarKaz 453a; CiekPotr 14, 15, 22, 65.

»dobrze uży(wa)ć, zażywać« = bene uti, recte excolere a. fungi Modrz [szyk zmienny] (30 : 2): Yeſtći prawdá/ iż my duchowni [...] nye dokońcá dorbże [!] vżywamy tego co nam Bog dał. KromRozm I B; KromRozm III Cv, K2; GroicPorz e2v; GórnDworz H3v, I3v, Ii5; RejZwierc 71, 159v; WujJud A3v, A5v, 257; ieſt z pożytkiem Rzecżypoſpolitey/ áby káżdy rzecży ſwoich dobrze vżywał/ á vżywáiąc mogł też Rzecżpoſpolitą kiedy podpomágáć ModrzBaz 32, 45v, 75v; CzechEp 121, 139 [2 r.], 174, 343; A temu bogátégo imię będźie ſłużyć/ Który ſczęsćia ſwoiégo vmié dobrze vżyć. KochFr 20; KochPij C2v; OrzJan 66, 67, 69; WujNT Yyyyy2; do czáſu ſobie o miłoſierdźiu Boſkim potuſzaymy/ á poki trwa/ te^go czáſu dobrze vżywaymy SkarKaz 7b, 80b [2 r.], 209b; VotSzl D3; SkarKazSej 666b.

Wyrażenia: »co lepiej« (2): Coć ſie też nie podoba/ to popráwić możeſz/ Y nápiſáć co lepiey RejWiz A9; CzechEp 95.

»jako (by) nalepiej« [w tym: jako nalepiej moc (3)] (7): Tám więc káżdy odpowiedział/ Iáko kto nalepiey vmiał. BierEz R3; BielŻyw 12; MetrKor 76v; [Psałterz] ná pyoſnecżki po Polſku s pilnoſcią/ iáko nalepyey mogło być/ nowo przełożony. LubPs B; Mącz 480d; RejZwierc 62; CzechRozm 15.

Szeregi: »dobrze albo nie dobrze« (1): Sądem Seymowym ſądźił ſye Krol z nami/ dobrzeli nam co dał/ álbo nie dobrze. OrzRozm S2v.

»dobrze a doskonale« (1): Bo kto ieſt z Medyków/ coby ie dobrze á doſkonále oſądźić [...] mogł? Oczko 2.

»dobrze, (i, a) dostatecznie« = bene et locuplete Modrz (10): LibLeg 10/113; GroicPorz A3v; WujJud 62v; Lepiey y doſtáteczniey vczy poznáć grzechy Ewanielia, niż zakon. CzechRozm 96 marg, 254, xxv; RejPos 140v; Nieżeby inſzi wto lepiey y doſtátecżniey vgodzić niemogli/ ále ábym też y ia z ſwey ſtrony Rzecżypoſpolitey wtem vsłużył. ModrzBaz 1; CzechEp 123; ActReg 50.

»dobrze i lepiej« (1): A iż on ták dobrze y lepyey rozumye ſlowo Boże niżliw ſſyſcy ini ludźye KromRozm I L.

»dobrze, (i) mądrze« [szyk 4:1] (5): Iákoż y teraz żołnierzom świátá te^go/ gdyby ſie tákże pytáli/ niewiem áby kto lepiey y mądrzey odpowiedźieć mógł. CzechRozm 254, 218v; CzechEp 108; OrzJan 119; CiekPotr 60.

»pewniej i lepiej« (1): prawdźiwego Bogá nie znáią/ iedno Chrześćijánie/ á iż go nikt pewniey y lepiey nie wyznawa SkarKaz 274b.

»dobrze i pożytecznie« = melius et commodius JanStat (3): co dobrze vcżynkiem y wypełnienim w ſobie ſtrawił/ o tym vmiał dobrze y pożytecżnie mowić SkarŻyw 544; SarnStat 184, 279.

»dobrze i prawdziwie, prawdę« (4 : 1): dobrze y prawdźiwie mowimy/ iż w tey Swiątośći łáſki doſtawamy. KuczbKat 181; A ták też dobrze to y prawdę Páweł mowi/ nie ſprzećiwiáiąc ſie wiecżnośći kroleſtwá Chriſtuſowego CzechRozm 182; CzechEp 95 [2 r.], 222.

»dobrze a prawie« (1): dobrze á práwie mowili/ co mowili. RejPosRozpr b3v.

»dobrze i przystojnie« [szyk 1 : 1] (2): Co iáko też przyſtoynie y dobrze mowi/ inſzy ſądźić będą. CzechEp 57; NiemObr 68.

»lepiej i rządniej« (1): bácżny lepiey y rządniey rozſądźiwſzy vcżyni/ gdy mu o onym potrzebna rzecż ná pámięć przyydźie. GostGosp 1.

»dobrze i k rzeczy« (1): Pan Chriſtus wćielenia y złącżenia boſtwá z cżłowiecżeńſtwem dowodźić miał. Ale iáko dobrze y k rzecży/ on to tylko ſam lepiey wie. CzechEp 168.

»słusznie a (i) dobrze« [szyk 3 : 2] (5): I rzekł ſluſſnie á dobrze ſie ia g niewam [!] áż do śmierći. Leop Ion 4/18; UstPraw C2; GórnRozm Gv [2 r.]; SkarKaz 455a.

»dobrze i właśnie« (7): SarnUzn D5; BudBib Cv; ále ieſli dobrze y właśnie/ wedle ſłowá Bożego miłość tę rozumie/ tedy niewiem cżemu ſam przećiw niey cżyni. CzechEp 96, 42, 121, 174, 335.

»źle, (a(l)bo, ani, i, lub) dobrze« = si male ... si autem bene Vulg [szyk 8 : 7] (15): OpecŻyw 109v, GlabGad L3v; KromRozm II q3v; BibRadz Ioann 18/23; BielKron 50v; Media vocabula, Słowa ſrednie/ to yeſt które mogą być ku złemu y ku dobremu ciągnione/ dobrze y zlie rozumiáne. Mącz 213a; OrzQuin B2v; RejPos 63; KuczbKat 60; Nie vcżynił dobrze Iehowá/ áni zle. BudBib Soph 1/12; LatHar 730; WujNT Ioann 18/23; mniey teraz o tym Sądzą, kto źle lub dobrze vczynił: y ieſli Ma ſpráwiedliwość álbo nie ma. CiekPotr 65, 14; GosłCast 28.

W przen (23):

Zwroty: »dobrze iść« = słusznie postępować (3): Dobrze ydzies myly ſlugo Mey nadzieie lecz niedlugo. Dobrze ydzyes ku mei rzeczy Ieſly wplebanowey pieczy Swoie nadzieie ſtanowyſz RejKup h3v, r5.

»dobrze [w co] (po)trefić, ugodzić« [szyk zmienny] (11 : 8): KlerPow w. 98; Porucżam to miſtrzowi kárnośći/ [...] Ten obyemá dobrze w to vgodzi/ Skarze tego co kto złego zbrodzi. BielKom E2v, A2v, B2v; yeſſcżemći ya żyw dziecyęcyu memu/ wiemći ya y tráfię wtho dobrze yáko ye mam chowáć GliczKsiąż E4; RejWiz 36; GórnDworz C2, H4, O6, Ii7, Kk5; RejPos 133v;BielSat L3; BiałKaz H2; Lepiey niż Theophráſtus we wſzytko vgodzi/ Demoſteneſá záwſze w rozmowach przechodzi PaprPan G2v, D4, Bb3v, Cc3v; ZawJeft 22.

»dobrze zawędrować« (1) = osiągnąć wybrany cel (1): Vkażeć ná oney ſcieſcze wielkie roſkoſzy/ wielkie krotofile/ iużby thy mnimał żeś dobrze záwędrował/ y iużbyś tám wárſtát ſwoy przyſtáwił/ ále wierz mi iż ſie omyliſz. RejZwierc 138.

a. O sprawowaniu władzy i sądownictwa, kierowaniu czym lub kim; mądrze; sprawiedliwie; bene Mącz, Modrz, Vulg; commode Mącz; dextre, optime, praeclare, recte Modrz; iuste, legitime JanStat (142): Záby niegdy w rádzie były/ Bogá o Krolá prośiły: Aby im tákowego dał/ Coby ie dobrze ſpráwował. BierEz I3, Dv, N4v; MetrKor 46/175v; aby ſie poſpolitych rzecży, właſna ważnoſć trzimała, przez ktoreyże to żadne miaſto dobrze ſprawowano być niemoże. BielŻyw 119, 9, 52, 77, 110; GlabGad A2v; KłosAlg A4v [2 r.]; Przełożone, czuſz kthorzy y ſami ſiebie y inſze dobrze rządzą. WróbŻołt V8v; SeklKat Hv; RejKup q6; wżdy to ieſt poſpolita práwda/ że dobry ſędziá/ ſądzi dobrze MurzNT 61; ſwyęći biſkupowye [...] lud poruczony dobrze y z wyelką wdźyęcznoſcyą y miłoſcyą ludzką ſpráwowáli. KromRozm III I7v, K4v [2 r.], L2v; BielKom G5v; GliczKsiąż Qv; ná ktorego [mistrza] doſyć pracey ieſt/ gdy rząd Koſćielny y Szkolny dobrze wiedźie GroicPorz ev, kk2v; KrowObr 5, 222v; OrzRozm V3v; MIkołay cżwarty [...] Stolec Papieſki dobrze ſpráwował/ ábowiem był cżłowiek vcżony y ku wſzytkiemu godny BielKron 184v; Będąc krolem Kaźimirz ſpoſobnym/ myſlił iakoby ſam ſiebie y poddane w źiemi ſwey dobrze ſpráwował á w pokoiu záchował. BielKron 347, 103, 116, 148, 150v, 158v (28); Nostram conspirationem in Rempub. bene gerenda^m dirimunt, Náſze ziednocenie á yedność ku dobrze ſpráwowániu Rzeczypoſpolitey roſprowádźiły rozchwiały ſie. Mącz 409a, 61c; OrzQuin F, S3; LeovPrzepSamb b4; GórnDworz Ff8, Hh6v, Kk5v; A przetoż iáko długo cżłowiek rządzi ſie rozumem/ á rozum w nim pánuie/ táko dłu^go może ſie dobrze rządźić y ine. HistRzym 75v, 68v, 71 v; RejZwierc 55; KochMon 23; WujJud 126, 144v, 155; KarnNap F4; TEmi przeto zwycżáymi Rzecżpoſpolita bywa bárzo dobrze rządzoná/ á niewiem ieſli nie dáleko lepiey niżli práwy piſánemi. ModrzBaz 5v; Niemoże to być/ áby ten woyſkam miał vmieć dobrze roſkázowáć/ ktory ludźiam ſobie poddánym dobrze roſkázowáć nieumie ModrzBaz 47v; DObrze to záprawdę poſtánowiono/ iż o cżem ſędźiowie wyrok vcżynią/ to drudzy vrzędnicy wykonywáią. ModrzBaz 95v, 5v, 13, [16], 17, 17v (29); Oczko A2v; SkarŻyw 391; StryjKron 611; GórnRozm C2v, M4; ActReg 29, 54; WyprPl A2v; LatHar 489; WujNT 483, 1.Tim 3/12, s. 791; ieśliby ſtroná práwuiąca ſie [...] śmiał mówić: że Sędźia źle poſtąpił/ y zły Dekret vczynił: tedy Sędźia onymi/ którzy z nim ná ſądźie śiedźieli/ ma dowiéśdź: iż dobrze ſkazał [quia iuste et legitime iudicavit JanStat 649]. SarnStat 560, 199, 796 [2 r.]; KlonWor 47.

W połączeniach szeregowych (5): GRzegorz cżwarty Papież rodem z Rzymá/ był ná ſtolcu Papieſkim lat XVI/ ktory ſpráwował dobrze/ cnotliwie/ iáko ná ſwiętego mężá zależáło. BielKron 171; BEnedykt dwánaſty ktory był ná ſtolcu Papieſkim ſiedm lat y trzy mieſiące/ był cżłowiek vcżony/ mądry/ y dobrego żywotá/ vpomináiąc wſzytki áby ſie dobrze/ ſtale/ á pilnie ſpráwiáli ná ſwoich vrzędzyech. BielKron 186, 180v; KarnNap G; by też nalepiey y nagruntowniey byłá poſtánowiona Rzecżpoſpolita/ iednák cżáſu ſwego zginie ſpráwámi y vſtáwámi ſwymi. Phil P.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze (o)sądzić (4), panować, (po)stanowić (postanowion) (41), rozkazować (8), (roz-, z-) rządzić (rządzon) (40), skaran, skazać (3), sprawować (się) (sprawowan) (43), wieść rząd, władać; dobrze barzo (6), tak (2); daleko lepiej.

Przysłowie: Kto chce dobrze roſkázowáć/ potrzebá áby ſam wprzod dobrze posłuſzny był [Qui enim bene imperaturus est bene aliquando paruerit necesse est]. ModrzBaz 47, 74.

Szeregi: »dobrze i (a) fortunnie« (4): BAlduinus trzeći/ piąty krol Ierozolimſki/ po Fulku oycu ſwym ná kroleſtwo wſtąpił/ dobrze á fortunnie ſpráwował Rzecżſpolitą. BielKron 178v, 10, 169v, 340v.

»dobrze, mądrze« (1): Que res cum moderatissime sapientissimeque constituta esset a maioribus nostris, Która rzecz gdy od przodkow náſzych yeſt bárzo dobrze mądrze poſtánowiona. Mącz 228c.

»dobrze a pożytecznie« (2): KromRozm III H3v; Przetoż Stárſzy w koſciele Páná Kriſtuſowym ſą ludzye vcżeni á mądrzy [...] áby też tym lepiey á pożytecżniey ſpráwowan być mogł Koſcioł Boży. RejPosRozpr c2v.

»dobrze a rządnie« (1): Episcopus Inspector. Superintendens, Opiekun/ Opátrziciel/ ten który czego dogląda áby było dobrze á rządnie ſpráwowano. Mącz 106d.

»dobrze a skutecznie« (2): mogą ná myeyſcach ſwych dobrze y ſkutecznye vrzędy ſwoye ſpráwowáć KromRozm III L2v, D4.

»dobrze i (a) sprawiedliwie« (4): WOyt y káżdy inny Sędźia/ gdy ſyedźi ná ſądźie/ to ma naprzod báczyć/ á pilnie rozmyſláć/ [...] áby dobrze [y ſpraw]iedliwie ſądźił/ ták bogátego iáko vbogiego GroicPorz cv; BielKron 72; Mącz 401b; NiemObr 65.

»ani źle ani dobrze« (1): Theodorá Ceſárſtwo rządziłá dwie lecie áni źle áni dobrze/ iáko biała głowá. BielKron 169.

W przen (1): vcżciwe vboſtwo po wſzitkim ſwięcie nalepiey miaſta rządzi á ſprawuie ggyż [!] ono ieſt wſzitkich rzemioſł miſtrz BielŻyw 93.

b. W znaczeniu ‘raczej’; potius Modrz, JanStat, Cn; melius (est) Mącz, Calag; verius JanStat [zawsze w comp] (107): BierEz L2v, R4; HistJóz A2v; FalZioł IV 46b, V 58v, 80; á kto nie vmie [czytać] lepiey milcż. GlabGad L8, H8v; Lepiey ſie nawroccie ku temu ſwiętemu panu Ieſuſowi WróbŻołt B6v; Wieręć lepiey miły brachu Iednay ſie ſtego przeſtráchu RejRozpr E4v, E3, I2; RejJóz C6, H3v; RejKup c7v, h8, 16, n2v, bb8, Vv; KromRozm I G3v; MurzNT 174; MurzOrt B3; LibMal 1551/166, 166v; BielKom C5, D8v; Ocyec yeſli życży ſynowi pokoyu á wcżáſu/ lepyey nyechay mu po proſtey formy żonę yedna GliczKsiąż P8v, G8v; GroicPorz mm2; KrowObr 112; RejWiz 18, 60v, 97v, 160v; RejFig Aa6, Ee5; lepyey w tym nierządzye/ ſpołu pocżekaymy/ Aż nas wſzytki podſkubą RejZwierz 104v, 6, 29, 123; BibRadz Iob 13/5, II 90c marg; BielKron 50v, 76v, 175, 211v, 247v; GrzegRożn K2v, L4; Mącz 228c; Lepiey nie pość nie bożkuy/ nie nákładay z Mnichy/ Chceſzli być Bog odpuśćił/ nie ſtroy więcey pychy. BielSat D2, C4, D4v, L4v; RejZwierc 15, 153v [2 r.]; BielSpr b2, c2, 75v; RejPosWstaw [143⁴]v; BudBib Ez 4/2; PaprPan O3, Ff4v; ModrzBaz 31v; KochOdpr D3; Calag 178b; SkarŻyw 291; KochTr 22; StryjKron 467; MAtuſz wąſów lepiey rzéc: bo wielką kłádźiemy Rzecz pod máłą KochFr 21, 119; BielSjem 7; PudłFr 17; BielRozm 9, 21, 26, 32; GostGosp 64, 112, 134, 150, 160; GrochKal 23; Difcipulus [...] vczeń lepiey á niżli zwolennik. WujNT przedm 23; SarnStat 1118; co Seymik ábo Seym/ to w Polſzce gorzey: y Boże day lepiey záginęły/ niż tákie być máią. PowodPr 53; CzahTr F2; Niech będą vſzláchceni ozdobą fowitą/ Lepiéy niż oſzpáceni háńbą nieodmytą. GosłCast 33, 26, 63.

W połączeniu: »albo lepiej« (13): to ziele ſtłucżone s ſmalczem albo lepiey s ſadłem vieprzowem, ieſt dobre na zimne wrzedzienicze FalZioł I 12d, I 15c, II 23; Inauguror, Wſadźić/ álbo/ lepiey w więzáć kogo w yaki vrząd. Mącz 20d; OrzQuin V2v; GórnDworz Ii5v; RejPosWiecz² 91; WujJud 33; ZawJeft 32; wwiązánia w dobrá rzeczoné vpornie zbróniłeś: zá którym vczynkiem wyiſczenié tych przezyſków ná Rámię náſzé Stárośćié/ álbo lepiéy Królewſkié [brachium nostrum Capitaneale quin potius Regale JanStat 670] przyſzło, SarnStat 830, 10, 634, 941.

Przysłowie: Lepyey ſobye napirwey wyymi birzmo z oká BielKom E3v.

Fraza: »(ale, albo, iż) lepiej rzekę« (6): OrzQuin T2, V2v; ku drugiey s tych przepáśći/ ábo lepiey rzekę napáśći/ záwdy bywamy ſkłonni. GórnDworz Ii5v; RejPosWiecz² 91; A więc to nie ludzkie/ álbo lepiey rzekę/ nie Dyabelſkie wymyſły y wykłády? WujJud 33; ZawJeft 32.

3. Umiejętnie, wprawnie, biegle; bene, commode, pulchre, pure Mącz [wyraża ocenę sposobu wykonania czynności] (245): BierEz L3v, B, N2; BielŻyw 171; GlabGad D; dlategom rzec od [...] cżitania bukſtabow począł [aby] ich wlaſnoć wiedziely czi ktorzi chczą/ dobrze polſkie pyſmo czitać. SeklKat A6; KromRozm III M2v; Diar 94; BielKom nlb 7, A3v; A iżby dobrze mowił/ á w yęzyku łáćińſkim byegłym był/ kilko lat áby thám zetrwał potrzebá tego. GliczKsiąż L2v, I2v, I8v, L2v, P8v; GroicPorz v2v; Widziałem ia ſyná Iſái Bethleemczyká/ kthory dobrze gra ná Hárfie [scientem psaliere] Leop 1.Reg 16/8; Hozyus/ Kromer/ Málcher/Orzechowſki/ lepiey po Polſku mowią/ niż Niemcy przychodniowie Krákowſzczy OrzList i2; RejFig Aa8v [2 r.]; RejZwierz 84v; bo to v nich ieſt/ ktory nalepiey ſkłáma to nalepſzy miſtrz. BielKron 26v, 260, 450v; KwiatKsiąż N3v; Apud quos venandi et equitandi laus viget, [...] v których pierwſzą wziętość ma ten który zwierz śmiele biye á koniá dobrze wiedźie/ koniem dobrze toczy. Mącz 495d, 49d, 61d, 107b, 114b, 186b, 330c (8); chcę to mieć [u dworzanina] żeby z łuku dobrze ſthrzelał GórnDworz Ev; [dworzanin pokazuje się] być nikąſká niechćiwym áby go s tych fráſzek iż ye dobrze cżyni/ chwalono GórnDworz I8v; Corynná/ Sapho/ iáko náder dobrze wirſz piſáły/ nikomu tho táyno nie ieſt. GórnDworz Z, E3, E6v, Fv, Kv, K5v (16); Wdzięcżniey gędzie y lepiey pląſze niż Krolewná. HistRzym 13; Ktory v nas Ięzykiem będźie lepiey ſzmigał. Ten wſzyſtkiego v práwá/ bes pochyby wygrał. BielSat E; BielSpr 72v; BudBibKaw A2; ModrzBaz [38]v, 131; miał teſz wiele ręcżnych rzemioſł: pięknie piſał/ y málował/ ná drzewie/ ſrebrze/ y złoćie/ y żelezie ryſował/ ták dobrze/ iſz było ku podziwieniu. SkarŻyw 507; Dziećię [...] głośno y porządnie wymownymi ſłowy/ ták dobrze iáko doroſły mąż mowiło StryjKron 350; CzechEp 227; Niech zá ćię ſkacze kto młotem dobrze robi. KochFr 17; Náwrácay lepiéy niżli twóy woźnicá KochFr 21; KlonŻal A4v, C3v; KochSz B2; BielRozm 28, 33; SarnStat 1280; SapEpit A4v.

Z rzeczownikiem odczasownikowym (2): w cżynieniu oracyey iákmiarz wſzyſcy tych nauk vżywáią/ ktore ná przećiw nauce dobrze mowienia ſą. KwiatKsiąż T2; Mącz 270b.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze czytać (5), grać [w szachy (2)] (4), mowić (12), pływać (2), strzelać (2), śpiewać (3).

Przysłowie: doyźrzeć áby łoy z ſkorą nie zginął: bo to przy wielkich rozchodźiech lepiey niż paćierz vmieią. GostGosp 70.

dobri ptak dobrze ſpiewa. WróbŻołt A4v.

Zwroty: »dobrze sobie (po)radzić« = recte consulere Modrz [szyk zmienny] (5): Bacżąc Aſsámbeg iż niemogł vść/ porádził ſobie dobrze/ gdy pocżęło świtáć wołał ná Skánderbegá tymi ſłowy BielKron 252v; Iednak ſwego dokaże/ na co ſię uſadzi/ Lecż niewiem ieſli ſobie dobrze wtim poradzi. KochSat cv; Mącz 240c; ModrzBaz [16]; SkarŻyw [237].

»dobrze umieć [cum inf]« [w tym: grać (2), mowić (2), czytać, pływać, śpiewać] [szyk zmienny] (16): Nyewynne dziećyę co yeſcze mowyć dobrze nyeumye: Infantulus Murm 45; GliczKsiąż L8v; GroicPorz c; KrowObr 149v; RejFig Ee4; Pływáć vmieią ták dobrze iż popłynie dwie mili ná morzu/ zwłaſzcżá białe głowy BielKron 447, 383; Vmiey rzekę przepłynąć/ i row ſnadnie ſkocżić/ Konia prętko doſiadać/ i dobrze im tocżić. KochSat Cv; KwiatKsiąż I2v; GórnDworz N3, N8v, S5, X3; RejZwierc 13v; BielSpr 65v; Calep 381.

»dobrze umieć« [w tym: co (36): (jaki) język (3), pacierz (3), rzemiesło (3), muzykę; z kim, z czym (6): z (jaką) bronią (5), z niewiastami (1); po łacinie, greckie] [szyk zmienny] (50): MetrKor 26/62; BierEz L3; OpecŻyw 15v; FalZioł V 36a; RejKup z4v; Nowechmy chwały Pánu wynáydowáć chcieli/ Mowiąc: żechmy to lepiey niż Aaron vmieli. RejWiz 160, 189; Odpiſał mu Krol Neápolitáńſki/ iż Włoſzy lepiey vmieią z niewiáſthámi niż z zamki/ y poſłał mu trzy tyſiące ludzi ku potrzebie BielKron 252, 28, 162v, 309; KwiatKsiąż L2v; Et opici homines, Ludźie którzy po Grecku nie vmieyą/ ácz dobrze po Láćinie vmieyą. Mącz 265b, 32a; Ale ieſli máćicá wychodźi/ trzebá ią roſtropnie wpráwić/ co lepiey thy vmieią/ kthore przy położnicách bywaią SienLek 116v, 145v; Moſkwá ſnadź/ bárzo ſie w thym máło ćwicży/ á wżdy ſzáchy náder dobrze vmie GórnDworz M5; znałem ia białegłowy [...] kthore z miecżem/ z oſzcżepem ták dobrze vmieią/ iáko męſzcżyzná GórnDworz X3, Ev, E2, E3v, E6, Fv (15); A on ſwiádek vmiał dobrze paćierz. HistRzym 74, 13 [2 r.]; RejZwierc A2v, 56v, 57, 219v; BielSpr 66v, 72v; BiałKaz I3v; CzechRozm 51; Muzykę teſz dobrze vmiał/ y ná niektorych inſtrumenćiech [...] grawał. SkarŻyw 507, 98; CzechEp 66; NiemObr 48; KlonŻal E4; KochPieś 30; ActReg 140; GostGosp 8, 70; KlonWor 15.

Wyrażenie: »jako nalepiej« [w tym: moc (8)] (10): MetrKor 26/62; OpecŻyw 15v; RejPs 49; GroicPorz c; UstPraw D2; káżdy narod/ ięzyk ſwoy/ y ſpráwy ſwe/ zdobić sie ſthára/ iáko nalepyey może RejZwierz A2v; Iuż w. m. tę dworną pánią wyſtaẃ/ iáko naylepiey vmieſz GórnDworz V2v; RejPos 12v; BielSpr 15v; ModrzBaz 2.

Szereg: »dobrze a sprawnie« (1): Powod tedy vczyniwſzy Gwar/ ſpyta ná práwie/ ieſli go dobrze á ſpráwnie vczynił? GroicPorz v2v.

a. O działaniach wojennych; dzielnie, walecznie (95): OpecŻyw 188v; BielŻyw 92; niezámieſzkał wywieść z weyśrzodká ſwieżych mężow Skánderbeg [...] bili ſie dobrze fortuná y nátę y ná owę ſthronę sie ſkłániáłá! BielKron 245; Iwan Bazyli wielki kſiądz Moſkiewſki tego cżaſu teſz obległ Smoleńſk przes ſyná Dimitrá/ ale go dobrze broniono BielKron 401v, 31v, 104, 430v, 437, 447 (46); Prot Cv; BielSat B3; iezdni y pieſzy [...] cżynili śmiele z nieprzyiaćielem/ bo im iuż nic trudnego nie było/ kthory ſie w tym lepiey okazał/ ten lepiey był opátrzon. BielSpr 4v, 9, 21v, 39, 50, 66v (10); Tenerá z Háláminy náſz męſtwem celuie/ Owa w ſpráwach Rycerſkich dobrze ſie ſpráwuie PaprPan F3; SkarŻyw 570; StryjKron 712; KochFr 105; BielSjem 34; BielRozm 12; PowodPr 83.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze bić się (2), bojować, bronić (się) (28), odbijać, o(d)pierać (7), pot(y)kać (się) (17), sprawić (się) (3), szturmować, szyrmować, walczyć, wojować.

Zwrot: »dobrze sobie poczynać« = dzielnie walczyć; recte gerere Modrz (26): Troillus od Troiánow dobrze ſobie pocżynał/ poráźił Greki áż vciekli ná wodę BielKron 58v, 207v, 222, 237, 314v, 406v (11); GórnDworz Dv, Fv, N3; BielSpr 10, 13v, 16, 50, 54v [2 r.], 65v; BudBib 2.Mach 12/11; ModrzBaz [16]v, 112; BielSjem 19; Dobrze ſobie poczynał y w dálekiéy ſtronie KochTarn 74.

Wyrażenie: »jak najlepiej [moc]« (1): Miáſtho broniło ſie iáko nalepiey mogło BielKron 273.

Szeregi: »dobrze a (i) mężnie« [szyk 4 : 2] (6): Báſzowie y inni przełożeni będą ſwe vpomináć áby ſobie dobrze á mężnie pocżynáli BielSpr 54v, 16, 50; BudBib 2.Mach 12/11; ModrzBaz 112; do Zamku vſtáwicznie ſtrzelano cáłe dwánaście Niedziel/ ále iż ſie Sołohub/ ktory tám był w ten czás Namieſtnikiem/ dobrze y doſyć/ mężnie bronił/ y kilko ſzturmow Moſkiewſkich pobił/ tedy Moſkiewſki odciągnął od Smolenſká. StryjKron 737.

»dobrze a śmiele« (1): gdziekolwiek widzieli oſſobę Skánderbegowę rycerſtwo iego/ dobrze á ſmiele ſobie pocżynáli. BielKron 256v.

4. Po myśli, zgodnie z pragnieniami; tak, jak się chce, żeby było; bene Mącz, Calep, Modrz, Vulg, Cn; feliciter, pulchre Mącz [określa sytuację powstałą zależnie od sprzyjających warunków] (691):

a. Szczęśliwie, pomyślnie; zdrowo (585): MetrKor 46/46v; Aprzithiim theſz bandzye zandal ych aſzwlaſcza Ayaſbasshe, aby nam wſiſthko dobrze V. C. ye^go M. przyaczielya naſſego yednaly LibLeg 7/9v, 6/190v, 7/105; Potym Ezop gdy ze ſná wſtał/ Sam ſie z ſobą táko gadał: Bárzoć mi ſie dobrze ſniło/ Day to Boże by ták było. BierEz A3v, A4; PatKaz III 111v; FalZioł I 81b; Alboc ono napoýenie. Czo mi go był xiadz vwarził Wſytko mi ſnim dobrze ſprawił. RejKup p6v, k5v, O; Filip ociec twoy dobrze kroleſtwo trzymał/ ále ſzcżodrobliwe skutki twoie ktho może wyſláwić? HistAl N3v; BielKom F8v; RejZwierz 24v; BibRadz 4.Reg 7/4; A gdy tho widzyeli Egipcżycy/ zá ſzalone ie mieli/ ále gdy widzyeli iż przeſzli dobrze/ ſzli zá nim. BielKron 31, 82, 447v, 466; Melius erit isti morbo, Będzie lepiey ty chorobie to yeſt polepſzy ſie. Mącz 214c; Quid optatius accidere potuit, I co ſie mogło lepiey wedle myſli náſzey przigodźić. Mącz 266d, 267a, 473d; SienLek 56v; GórnDworz Iv, S; tákowi mogą być przyrownáni niektorey rybie morſkiey/ ktorey ták długo ieſt dobrze poki w morzu ieſt HistRzym 50v; RejPos 310v; BiałKat 373v; HistHel D2; Strum P4v; WierKróc B2; Oczko 2; KochPs 190; SkarŻyw 460; PAnie/ co dobrze/ ráczy dáć z ſwéy ſtrony/ Lubo proſzony/ lubo nieproſzony. KochFr 112, 35; KochMRot B4v; KochPam 88; ArtKanc E9v; BielRozm 28; ZawJeft 22; ActReg 182; KołakSzczęśl C4; potomſtwo nie záwżdy ſie áni káżdému dobrze vda SarnStat 1002; Tám krory [!] prágnął dobrze wieść zácżęte ſpráwy/ [...] Do niey oddawał prośby niewątpliwe. WitosłLut A6; PowodPr 65; CiekPotr 12; GosłCast 44; SzarzRyt B2v.

W przeciwstawieniach: »dobrze albo marnie« (1): Coż to s ſobą rozmowatá/ Słuchaſz tego deſperatá/ Ták ſie rad záchowuie Sors/ Wnet po deſperáciey mors/ [...] Bárzo rad k ſobye przygárnie/ Chocia dobrze álbo márnie BielKom F2v.

»dobrze ... źle« = bene ... male Modrz (12): RejJóz F2v; BielKom F2; RejWiz 121v; BielKron 42; Mącz 263b; Záſye ſkorá miąſzſza twárda/ źle známionuie: ále ćienka miękka/ dobrze. SienLek 147; GórnDworz I5, Ff7; RejZwierc 97v, 143v; HistLan E3v; ModrzBaz 60, 87v; Co rozumowi bárźiéy/ proſzę ćię/ przyſtało/ Ieno żeby ſię złym źle/ dobrym dobrze działo? KochFr 132, 17; Ieden ieſt fortel ná ſzcżęſcie wſzelákie/ Lub zle/ lub dobrze/ ſerce mieć iednákie. KochSz C3v; Calep 729b; OrzJan 119; KołakSzczęśl Dv; GosłCast 43 [2 r.].

Przysłowia: BierEz I2; GlabGad D6v; Ne supra quidem calceus, Co w czás to dobrze. Mącz 31b.

Dobremu wſzythko ſie dobrze dzieie. RejZwierc 102, Aaa3v.

Szalony niewie co dobrze áż ſtráći/ Gdy pothym tego żáłuiąc przypłáći. RejZwierc 215.

człowiek zhárdźieie: Gdy mu ſye dobrze dźieie KochPieś 41.

W przygodzie przyiaćielá narychley poznamy/ Nie ták nam więc oń trudno gdy ſie dobrze mamy. BielSen 14; GDy ſzcżeśćie płuży dobrze/ W ten cżás przyiaćioł ſzcżodrze. CzahTr H4v.

Kto ſobie na lepiey tuſzy Tego więcz narychley ruſzy RejJóz E7v.

[Owa iáko mowią: Aurea mediocritas. Wſzytko dobrze w miárę. PlutBBud Q (Linde).]

Frazy: »już (o, to) dobrze chwała Bogu« [szyk zmienny] (4): Iuż dobrze chwała Bogu/ gdy was zdrowe widżę RejJóz B3v; Salva res est, O dobrze chwałá bogu. Mącz 353a, 256a, 366b.

»dobrze się dzieje« = bene est Vulg [szyk zmienny] (37): pámiętay ná mię gdytz ſie będzýe dobrze dzýało HistJóz A4v; LubPs R marg, cc6v; Leop Sap 11/14, Ier 22/15, Dan 3/30, 1.Mach 8/23; BibRadz Ier 32/39; KwiatKsiąż B2v; Respub. stat meliore loco, Dáleko ſie teraz lepiey około Rzeczypoſpolitey dzieye niż przedtym. Mącz 417b, 116c, 366b, 462c [2 r.]; GórnDworz Y5, Ff7; gdy ty nieboracżku wiernie vżywaſz pracey rąk ſwoich/ błogoſłáwiony będzyeſz/ y záwżdy ſie będzye dobrze dzyało thobie RejPos 175v; BiałKat 93v; RejZwierc 102, Aaa3v; RejPosWstaw 41v; BudBib Tob 14/9; ModrzBaz 8v; Byś poznał dar Boży á porzućił Dyabły y bałwany/ dobrze by ſię działo z tobą y ztwoim páńſtwem SkarŻyw 147, 115 [2 r.], [282], 334, 456; KochFr 132; niewiém przécz płaczeſz: mnie ſye dobrze dźieie: Prózenem y boiáźni/ y wſzelkiéy nádźieie KochTarn 78; Phil R, S2; KochFrag 51; WujNT Eph 6/3; SarnStat 333; SkarKaz 668a.

»dobrze jest, (nie) może być, ma być, zda się być, bywa« = bene (tibi) est Vulg [szyk zmienny] (50 : 8 : 5 : 4 : 1): Ieſtli będzieſz vżywał robot rąk twoich bogoſlawionys ieſt/ á dobrze tobie będzie WróbŻołt 127/2; LibLeg 11/56v, 57v, 139v; MurzHist 14; GliczKsiąż I3v, I5; RejWiz 49v, 73v; Leop Num 11/18, Deut 5/29, 6/3, Ier 38/20, 44/17; BibRadz 4.Reg 25/24, Ier 7/23; OrzRozm Rv, H4, N4v, O, Q2v, Q3v; poki dwá albo trzey gárdłá nie dadzą/ poty w Litwie dobrze nie będzye. BielKron 401v, 50v, 313v, 340, 458v; Opulentissima et beata civitas, Bogáte á doſtáteczne/ y bogosłáwione miáſto w którym ná wſzem dobrze yeſt. Mącz 23d, 151a, 419c, 511c; OrzQuin E2; GórnDworz G7, Gg2v; RejZwierc 26v, 97v; BudBib Lev 10/19, Deut 22/7, Ier 32/39, 40/9; HistHel [A2]; Strum L4v; CzechRozm 268v; Y ná ten cżás nie długo dobrze w Rzymie było/ Kiedy tych dzieſięć pánow ieden Rzym rządziło. PaprPan Gg3; SkarJedn 54, [d9]; CzechEp 62, 91; KochFr 85; WerGośc 265; WerKaz 303; tá moiá przeſtrogá niech wżdy wam nie wádzi: Bo nie może być lepiey/ iákobym życżyłá. BielSen 19; BielRozm 4; O Rzeczpoſp: żaden ſię tu nie ſtára/ áni myśli o tym/ żeby wſzyſtkim dobrże było GórnRozm I3v, Bv, D2v, E3 marg, L3; ActReg 13, 167; GrabowSet B2; KołakSzczęśl B4; duffliwa krzepi Nádźieiá/ ſzepcąc w vcho iutro będźie lepiey RybGęśli B, C; PowodPr 60; GosłCast 38; SkarKazSej 657a, 694a.

»miej się dobrze« = żegnaj; vale Mącz, Vulg [szyk zmienny] (40): BierRaj 21; Zátym ſie miey dobrze páni miłoſćiwa á lutośćywa. March¹Wiet A2; OpecŻywSandP ktv; OpecŻywList C2; ForCnR C4; FalZioł ‡; FalZiołUng V 119v; LudWieś A2; KromRozm I A2v; RejWiz Cc3v; Leop 3.Mach 7/7; BibRadz 2.Mach 11/38, Act 15/29; GrzegRóżn A3; In crastinum vale. Miey ſie dobrze do yutrá. Mącz 167a, 20a, 83a, 176a, 197a, 236b (10); SienLek 44; Niechcę dáley ſtobą chodzić/ miey ſie dobrze. HistRzym 29v, 21, 116; RejZwierc 209; A zátym Bog żegnay/ Miey ſie dobrze RejZwiercTrzec Aaa2v; CzechRozm 176, **7; KochFr 71, 86; Phil [S4v]; Miey ſię zá tym dobrze/ Cżytelniku miły/ w łáſce Bożey LatHar [+12]; RybGęśli B4; WujNT przedm 28, Act 15/29, 23/30; KlonFlis H5.

»dobrze się poszańcuje, może się poszańcować« (2 : 1): ModrzBaz 26v; ieſlić ſię dobrze poſzáńcuie/ Zaden ſię z tobą nie będźie rádował KochFr 61; KlonFlis E.

»dobrze się (po)wodzi, wiedzie« [w tym: komu (29)] = prospere omnia cedunt, commode cadit, bene a. prorsus it res, prosperari Mącz (28 : 7): Dobrze ſie nam przi oytzu wodziło/ Boże bý tak y przi ſinie býło KlerPow 11; FalZioł V 53; Niechciey zazrzeć złemu gdiż ſie mu dobrze czo wiedzie. BielŻyw 96, 107; LibLeg 11/[32²]v; KromRozm III K6v; BielKom Gv; RejZwierz 123; BibRadz Gen 12/13, Deut 4/40; BielKron 89, 230, 243v, 315; Incipit res melius ire quam putaram, Poczina ſie lepiey wodźić niżlim mniemał. Mącz 214c, 6a, 43b, 45a, 61c, 104b, 327c, 472c; HistRzym 50v; vderzyli ná Rzymiány s tyłu/ kthorym ſie pocżęło było dobrze wieść BielSpr 43; Strum P2; ModrzBaz 2v; SkarŻyw 341; KochFr 19; nie záwſze iednáko może ſię nam dobrze powodźić/ gdyż ludzkie obycżáie ſą rożne WerKaz 275; LatHar 665; WujNT 3.Ioann 2 [2 r.]; CiekPotr 59, 69; CzahTr H4v.

»dobrze się (przy)trafiło« [w tym: komu (4)] = bene cessit a prospectum est Mącz (5): Y cożby ſie iuż lepiey nam przytrefić mogło RejWiz 76v; Ere nata melius fieri haud potuit quam factum est, Nie mogło ſie lepiey z rzeczy tráfić yáko ſie tráfiło. Mącz 353b, 29a, 43b, 406b.

»dobrze się stało« = bene et feliciter venit Mącz, bene actum est Vulg (25): Dobrze ſie nám z łaſky bożé ſtało/ Ze ſie trudnoſtziam w cżas zabieżało KlerPow 10; WróbŻołt 34/25, 118/71; RejKup i6v; Biel Kom F4v; RejWiz 43; Leop Ruth 3/13, Sap 11/6; RejFig Eev; BibRadz Thren 4/9; BielKron 103v; Mącz 6a, 24b, 256a, 265d; dobrze by ſie ſtáło żebyś tego to rycerzá Grzegorzá walecżnego ſobie zá mężá poięłá HistRzym 35v; RejPos 235; Ale iakoż ſie kolwiek tá ſpráwá tocżyłá [...] Nie mogło ſie lepiey sſtáć HistLan D4; KuczbKat 130; Ale mnie proſtakowi pewnieby ſie zdáło/ Iż ſie temu ná gorze wſzytko lepiey sſtáło RejZwierc 210v; SkarŻyw 510; dobrżeby ſię sſtáło z tą Rzecząpoſpol: gdyby był Seym vſtawiczny. GórnRozm M3; OrzJan 119; SarnStat 64; To wżdy iednák nalepiey zſtáło ſię; że ſkutek Ná tego Electiey tey padł, ktory namniey Dáć mogł. CiekPotr 88.

»dobrze się zdarzyło« (5): BielKron 315; Słyſzę że przed tym w Woyſzcze ſwaru doſyć było/ Láſká Boża/ że ſie nam ták dobrze zdárzyło. Prot B4; GórnDworz L4; Y Dawid Krol powieda/ że on będźie ſzcżęśliwy/ y dobrze mu śię zdárzy [bene illi ... fore]/ ktory z prace rąk ſwoich żywność ma ModrzBaz 37, 108v.

Zwroty: »dobrze [komu] chcieć, chcący« = sprzyjać [szyk zmienny] (3 : 1): LeszczRzecz A5v; mayą lagodnie do przyiaćioł y do tych co im dobrze chcą przyſtępować KwiatKsiąż D3v; ActReg 169; Phil B.

»dobrze się chować« [szyk zmienny] (7): ſledz lepiey ſiechowa w Morzu zachodnym FalZioł IV 30a, IV 30a; GlabGad D, L6v; thám niewiáſty ták ſą płodne iż rzadko ktoraby iedno dzyecię miáłá przy porodzeniu/ ále dwoie rázem/ troie/ cżworo/ y chowáią ſie dobrze BielKron 8v; A kędy ſie co lepiey chowa/ tám tego więcey chowáć GostGosp 148, 120.

»dobrze się czuć« (2): Ma być chory mázan dokąd śie dobrze cżuie. KuczbKat 230; Tedy go rádość niewypowiedziána opánowáłá/ lepiey niſz prágnący ieleń v wody ochłodzonym ſię cżuł SkarŻyw 113.

»dobrze się darzyć« (2): SienLek 146v; Y vcżynił ták: á zátym wſzytko ſie mu dobrze dárzyło. PowodPr 3.

»dobrze iść, wyjść, pojść« = poszczęścić się [szyk zmienny] (7 : 4 : 2): wierz mi iżći wſzytko dobrze poydźie/ ieſtli ich poſłucháſz. ForCnR A4; RejJóz E7; RejKup d7; MurzNT 21; RejWiz 26v; Triumviri mensarii, Którzi nád monetą zwierſchność mieli áby odmiáná monet dobrze ſzłá. Mącz 466b, 169b, 425a; Znáiąc w nim wielką chćiwość y przeważne zmyſły/ Iákoż nacż ſie náſádził záwſze dobrze wyſzły. PaprPan X2v; KochTr 23; KAżdy cżłowiek/ záwżdy naprzod powinien Pánu Bogu cżeśc y chwałę dáć/ á iemu ſie porucżyć/ chceli áby iego ſpráwy dobrze ſzły GostGosp 1; PowodPr 77; KlonWor 47.

»dobrze iść [za mąż]« (1): Tákże tez y dziewki gdy kto dawa zá mąż/ theż ſie rzadko rozmyſla ná obyczáie/ ná wychowánie kiloby miał połczwarty wśi/ tedy wnet powiedáią iż bárzo dobrze ſzłá RejZwierc 31.

»dobrze się mieć« [o stanie zdrowia]; pulchre valere Mącz [szyk zmienny] (34): OpecŻyw 173; Tego cżaſu dobrze ſie maią na zdrowiu Kolericżni ludzie FalZioł V 54v, I 153b, V 53v [2 r.], 54 [4 r.], 54v; mámká [...] nye przypiluye áni ſie ſtáráć będzye/ áby ſie dzyecyę dobrze myáło GliczKsiąż D3, G7v; [apostołowie] ná niemocne ręce kłádli/ á lepiey ſie mieli KrowObr 82; Leop 3.Mach 7/1; BielKron 434v; Melioresco, Polepſzam ſie/ poczinam ſie mieć lepiey. Mącz 214c, 19a, 214c, d, 330d, 510b; RejPos 242v; BudBib Gen 29/6; BudNT Iac 5/13; CzechRozm 189v; ModrzBaz 3 [2 r.]; SkarŻyw 115, 142, 582; Kiedyś ty/ mężu/ ſtękał/ iam ſię dobrze miáłá/ A kiedyś ty záśię zdrów/ ia będę chorzáłá. KochFr 59; GórnRozm E3v, I; CiekPotr 5.

»dobrze się mieć, mający« [o sytuacji życiowej]; facillime agere, bene valere Mącz [szyk zmienny] (59 : 2): BierEz Iv, K3, O2v, Rv; ForCnR B, Cv; Wſpomagać bliznego/ aby ſię dobrze miał SeklKat M4v; RejKup g8; GliczKsiąż G7v, M7v, Qv; ſluzćie Krolowi Bábilońſkiemu/ tedy ſie będziećie mieć dobrze [bene erit vobis]. Leop 4.Reg 25/24, Deut 5/33; Práwá nie ma/ nie walcży/ długu nic nie winien/ Lepiey ſie ma niżli krol RejFig Aa; RejZwierz 87, 121; BielKron 15, 109v, 448v, 454v; Vos facilime agitis. Wy macie ſie ná wſzem dobrze/ Macie wſziſtki potrzeby. Mącz 6a; Peculiosus, Bogáty/ Dobrze ſie máyący/ Doſtátny. Mącz 286b, 24b, 25b, 176a, 182d, 289a, 432a; GórnDworz L2v, Ii4v; HistRzym 107; RejPos 315v; BielSat C2v; HistLan Bv, F; RejZwierc 66 [2 r.], 110, 143; RejPosWstaw 42; HistHel [A2]; KochPs 17; KochFr 84; KochMRot Bv; WerGośc 255; BielSen 12, 14; PudłFr 8; BielRozm 18; nie tego ón [łakomy] chce/ áby ſie miał dobrze (co ná vżywániu rzeczy nábytych zależy) ále żeby miał co nawięcéy KochWr 32, 31 [3 r.]; doſyć lichwy/ kiedy miáſto ſie lepiey ma: kiedy ludźi więcey/ więcey y pieniędzy. GostGosp 142; GostGospSieb +2v [3 r.J; WyprPl A3; WujNT 114; WysKaz 11; KlonWor ded **3v.

»dobrze mowić, mowiący« = benedicus Mącz [szyk zmienny] (1 : 1): Bo co iedno kto komu ábo mówić dobrze/ Abo y czynić może/ oboieś to ſczodrze Wypełnił KochFr 108; Mącz 87b.

»myślić [komu] dobrze« = sprzyjać [szyk zmienny] (3): Ze wſzech ſtron nieprzyiaćiel dobrze mi nie myśli BielSen 14; ActReg 117; GosłCast 47.

»dobrze się ożenić« (2): GliczKsiąż P5v; kiloby miáłá ze dwie wśi á w trzeciey połowicę by też byłá y gárbátha/ y zádna y głupia/ tedy iednák będą powiedáć iż ſie bárzo dobrze ożenił. RejZwierc 31.

»dobrze (s)przeda(wa)ć, kupić« (9 : 1): Y wywiodł ná targ ſwą cżeladź/ Aby ią mogł dobrze przedáć. BierEz Bv, Bv, I2v, Q3; ydzye ſproznem vozem po ſſol yedno znakladem A tam ydzie gdzie moze lepyey przedacz MetrKor 5/119v, 59/280v; KrowObr 105; Coć ſie widźi Alberte/ dobrzechwá kupiłá: Przećięć ſczęśćié/ żechwá ták nań chytrze tráfiłá. WyprPl C; ZapKościer 1595/89; VotSzl D3.

»dobrze tuszyć« [w tym: komu (84)] = alere spem, spem dare alicui, bono animo esse iubere, consolari aliquem spe, blandimenta alicui dare Mącz [szyk zmienny] (91): RejŁas w. 15, 75; RejPs 204; RejRozpr K2v; Idzys przedſię bos mię iuż doſyć vfraſował Ty ſobie dobrze tuſzyſz a mnięs myſl zepſował RejJóz I4, B2, D4v, D5v, F2v, 15, K2v, L6; Czart zroſpaczy kupczowey dobrze ſobie tuſzy. RejKup h3, f3, h7, i6v, p6, r2v (19); Diar 21, 33; BielKom C8; LubPs G, P4v marg; RejWiz 35v, 41v, 42v, 43v, 50 (11); ieſliż więc tuſſyſz ſobie o śiłach twych dobrze [si confidis in virtutibus tuis] wyiedź do nas wpole Leop 1.Mach 10/71; RejZwierz 113v; BibRadz 3.Reg 22/13; BielKron 315v; Mącz 25d, 26a, 400a, 407c [2 r.]; Owſzem iáko Prorocy ludźiam dobrze tuſzą/ A wie Bog iáko tácy ſzáffuią ſwą duſzą. Prot B3; LeovPrzep [K]v; HistLan D4v; RejZwierc 86, 96v, 122v, 144, 250v (11); HistHel D2; CzechRozm Av, A7v, 78, 216, 236v; KochPs 95, 187; CzechEp 19, 106, 319, 325, [413]; NiemObr 166; KochPam 86; KochWr 39; GrabowSet Nv; Przeto tuſz dobrze/ Hánno vrodźiwa/ ſobie/ Z twoich dárów znáć/ że Bóg ieſt łáſkáwym tobie. KochFrag 22; KołakSzczęśl C2; RybGęśli C4; WujNT Mar 10/49.

»dobrze życzyć, winszować, życzący« [w tym: komu (7)] = prosperos successus petere; benedicus Mącz; benevolus Calep [szyk zmienny] (8 : 3 : 2): RejPs 80v; BielKom B3v; LeszczRzecz A5v; BielKron 42; Optata loquere, [...] Dobrze winſzuy. Mącz 267a, 12a, 45a, 87a; ModrzBaz 60, 87v; miłuymy nieprzyiaćioły náſze/ y życżmy dobrze tym ktorzy nas nie náwidzą SkarŻyw 22; Benevolus ‒ Dobrze ziczący. Calep 136a; KlonKr F4.

»dobrze ży(wi)ć, żywiący« = commode vivere Modrz [szyk zmienny] (13 : 1): FalZioł IV 5d; A zaſzby tho nic lepiey/ w thym zakonie żyło/ Ktory ſam Pan vſtáwił RejZwierz 105; BielKron 80v; WujJud 246v; Rękoiemſtwo mnogie pogubiło co dobrze żyli [Fideiussio multos perdidit divites]/ á miotáło imi iáko nawáłnośćiámi morſkiemi. BudBib Eccli 29/21; ModrzBaz 3; KochFr 93; PudłFr 61; iákoby w pokoiu żyć/ á żyć dobrże/ tego Krolowie oni wáśi nie omyślili GórnRozm L4; Calep 55b; GostGosp 70, 152; SkarKaz 383a; KlonWor 48.

Wyrażenie: »dobrze zdrow« [szyk 15 : 3] (18): LibLeg 7/31, 10/114, 11/[32]; POki Krol ſtary iego miłoſć dobrze zdrow/ nietrzeba ſie walnego á wielkiego niepokoiu obawać. LudWieś A4v; RejKup f7v; HistAl A3; BibRadz 2.Reg 20/9; AEtate et fortuna florere, Być wprawey mierze ſtáryy dobrze zdrowy/ piękny. Mącz 131b, 330d, 366b; HistLan D; A naprzod niema być [sakrament] dawan tym/ ktorzy ſą dobrze zdrowymi. KuczbKat 230; BudBib 2.Mach 9/20; StryjKron 160; ActReg 144; OrzJan 65; CiekPotr 5, 81:

Szeregi: »dobrze a fortunnie« (1): bene cecidit aut feliciter, Dobrze á fortunnie ſie przitráfiło. Mącz 29a.

»dobrze i (ani) poczciwie« (2): Nád to y nieprzyiacielſką corkę Witelliuſowę ták dobrze y pocżćiwie wydał zá mąż/ by tho miał ſwoiey właſney vcżynić. BielKron 146; RejZwierc 27.

»dobrze a (i) porządnie« = recte et ordine Modrz (2): ModrzBaz 8v; gdy kto powinnośći ſwey zániechawſzy cudzą ná ſię prziymuie/ zácżym nic ſie tám dziać dobrze y porządnie nie może Phil S2.

»dobrze a pożytecznie« (1): grzeſſni ludźye tákye ſpráwy dobrze á pożytecznye inym ludzyom ſpráwowáć mogą y ſpráwuyą KromRozm III D3v.

»dobrze (i) szczęśliwie« (2): propitio genio natus est, Dobrze ſzczęſliwie ſie vrodźił. Mącz 144a; WysKaz 3.

»dobrze i zbawiennie« (1): A toć ieſt [...] co nas wyćwicża ták ná tym świećie żyć/ żebychmy mogli cżáſu ſwego dobrze y zbáwiennie ſkońcżyć/ á śmierći y ſądu ſię nie ſtrácháć. WysKaz 13.

W przen (11):

Zwroty: »dobrze stać« [szyk zmienny] (10): przez urzędu ziemskiego żadna Rzeczpospolita dobrze a bez upadu stać nie może Diar 107; wten cżás ſwyát może dobrze ſtać/ kyedyby gi mądrzy ludzye ſpráwowáli. GliczKsiąż K8; Dwyeć rzecży ſą/ wedle ktorych małżeńſtwo káżde dobrze ſtoi/ pocżciwosć á pożytek GliczKsiąż Qv, B8, G7v; OrzRozm Q2v; thá źiemiá vrodzáiem/ bydłem/ miody/ y innemi rzecżámi dobrze ſtoi. BielKron 293, 162v; OrzJan 48; PowodPr 65.

»dobrze trzymać« = ufać (1): i ſtąd boży gniew przeciwko mnié okazuie/ że mi odiął rozum/ abych niemogł o ſwoięm zbawięniu ani dobrze trzymác/ ani iakiéi nadźieie miéć. MurzHist Q4v.

b. Przyjemnie, miło; wygodnie (56): ten goſpodárz był cżłowiek dobri/ a tę cznotę oſobną miáł/ iż goſciom dobrze ſłaćz kázáł ForCnR A2v; Po tey Coufortatywie Więcz ſie nam dobrze pije LudWieś B5; Azaſz niewieſz iż lepyey s cnotliwym ſąſiádem. RejWiz 99; RejFig Aa4; BibRadz Iob 13/9; Lepiey ſie Pietrze twoiá żoná wyleży z Opátem Strzeleńſkim niżli ty tu teraz BielKron 354v, 354v; Bene habitare, id est, bonam domum habere. Dobrze ſiedzieć/ dobre mieſzkánie mieć. Mącz 151b, 341d, 500c; GórnDworz H6, S3v; RejPos 60v; HistLan C4v; RejZwierc 232a; WerGośc 219; iák tu dobrze przemięſzkawáć/ w wierze, w łáſce ſpolnie obcowáć. ArtKanc K11v; BielRozm 6; Calep 383a; doſyć áby Ziemiánin środkiem powinnym ſobie żył/ ſpłácheć rządny áby miał/ więc áby dobrze mieſzkał. GostGospPon 169; WujNT Iac 2/3; JanNKar A2v; nigdźież lepiey iáko w oney chwale Chryſtuſowey/ przy Moyzeſzu y Heliaſzu SkarKaz 122b, 551b.

dobrze komu (27): OpecŻyw 49, [57]v; OTo iák dobrze ieſt w wdzięcżney ſpołecżnośći/ Zyć miłym bráćiſzkom á mieſzkáć w iednośći LubPs dd2v; KrowObr 119v; BielKron 435; GórnDworz G8, S8v; w tę walkę lepiey tobie v mátki być niż indzie HistRzym 15; Dobrzeć y chudzinie/ Kiedy ſławą ſłynie/ Sławá pány cżyni/ Niecnotá złe winy. RejZwierc 239, 68, 122v, 235v; SkarJedn 3, 293; mnie zmym miłym wſzędy Mężem dobrze być muśi: bez niego nikędy. KochFr 86; WerGośc 251; Y dobrzeć będźie śiedźiéć/ weſprzeſz ſie ná śienie/ Bá y ćiſzéy od wiátru/ właſnie iák przy śćienie. WyprPl C2v, C3; Piotr/ rzekł do Ieſuſá: Pánie/ dobrze ieſt nam tu być [bonum est nos hic esse] WujNT Matth 17/4, Mar 9/5 [4], Luc 9/33; SkarKaz 122b [3 r.], 244b; SkarKazSej 677a.

Frazy: »(a-, i-)zaż (nie) lepiej« (3): Azaſz lepiey iżći łopian pod okny ſmierdzi á pokrzywá cie párzy RejZwierc 107v, 68; Wáłęſaſz ſię z niedowiárſtwem Zaż nie lepiey z towárzyſtwem? MWilkHist L2v.

»lepiej w niebie, w raju« (2 : 1): Mieſzkam z nimi w roſkoſzy/ iedno lepyey w niebye. RejWiz 66, 77v; RejZwierz 120v.

Szeregi: »błogo i dobrze« (1): Przeto bądz pocieſſona matuchno miloſciwá/ botz Iánowi nawieki bédzie blogo ij dobrze OpecŻyw 49.

»dobro i miło; dobrze i mile« (2 : 1): O iákoſz to dobrze y mile bráćiey mięſſkáć weſpołek [ecce quam bonum et quam iucundum Vulg Ps 132/1]. KrowObr 119v [przekład tego samego tekstu SkarJedn 3, 293]; O iako dobro y miło ieſt bráćiey/ v iednego oycá Iezuſa Chryſtá SkarJedn 3, 293.

c. Łatwo, bez trudu, z powodzeniem, swobodnie [w tym: moc + inf (33)] (50): Oná o to nic niedbáiąc/ Rzekłá w tym go pośmiewáiąc: Możeſz dobrze tám poſtáwić/ Wſzákći ocży ma moiá rzyć. BierEz Ev; Siekierá gdy dąb zwáliłá/ Z niegoż kliny vcżyniłá: Aby ſie mogł lepiey ſzcżepáć BierEz L4v, M3; Wſſelki ſluga boży dobrze może bytz rżecżon podolek/ abo niżſſa cżęſtz odzieniá Iezuſa milégo OpecŻyw 45; dobrze go daruiémy náydzietz on dobrze przeciw iemu przycżynę ſmierci OpecŻyw 117, 94v, 148v; FalZioł V 59; BielŻyw 144; GlabGad C4; Bo gdy bys ty chciał nieboże Wſzytko ſie ſtać dobrze może RejJóz E; MurzOrt B; BielKom E6v; GliczKsiąż F3; RejZwierz 36; Cum moribus alterius congruere, Módz dobrze wycierpieć ynſzego obyczáye. Mącz 150a, 11b, 23a, 191a, 338a, 473d; wſzákże iż ſye niektorzy kliſtery wiáruią/ dobrze vżywáć mogą tych lekarſtw/ kthore o żołądku ſą nápiſáne SienLek 100, 6, 33, 186v; LeovPrzepSamb b4; GórnDworz L5, T3, X6v; Obraz duſzny dobrze może być przyrownány woſku HistRzym 56v, 59; RejZwierc A2; w ten cżás nalepiey tráfiáć ná ich Woyſko gdy ſie w zagony rozeydą BielSpr 67v; WujJud 57; Powiedáiąc zwycięſtwo/ dobrze woyſko ruſzyć. HistHel D2; ModrzBaz 137v; SkarŻyw 76; GórnRozm Fv, L3v; ActReg 97; GostGosp 120; temu wſzyſtkiému rozum dobrze zdołáć/ y wytrzymáć może. KochFrag 47; JanNKarGórn D4; GrabPospR L3; SkarKaz 162a; GosłCast 47; PaxLiz B3v; Lecż tobie trzebá wielkiego dozoru/ Byś ſię miárkował kędy lepiey płynąć/ Gdźie ráfę minąć. KlonFlis F3v.

W połączeniu szeregowym (1): zręcznie/ lepiéy/ y przyſtoyniéy człowiekowi práwą ręką niż lewą robić. SarnStat 550.

Szereg: »łacniej i lepiej« (1): łácniey y lepiey nowe ludźi náucżyć wſzyſtkiego/ niż ſtáre rozgromione zwieść. BielSpr 16.

5. Zgodnie z nakazami etyki; bene Mącz, Modrz, Calep, Vulg; Cn, recte Mącz, Modrz, Cn; libenter Modrz [wyraża ocenę ludzkich poczynań według kryteriów moralnych] (684):

a. Cnotliwie, zacnie, godnie; bene Mącz, Modrz, Calep, Vulg, Cn; recte Mącz (410): Cznotę zawſze chwal czo ieſt dobrze to rozmyſlay BielŻyw 34; RejKup aa5, ſ3; MurzNT 38v; KromRozm III A4v; dobrze ſobye pocżyna tá małżonká/ ktora záwſſe Páná Bogá przed ocżymá ma. GliczKsiąż P6; KrowObr 4v, 126v; RejWiz 45, 87v; ći ktorzy dobrze myſlą otrzymáią miłoſierdźie y prawdę. BibRadz Prov 14/22; [Luter] vpominał ie ná kazániu áby ſobie lepiey pocżynáli BielKron 193, 19; Jákowąż tedy śmiáłośćią nas potwarzáią y potępiáią w tym w cżym ſámi dobrze ſię poſtępowáć wyznawáią? GrzegRóżn [B4v]; Conscientia bene actae vitae, Wiádomość dobrze wiedźionego żywota. Mącz 373a, 233c; OrzQuin M3; RejPos 119v marg; Owa wſzytko thám czo dobrze ná bárzo cienkiey nići záwieſzono być muśi. RejZwierc 64; RejZwiercTrzec Aaa2v; O iáko lepiey v Wáldenſow/ ktorzi ſą w Cżechách [...] v ktorych wſzemu ludowi zábroniono igier/ tańcow/ y podpijánia. ModrzBaz 55, 8; SkarŻyw 463, 544; CzechEp 28; KochDz 109; KochPam 84; GostGospSieb +2v; nákoniec y nalepiey látá ſwe tu ſtrawiwſzy/ y naſpokoyniey ſię z tym świátem rozłącżywſzy/ niepodobna mi przedſię rzecż wytrwáć ſurowość gniewu twego LatHar 644.

W przeciwstawieniach: »źle ... dobrze« [w tym: co źle co dobrze (21), źleli, dobrzeli (5)] = bene aut male Vulg; bonum, malum Modrz (51): WróbŻołt c4v; SeklKat R2; KromRozm II b; GliczKsiąż I2; A nie chciey iuż być ták ſproſnym iáko Muł ábo Koń/ Ktorzy żadnego rozumu nic w ſobye nye máyą/ Co zle ábo też co dobrze nic tego nye znáyą LubPs H4; RejWiz A5v, 62v, 134 [2 r.]; Leop Is 41/23; Bo kto ſie zle záchowa/ złą też ſławę miewa/ A kto dobrze dobrą też záwżdy pámięć miewa. RejZwierz 38v, 16; BibRadz Deut 1/39, II 90c marg; ośm lat dobrze ſie ſpráwował w ſłużbie Bożey/ ále dwádzyeśćiá lath bárzo źle. BielKron [85²]v, 158 [2 r.], 213; AEruscare per fas et neſas pecuniam corradere, Nabywáć pieniędzi/ lubo zlie álbo dobrze. Mącz 5a, 233c; SienLek 14v; RejAp 191, 194; Przyſtoili ſláchćicewi tego páná ktoremu ſłuży/ we wſzythkim ſłucháć/ zleli/ dobrzeli: pocżćiwieli/ ábo niepocżćiwie GórnDworz L3, N, S3, Ff3v; RejPos 83v, 85, 141, 146, 323; BiałKat 218v [2 r.]; RejZwierc 84v, 91; ModrzBaz [41], 142v; SkarJedn 344; Zna co lepiéy/ á przedśię przy gorſzym zoſtáie. KochFr 98; ArtKanc R17v, S11v; Nie może ten źle vmrzeć ktory dobrze żywie KołakCath C5v; KołakSzczęśl A4; SarnStat 1274; PowodPr 19; SkarKaz 85a, 310b; GosłCast 26, 44.

Przysłowia: Iáko kto dobrze żywie/ ták długo żywie. KołakSzczęśl C3v; CiekPotr 6.

coć z Bogiem to dobrze RejFig Aa5.

A kto ſie tu zachowywa dobrże Bog kazdemu ſnadz też płaći ſzcżodrze RejJóz Q4.

Fraza: »co dobrze to dobrze« (1): Trzebá iednák wyſtrzégáć ſie, ábyſmy lichwy tym tytułem poczćiwym zdobiąc nie przykrywáli, niech będźie co źle to źle, á co dobrze to dobrze. SarnStat 1274.

Zwroty: »dobrze mowić, mowienie« [szyk zmienny] (9 : 1): BielŻyw 47, 51; Iakóſz możecie mówić dobrze/ będąc złęmi MurzNT 61; [filozofija] yeſt yákoby mátká dobrzecżynyenya y mowyenya. GliczKsiąż I3v; Cżemu Antykryſt tzáſem dobrze mowi. KrowObr Rr, 52 [3 r.]; CzechEp *3; WujNT 48.

»dobrze (się) sprawować« = rectam instare viam Mącz [szyk zmienny] (23): OpecŻyw 150; BielŻyw 127; LibLeg 11/20v; RejKup k2; GliczKsiąż D8v; BibRadz 4.Reg 22/2; OrzRozm T4; BielKron [85²]v, 228v; Ieſliże ſię tedy dobrze ſprawować będzieſz/ iuż będzieſz v wſzyſtkich miał tę teraźnieyſzą odemnie vcżynioną chwałę. KwiatKsiąż Q2v; Mącz 418d; RejAp 194; GórnDworz I4; Kiedy będzieſz Przykazánié Bożé przed oczymá miał: tedy będzieſz dobrze ſpráwował drógę twoię BiałKat 23v; RejPosRozpr c2v; KTo ſię Páná boi będzie ſię dobrze ſpráwował [Qui timet Dominum faciet illa] BudBib Eccli 15/1; SkarŻyw 86, 260, 504; ActReg 26; Phil M3; Kápłani ktorzy ſię w przełożeńſtwie ſwym dobrze ſpráwuią [bene praesunt] niech będą miáni godnymi dwoiákiey czći WujNT 1.Tim 5/17; SarnStat 594.

»dobrze (u)czynić, czyniący, (u)czynienie, uczynion; działać« = postępować moranie, spełniać dobre uczynki; benefacere Mącz, Modrz, Calep, Vulg, Cn; recte facere Mącz, Cn; facere bonum a. bene Vulg [szyk zmienny] (195 : 18 : 16 : 1; 9): myal cyem ſyα ya polyepſſic dobrze czinyαc alye ieſus doſic vczinyl vmarwſſi za myα. BierRaj 23v; March¹ A3v; BierEz G; PatKaz III 141 [3 r.], 141v, 142, 148v; BielŻyw 12, 51, 88, 96, 127, 130; March³ V2; WróbŻołt B, 13/1, Ev, 13/3, 52/2, 4; RejPs 147; RejRozpr B3v; SeklKat M, X3v [2 r.]; RejKup a8v, f6v, t3; MurzHist S2v; złoczyńca dobrze nieczyni MurzNT 61, 3v, 61 [2 r.], 81, Luc 6/27, Ioann 3/21; KromRozm II 13; KromRozm III E3; DiarDop 100; GliczKsiąż I3v; LubPs I2, I4v, K2; GroicPorz pp4; KrowObr 77; Leop 4.Reg 12/2, Tob 4/23, Eccli 35 arg, 42/14, Is 1/17, Rom 3/12; RejZwierz 10; BibRadz Gen 4/7, Ps 33/15, Eccle 7/21, Ioann 7 arg, Rom 3/13 [12], II 90c marg, 2.Thess 3/13; OrzRozm S2v; BielKron 3, 79v, 81, 94, 363v, 467; KwiatKsiąż H4, M3v; Mącz 116b, 211b, 283d; náſtáłá Biblia/ náſtháły ine piſmá/ kthore pokázuią drogę ludziom do dobrze cżynienia GórnDworz A2v, C8, X5, Ee3v; HistRzym 113v; RejPos 342; BiałKat 28v, 218v, 358v; GrzegŚm 11; KuczbKat 420; RejZwierc 84v, 178, 217v; Dobrze cżynić dla odpuſzcenia grzechow nie zła. WujJud 108 marg, 48v, 53v, 66v, 69, 108 (20); WujJudConf 9, 65v, 66v [2 r.], 67, 112; RejPosWstaw [21²], 22 [2 r.]; BudBib Gen 32/12, Deut 8/16, Ps 37 [36]/3, 29 [28], Eccle 7/20 [21], 2.Mach 9/19; BudNT Act 14/17 [16], Rom 13/4, 2.Cor 13/7, Gal 6/11 [9], l.Tim 6/18, Petr 2/14, 15; CzechRozm 213, 220, 229v [3 r.], 233, 243v; PaprPan Hh2; ModrzBaz 10v, 59, 66v, 68, 72 (9); SkarJedn 344, 366; SkarŻyw 100, 258, 263, 279, 337 (9); CzechEp kt, *3v, 1, 119, 138 marg, 311; NiemObr 99, 120; WerGośc 203; my wſzyſcy wierni bądźmyſz vftáwicżnie cżuyni/ w modlitwách, w dobrze eżynieniu/ cżekáiąc Páná k ſądzeniu. ArtKanc T, P6, Q5 [2 r.], R17v, S11v; GórnRozm A3; KochWr 24, 32; Calep 136a; Phil F3; LatHar +2v, +++v, 375, 593, 668; Wiele ma życżliwych záwſze/ ten ktory záwſze dobrze cżyni. KołakSzczęśl C3v, C; Kroleſtwo niebieskie zgotowáne iest dobrze czyniącym: á nie wierzącym tylko. WujNT 107 marg; Podzćie błogoſłáwieni wezmićie kroleſtwo/ ktorzy [...] ſpowiedáli ſię grzechow ſwych/ pokutowáli y dobrze czynili. WujNT 108, 16, 21, 25, Matth 12/12, 1.Petr 2/15 (52); WysKaz 4 [2 r.]; PowodPr 66; SkarKaz 85a, 312b, 350a.

»dobrze umrzeć« (6): Przed ſtaroſcią ſobie rozmyſl aby dobrze żyw był, á potim aby dobrze vmarł BielŻyw 146, 43; RejZwierc 158v; day mi gorę nád nieprzyiaćielem moim/ ábych tu ná tym mieyſcu dobrze vmárł/ á tey iuſz pokuſy nigdy niemiał. SkarŻyw 135; WisznTr 15; KołakCath C5v.

»dobrze się zachow(yw)ać, zachowywający« [szyk zmienny] (17 : 1): LibLeg 11/92; RejJóz Q4; RejFig Ee2v; RejZwierz 38v, 101; Staroſtowie aby ſie lepiey záchowáli/ vrzędowi doſyć cżynili/ vbogiey bráćiey niegroźili. BielKron 393, 157v, 224v, 313, 341v, 447; KwiatKsiąż H; pobacży Ociec/ iſz oná pánienká iego corká/ bárzo ſię dobrze záchowuie w káżdey cnoćie SkarŻyw 183, 74, 183, 455; SkarKaz 517b; KlonWor 60.

»dobrze żyć, żyw być, żywiący« = recte vivere Modrz [szyk zmienny] (22 : 6 : 1): Boże wſzytkich dobrze żywiączych wyzwol mie ſlugę twe^go ze wſzytkich grzechow TarDuch D6v; BielŻyw 92, 130, 146; WróbŻołt R8v, nn4v; BielKron 118v; Trudno ſie náucżyć iáko dobrze żyć RejZwierc Bbb2v, B2v, 157, 158v [5 r.], [233]; RejPosWstaw 21v; ModrzBaz 3; trzy rzecży mam przed ſobą: ábo mnichem być: ábo puſtelnikiem: ábo na oycżyznie mieſzkáiąc [...] dobrze wedle Bogá żyć SkarŻyw 332, 269, 353, 414, 570; KochPieś 47, 48; ZawJeft 22; KołakCath C5v; WujNT 505; CiekPotr A3v.

Wyrażenie: »dobrze nabyty« (9): Czo za zaplatę placzy pan Bog tim ktorzy niekradną/ ale ſwego dobrze nabytego vdzielaią potrzebuiącym ludząm? SeklKat L3v; SkarŻyw 571; wracam com komu wydárł y w czymem kogo oſzukał. A nád to z dobrze nábytego/ dáię połowicę ná vbogie. SkarKaz 457b.

Zestawienie: »bractwo dobrze żyjących« (2): Ieſt w Sennie bráctwo iedno/ świeckich ludzi/ ktore zowią bráctwo dobrze żyiących Pánny Máryey SkarŻyw 460, 460.

Szeregi: »dobrze i chwalebnie« (1): tho czo ſye dzyalo za przodkow naſſych [...] bylo wſzyſthko dobrze y chwalebnye LibLeg 8/133.

»dobrze a cnotliwie« (1): [ma tysiąc złotych] dobrze, a cznothlywie wiſluzonego dlugu MetrKor 59/75v.

»doskonalej i lepiej« (1): Wklaſztorze onym przebył trzy látá/ chcąc doſkonáley y lepiey żyć/ niſzli oni iego bráćia SkarŻyw 570.

»dobrze (albo) niedobrze« (2): A yákożkolwyek/ dobrze álbo nyedobrze/ wſſedſſy/ vrzędowi ſwemu doſyć nye czynyą? KromRozm III Lv; RejZwierc 63v.

»dobrze a pobożnie« (3): KłosAlg A4v; o to ſie pilnie ſtáráli/ iákobyſmy dobrze á pobożnie żyć mogli. RejPosWstaw 21v; SkarŻyw 269.

»dobrze a (i) poczciwie (a. uczciwie)« = honeste recteque Modrz [szyk 3 : 3] (6): MetrKor 38/502; A ten possel wasch ktoregoſczie poſlaly do nas dobrze a poczczywye ſſye zachowal LibLeg 11/92, 10/113v; KuczbKat 260; ModrzBaz 3; cudzey pochwały niech ten ocżekawa/ ktory vcżćiwie á dobrze ſie ſpráwuie Phil M3.

»dobrze i pocześnie« (2): Iako ya tho vyem ysze mykolay plochoczky dobrze y poczesznye szya obychodzy wsyemy kszyaszaczey a nyekradnye any szlodzyeymy szyvye ZapWarsz 1505 nr 2009, 1505 nr 2009.

b. Przychylnie, życzliwie, przyjaźnie, łaskawie; bene Mącz, Modrz, Vulg; libenter Modrz (274): opoſla waſcha Kro. m. nyeracz ſzye na naſz gnyewacz. bo mi go bendzyemi dobrze dzyerzecz v wyelkyey poczczywoſczy LibLeg 11/156; BielKom D8v; BielKron 146, 167v; Mącz 63c; RejZwierc 270v; KochPieś 21; GórnRozm M2v; GrabowSet D2.

W przeciwstawieniach: »dobrze ... źle« (13): GlabGad L7v; WróbŻołt T4v; SeklKat I2v; Proźbá/ áby pan dobrim dobrze/ á złym źle/ káżdemu wedle zaſług ie^go/ płáćić racżył. LubPs cc5 marg; Y nie mowił Abſálom z Amnonem áni źle áni dobrze/ ábowiem go miał w nienawiśći BibRadz 2.Reg 13/22; Prot A3v; RejPos 40v; pewnieć [sprawa] zła zle oddána będzie/ á dobra dobrze. RejZwierc 147v, 94v; KochPs 111; CzechEp 101; CiekPotr 47; GosłCast 62.

Przysłowie: Zadobre ządze dobrze pan Bog placy SeklKat N2.

Zwroty: »być komu dobrze« = amicitiam auspicari, bene velle alicui, favere, intimum esse, studere Mącz (10): Provecti longius in amicitiam, Długo ſobie dobrze byli. Mącz 478a, 120a, 134a, 190a, 386a, 423c (10).

»(być) dobrze z kim« (13): Wdowiec z wdową/ rzadko dobrze z ſobą. BierEz P; LibMal 1551/164; Ten też był wielkim nieprzyiacielem Rzymiánom/ ále potym ták dobrze z nimi był áż im w opiekę ſwe ſyny po śmierći porucżył. BielKron 130, 169, 182v, 214, 223, 250v; Mącz 253a, 304a; Bo kto chce z nim dobrze być muśi mu folgowáć/ A iego márnym ſpráwam záwżdy pochlebowáć. RejZwierc 270, 246, 270.

»dobrze [z kim a. miedzy kim] mieszkać« = in gratia esse Modrz (7): kazdzy przyacziele ktorzi dobrze miedzi ſobą mieſzkayą. bedzie kozdj powynien vſliſziſzawſzi [!] yz ſye yemv fortunnie wodzy temv ſſie weſſelicz y radowacz. LibLeg 10/148v, 7/41v, 42; wzyął też ná pomoc y ſámſiády ſwoie s ktoremi dobrze mieſzkał BielKron 11v, 163v, 459v; ModrzBaz 66v.

»dobrze się obchodzić« (4): Papież y Krol Hiſzpániey do Perlámentu Paryſkiego piſáli/ áby ſie lepiey obchodzili z ludźmi vcżonymi BielKron 203v, 67, 355; Rozumiem Pángraczy Ze ſię zemną obędzieſz lepiey, niżlim teraz Doświadczył CiekPotr 37.

»dobrze przyjąć, przyjęty« = bene accipere Mącz (2 : 1): RejKup z7; ma go [syna] ták wypráwić á nágotowáć/ yákoby dobrze przyyęty był GliczKsiąż E8; Mącz 214c.

»dobrze [z kim] trzymać« = być w sojuszu, przyjaźni (2): LibLeg 7/41; wolemy/ iż ták rzekę/ błądźić ze wſzyſtkimi Oycámi świętymi/ a niżli ſtobą vpornym Heretykiem/ iáko ty mniemaſz/ dobrze trzymać. WysKaz 31.

»dobrze (u)czynić, (u)działać, sprawić, czyniący, czynienie« [w tym: komu (187)] = obchodzić się z kim dobrze, wyświadczać komu dobrze; bene facere Modrz, Vulg; beneficium conferre Mącz; commodare Modrz; operari bonum Vulg (179 : 10 : 4 : 2 : 2): BierEz G, K4v, M, M3, M4, P3v; OpecŻyw 52, 70; BielŻyw 17, 34, 44 [2 r.], 51, 144; GlabGad L7v; March³ V7; WróbŻołtGlab A3v; LibLeg 10/62, 63; RejPs 96v; SeklKat Fv [2 r.], Iv, I2v; ten ſąm jediny Pan [...] Tenċzj wſytko dobṙze ſprawij Gdy nat tobą Laſtę [!] z yawij RejKup ſ7v, ſ4v; MurzNT Matth 12/13, k. 56; BielKom B8v, C5; GliczKsiąż M2v, N8; LubPs Y2v marg [2 r.], Z6v, aa2, cc5; KrowObr 62v; Leop Ios 24/20, Eccli 49/11, Sap 3/5, Ier 32/41, 2.Mach 1/2, Mar 14/7; BibRadz Gen 12/16, 2.Reg 9/7, Ier 32/40, 41, Matth 5/44; OrzRozm P2, P2v [2 r.], R3v; Mącz 122c, 151d, 273d, 378b; Prot A3v; GórnDworz Aa2; RejPos 40v, 45, 204v, 243v, 256, 317v; bliźniego miłowáć/ ieſt iemu dobrze cżynić. RejPosWiecz³ 99, 99; HistLan F3v; KuczbKat 420; RejZwierc 94v, 98, 99v, 100v, 174 (22); RejPosWstaw [41⁴]v; BudBib Gen 32/9, 12, Num 10/29, 32, Ier 32/40, Eccli 14/11, Bar 5/33; BiałKaz Mv [2 r.]; MurzNT Matth 5/45, Gal 6/12 [10]; CzechRozm 91v, 113v, 243; KarnNap D4; A toć ieſt właſna y prawdźiwa ſzcżodrobliwość/ vcżynić dobrze [beneficium esse] temu/ kto tego żadnym ſpoſobem niemoże nágrodźić. ModrzBaz [38]v, 5v, 62, 67v, 68, 69, 71v; KochOdpr B2; SkarŻyw 86, 103, 114, 189, 238 (16); CzechEp 8, 16, 18, 21, 45, 60, 101; Dáremnąś pracą podiął/ czyniąc dobrze złému/ Bo ſię on nieodéymie przyrodzeniu ſwému. KochFr 102, 59; ArtKanc C18 [2 r.]; Phil F3; KochCn B2v [2 r.]; LatHar 40, 166, 260, 324, 325 (10); KołakCath B2v, C3v [2 r.]; KołakSzczęśl B2v [2 r.], C3; dobrze czyńćie tym ktorzy was máią w nienawiśći WujNT Matth 5/44, Mar 3/4, 14/7, Luc 6/9, 27, 33 (14); SkarKaz 6b, 203a, 278b, 280b, 312b (12); VotSzl B2v; CiekPotr 22, 35, 47; GosłCast 18; SkarKazSej 665a, 667a, 670b [2 r.]; ZbylPrzyg B3.

»dobrze się zachować« [w tym: komu (12), przeciw komu (3), z kim (3)] = bene mereri de aliquo Mącz, Modrz [szyk zmienny] (19): ony theſz mogą po naſzey smyerczy samy ſzsobą dobrze szyą zachovaczy, y przyaſzny myeczy y przymyerze. LibLeg 7/41, 7/41, 41v, 9/50, 10/66, 11/88v; GliczKsiąż G2v, N5, N6, N8v; ći ludźie doſyć ſie nam dobrze záchowáli [boni satis fuerunt nobis] á nie vprzykrzyli ſie nigdy Leop 1.Reg 25/15; BielKron 223, 316v; Mącz 24b; BielSat N4v; ModrzBaz 15v, 39v, 74v; Płákánie nád vmárłym ieſt świádectwo cnot iego/ iż ſię ludźiom dobrze záchował. SkarKaz 385b.

»z kim dobrze żyć« (1): Pan Hetmąn [...] z PanemWoiewodą Poznanskim wprzyiazni dosyc dobrze zył. ActReg 155.

Szeregi: »uprzejmie (a) dobrze« [szyk 3 : 1] (4): Intimus sum illi, Ieſtem mu vprzeymie dobrze. Mącz 172b, 72c, 78c, 506a.

»dobrze i (a) wiernie ((i) sprzyjaźliwie)« (3): thak mi miedzi sobą slyvbyli ſkrolem polſkim dobrze a wyernye przyaczielsthwo miecz LibLeg 10/56v, 11/22; A by też dobrze z námi y nawierniey byli/ Tedy ze wſchodem ſłońcá ták ſie záwaśnili RejZwierc 246.

6. Dodatnio, pozytywnie, chwalebnie; bene Mącz, Modrz, Cn [występuje w połączeniach z wyrazami oznaczającymi opiniowanie o kimś] (121): Co gdy ſie ſtánye/ káżdemu ſie tho podobáć musi y Bogu prziyemno/ y ludzyom dobrze ſie widzyeć będzye. GliczKsiąż O, C6v; KrowObr 52; ći ſwoie dzieie piſmem iáwnie wyſtáwili/ więcey dobrze niż ſie działo BielKron 337v, 148; Mącz 26a; kto chce vyść dobrze/ miedzy ták wielem ludzi/ [...] potrzebá mu ſwego właſnego á dobrego bacżenia GórnDworz K5; Acżem pewien że tę náſzę pracę lepiey potomni oſądzą. BudNT przedm d2; PaprPan Xv; BielRozm 10; SarnStat 454.

W przeciwstawieniu: »dobrze ... źle« (3): [uczą was] o ſobye dobrze/ o inych źle rozumyeć KromRozm I D; GórnDworz D4; WerKaz 291; CiekPotr 70.

Zwroty: »dobrze [o kim] mowić« = optime loqui de aliquo Mącz [szyk zmienny] (10): OpecŻyw 85v; Z ktorich przyaciele chceſz mieć o nich zawżdy dobrze mow. BielŻyw 44; WróbŻołtGlab A4v; To mi miło iż dobrze/ mowiſz o ſwym bodze RejJóz C2; MurzNT Luc 6/26; Mącz 266d; GórnDworz Dd8; BudBib Num 10/29, 1.Reg 19/4, GosłCast 44.

»dobrze się popisać« [szyk zmienny] (5): tá byała głowá/ ktora będąc kraſną yeſli ſie nye dobrze rządzi/ ſwą głádkoſcyą ſie dobrze popiſáć nye może GliczKsiąż P8v; GórnDworz D4, E2v; ModrzBaz 51, 129.

»dobrze [o kim, o czym] rozumieć, rozumienie« = recte sentire Modrz [szyk zmienny] (19 : 1): KromRozm I D; MurzHist R; acz o wszech dobrze JKM rozumie, ale jenak [!] zna, że nie we wszech jednaki dowcip jest Diar 82; DiarDop 100; BielKron 194; Biſkup do pewnego klaſzthoru mniſzek w Padwi/ dał mnichá/ o ktorego y náuce/ y przykłádnym życiu wſzytczy ludzie dobrze rozumieli GórnDworz Q2v, Xv; BudBib Bv; MycPrz I B4; CzechRozm 98v, 102v; KarnNap F2v; ModrzBaz 86v; Bo wiele ich y ná poły doſkonáłych/ ktorzy w tym ſię do końcá zwyćiężyć nie mogą/ áby o ludzkie o ſobie dobrze rozumienie dbáć nieco niemieli. SkarŻyw 108; NiemObr 163; Phil D3; OrzJan 36; SarnStat 1119; SkarKaz 279a; GosłCast 5.

»dobrze słynąć« (4): Bo kto w ludzkich vſciech dobrże ſlynie snadz y pańska łaska go nie minie RejJóz Q4; RejZwierz 65; GrabowSet B3v; wypełnienié powinnośći ná wieki wſzędźie dobrze ſłynąć muśi. SarnStat 1002.

»[o kim, o czym] dobrze trzymać, dzierżeć« = bene existimare de aliquo Mącz, Modrz; optime sentire de liquo, creta notare Mącz [szyk zmienny] (13 : 11): OpecŻyw 85v; ForCnR Cv; WróbŻołtGlab A4v [2 r.]; RejJóz O2; GliczKsiąż B5v, L4v; wſzak żem ia záwżdy o iego oſobie dobrze dzyerzał/ co ſie to może okázáć ſpiſánia mego BielKron 195v, 429; GrzegRóżn Iv; Maledicus in omnes, Nie dzierży ni o kim dobrze Mącz 205c, 68c, 111a, 265c, 266d; GórnDworz Gv; KuczbKat 310, 380; Bo te pochwały piſzą żywym á przytomnym/ o ktorych dowćipiech dobrze trzymamy ModrzBaz 61v; Oni ſię zdziwią iſz Heretyk ták wielki/ tak dobrze o Kátholikách trzyma. SkarŻyw 86; WerGośc 204; PowodPr 35; GosłCast 44, 70.

»dobrze wspominać [kogo]« [szyk zmienny] (4): RejWiz 123; ná iednym mieyſcu wſzyſcy bárzo [was] dobrze wſpomináli RejZwierc 89; SkarŻyw 278; CiekPotr 70.

Wyrażenia: »dobrze wzięty« (1): dworzánin niechay ſie na pokoj páńſki niewezwánym będąc/ nigdy nie ćiſnie/ chociaż by też był dobrze wziętym v páná GórnDworz K7v.

»dobrze zasłużony, zachowały, zawołany; dobrze zasłużyć, zasługować a. przysługować« = bene meritus Mącz, Modrz, JanStat [szyk 43 : 1] (27 : 4 : 2; 6 : 5): Dobrze zaſłużonych ſzanuy, roſkoſzy zawſze ſie waruy. BielŻyw 20; potrzebá yeſt/ żeby ocyec chcąc myeć dzyeći ſtátecżne/ y v ludzi dobrze záwołáne/ nyepomáłu o to ſye ſtárał GliczKsiąż B; RejZwierz 24v; BielKron 395; KwiatKsiąż G2; Mącz 218b [2 r.], 287b; RejPosWstaw [41⁴]v; MycPrz II Dv; BiałKaz K, K2; ModrzBaz 66v, 118, 118v, 119, 134 (9); StryjKron 421; ZapKościer 1582/32v; PaprUp K3v; ActReg 24, 164; nic zacnieyſzego cżłowiekowi dano być nie może [...] áby ſie dobrze R. P. záſłużył. Phil Fv, D2; OrzJan 98; SarnStat 35, 70, 71. 78, 181 (15).

Szereg: »dobrze i zacnie« (1): żaden Chrześćiánin tey Páńſkiey vſtáwy lekce ſobie wáżyć niema/ ále o niey bárzo dobrze y zacnie rozumieć powinien KarnNap F2v.

7. Korzystnie, z pożytkiem, wartościowo; wyjdzie na dobre; w comp może też oznaczać: lżej, mniej źle, znośniej; melius est Mącz, Modrz, Vulg, Cn; satius est Mącz, Cn; expedit, praestabile est Mącz; commodius a. optimum a. rectius a. utile est Modrz; bonum est Vulg [występuje wyłącznie w funkcji orzecznika; w tym w comp (841), sup (45); przy podmiocie wyrażonym inf (843), zdaniem (319)] (1306):

a. O sprawach bytowych człowieka [w tym comp (268), sup (30)] (570): Lepieyćiem w doſtatku być/ [...] Niżliby o ſie nic niedbał/ Od przyiacioł potrzeb żebrał BierEz G; Gdy togi toną ná morzu: Ná ktorey lepiey być ſtronie/ A ktora pierwey zátonie? BierEz I4v, I4v, R2v; Baranki nalepiey Khleſnić/ albo Trzebić na ſchodu kxiężycza FalZioł IV 1d, IV 19b, V 37, 50, 65v (12); GlabGad E8v; March¹ Dv; WróbŻołt S6v; LibLeg 10/66, 11/11v, 12, 13; RejRozpr Bv, G3v; RejJóz A7, L8v, Mv; Dobrze mu dlia gradu ſlużicz I wijnych go rzećąch vżicz RejKup q8v, e3; KromRozm I Nv; Co lepyey yeſt/ yeſli máthká ſwemi właſnemi pyerſyámi dzyecyę kármić ma/ cżyli yemu chowáć mámkę. GliczKsiąż D2, D4v, G7, G7v, G8, O8; lepiey ieſt áby wſzytki ſpráwy Sądowe y zapiſy/ wyrozumnym właſnym Ięzykiem piſáne były GroicPorz ev, y, gg2v; RejWiz 39, 59, 97v; Goski A2v, A3, *2v, *3, *3v (10); DObrzeby piwowarze/ wcżás záwárzyć piwo RejZwierz 136v, 85v, 122v, 138; Lepiey byſmy byli pomárli w Egipcie/ gdzyeſmy mieli chlebá y mięſá doſyć. BielKron 31, 16, 40v, 48, 147, 307v (18); BielKronCies 477; Mącz 234d, 281d, 419c; SienLek 178v; GórnDworz C2v, F8, K2v, M5, O (8); HistRzym 36, 59v; RejPos 218; BielSat B3, N; HistLan B3v, F5; Ale nalepiey gdy gość od ciebie niechce długo z domu/ [...] odiedź go RejZwierc 150v, 6v, 64v, 98v, 107v, 233v (25); lepiey ieſt tyſiąc koni mieć ćwicżonych á zwycżáynych ludźi niż dzieſięć niećwicżonych. BielSpr 8, 16v, 18, 28v, 63, 63v (25); WujJud 2; BudBib Gen 29/19; MycPrz II B; Strum C2, F2, I4v, M2, O3, P2v (18); PaprPan Ff3; mnimałby kto/że lepiey pieniężną winą káráć mężoboyce ModrzBaz 27v; dobrzeby wcżás przez woźnego obwołáć [per praeconem proclamari perutile est]/ áby káżdy przed cżáſem konie dobre ſobie ſpráwił. ModrzBaz 110, 29, 47, 94, 111v (16); SkarŻyw 125; StryjKron 76; BielSjem 33, 36; KochPieś 7; lepiéy/ póko mam baczenié/ Ten móy właſny teſtáment dáć wam w poruczenié. PudłFr 77, 44; BielRozm 11; dáleko lepiey było z przodku lekárżá ſłucháć GórnRozm K2v, B, Hv, H2, K3v, Mv (12); PaprUp H3v; ActReg 6, 71, 83, 87, 102 (10); lepiey ich [świni rodnych] chowáć mniey á tłuſto/ niż wiele chudo. GostGosp 118; Piwo młode oddáwáć ſzynkarzom: bo to y źimie dobrze/ y lećie GostGosp 138, 58, 70, 72, 104, 144 (21); GórnTroas [3]; LatHar 650; RybGęśli B3v; SarnStat 44, 301, 645, 1286; Dobrze gdy zoná pilnuie kądziele KlonKr C2; KmitaSpit B3, B4; VotSzl D2v; ſpraw ludzkich v Sądu záwiedáczowi: im Spráwá nieſpráwiedliwſza y gorſza, tym lepiey. Więcey dádzą á ſłuſznie CiekPotr 65; GosłCast 43; PaxLiz B4; SkarKazSej 669b; KlonFlis C2v; ZbylPrzyg B4v.

dobrze komu [w tym: w użyciu emph (13)] (36): Lepiey było nam dań dawáć/ Niżli w domu zboycę chowáć. BierEz N, P4v, Qv; takiemu nalepiey ieſt oddalać ſie od gri/ aby tak pienędzy [!] y zdrowia z nimi nie przegrał. FalZioł V 66v; LibLeg 6/191v; RejKup cc3; RejZwierz 36v; BibRadz Ex 14/12, Num 11/18; BielKron 50v, 67v, 107, 108v, 113v, 116, 210; RejAp 28; HistRzym 19; BielSat D2v; Złothnik gdy komu złoto álbo ſrebro robi/ tedy iemu dobrze iż pieniądze bierze/ á owemu też dobrze iż złoto álbo ſrebro do domu odnieſie. RejZwierc 94v, 17, 94v [2 r.], 95 [2 r.], 149; Strum M4v; ModrzBaz 88; BielSjem 32; BielRozm 27; SkarKaz 85b; Lepiey ſię tobie ná piaſek wywinąć/ Niż wártem płynąć. KlonFlis F2, F2; ZbylPrzyg B4v. Cf dobrze komu w czym.

dobrze komu w czym (2): pánie ſtáry/ Day cżyrwoną [suknię] przedzyáłáć/ dobrze wam ták w ſzárey. RejWiz 57; KochFr 51.

W połączeniu: »(a)zaż (nie) lepiej« (12): Coż po tym iż maſz doſyć á nie znáć ná tobie/ Zaſz lepiey iż ledá kto weźmie to po tobie. RejWiz 51v; RejFig Aa6v; RejZwierz 112v; Azaſz ſie nie lepiey z żonką/ z Vrzędnicżkiem/ [...] ráno wſtawſzy nadobnie námowić RejZwierc 106v, 27, 172, 177v [2 r.], 186, 187 [2 r], 247v.

Frazy: »(wżdy, to) lepiej niż(li) nic« (2): RejZwierc 112v; Dano mi tylko ieden potroyny: lecz y to Lepiey niſz nic. CiekPotr 66.

peryfr. »w rewerendzie czy lepiej w sajanie?« = zostać duchownym czy dworzaninem? (1): mnie też czás o ſobie porádźić. Ieſli mi w rewerendźie/ czy lepiéy w ſáianie KochFr 51.

Szereg: »nalepiej, (napoćciwiej) (i) napożyteczniej (a. naużyteczniej)« (3): LibLeg 10/71, 11/27v; żebyſmy my/ [...] ták w tym poſtąpili/ iákoby było nalepiéy y naużyteczniéy Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 88.

α. O korzyściach wypływających ze stosowania leków, rad lub zabiegów lekarskich (264): Też cżłowiek ktori ma ſuchoti Dobrze aby ſiedział w boru między prawą ſoſniną FalZioł I 116b; Też na bolenie zębow y komu zęby prochnieią dobrze dzierżeć w vſciech galbanum dla vmocznienia y oddalenia boleſci zębow. FalZioł III 33d; by było daleko lepiey by k temu mogła baba przydz aby takowe dziecię [...] w żywoth matki wetkała FalZioł V 21a, II 22v, IV 6a, 11d, 28d, V 59v (115); Cżemu dobrze pić przy obiedzie. GlabGad G5, I6v, K7, K8v; Dobrze kreẃ puſzcżać Goski *4v, ktv, *2, *3v [2 r.], *4, *4v; Lepiey dwákroć ieść przes dźień niżli ieden raz wiele SienLek 10; Nalepiey w tey niemocy dáleko iecháć po wodźie SienLek 92v; Dobrze téż w téy chorobie vwięzáć koniowi pod gárdłem/ pokrzywnégo korzenia SienLek 183v, 10v, 33, 44, 103, 120 (88); Medyk ma obmyślić czás/ kiedy to pićie nalepiéy dáné być może Oczko 22; [by kto] oſłábienia iákiégo niemiał/ [...] tedy będźie bárzo dobrze/ kołaczki [...] dáć mu vczynić Oczko 38v, 16v, 19v, 24, 31v [2 r.] 32.

dobrze komu (32): Też kto ma drżenie ſercza dobrze takiemu granata, iadać FalZioł III 21a, I 155d, II 5a, IV 12b, 15a, V 36v (19); Dobrze iey [chorej] też przy ſobie nośić źieloną żábkę ſuchą ná proch ſtłuczoną SienLek 111, 29v, 33, 90v, 110, 132 (13).

dobrze przeciw czemu (2): Dobrze też przećiw gliſtom wierćieć lebiodkę z koźim mlekiem SienLek 103, 96v.

dobrze na co (8): Sok złothogłowow [...] ſtrochą ſzafranu zmieſzany ieſt dobrze na ięcżmyki y na opuchlinę ktora bywa pod ocżyma FalZioł I 15d; Téż dobrze ná dźiwé mięſo/ wárzyć w winie álbo w wodźie śiemię konopné SienLek 184v, 66v, 116v, 119, 127, 143v, 180v.

W przen (1):

dobrze na co (1): Dobrze też y ná te zabáwy/ iáko zarázy cżáſem ſumnienia ludzkiego/ [...] bráć iákie lekárſtwá/ y preſerwátywy. LatHar 254.

b. O wartościach niematerialnych [w tym comp (577), sup (15)] (736): A wſſakoż dobrze ieſt/ ijże acż nás miloſtz bożá ode zlégo nie odciągá/ acż nitz ale boiázń piekielná niecháy nás wſciągá OpecŻyw [192]v, 55, 70, 158v; MetrKor 46/175v; BielŻyw 55; RejPs 81v, 87, 129v, 173, 209; nieyeſt dobrze zicz ſnymy yakobi owcza zwylkiem LibLeg 11/57, 11/13, 45v; RejRozpr A4, E2v, F2v, F4, G2v, I2v; Acz by dobrze też wam za złe zle też ta kież oddać RejJóz O8, E6v, L8v, N6, O3v, P3v (13); iake ſię wnich Bałwophalſtwa dzieią/ lepyei teras milczeć niſli krotko otim pyſſać SeklKat E2, B3, I3v, x3; RejRozm 402; Bo liepieij za ten gros kupicż Niebo ſobie niżli przepicż RejKup q8, c5v, m7v, n4, p4, t2 (15); KromRozm I Av, C, Kv; MurzHist C3, R4v; MurzNT A4; KromRozm II n2v; KromRozm III K; BielKom D3v, F3, F6, G, G3; Yáko thedy dobrze gdy pan łáſkaw ná ſłużebniki ſwe y one cżęſto opatrza GliczKsiąż M7, G8v, K2v, O4, P3v, Qv (25); LubPs gg5v; GroicPorz dd3, dd3v; lepieyby teras w gnoiu z Lázárzem leżeć/ nędzę ćierpieć/ [...] á niſſli potym wietznie KrowObr 126, B4, 222v, 255v; A lepieyby ſie vcżyć tákich przyſtoynośći/ Ktoremiby ſwoy ſtan wieść w zacney pocżćiwośći. RejWiz 5v, 68v, 69, 123v, 157, 162v (12); Leop Gen 1/10, 18, 21, Ex 14/12, 2.Reg 24/14 (9); OrzList cv; RejFig Bbv, Ccv, Dd; RejZwierz 3v, 42, 103, 121, 138 (12); BibRadz Eccle 7/19, II 178c; OrzRozm B2, L4, O2v [2 r.], O3; BielKron 71v, 80v, 108v, 211v, 215, 410; GrzegRóżn Ov; KochSat [C2]v; KochZg A3; KwiatKsiąż H2v; Meliusculum est movere, Lepiey yeſt nápomináć. Mącz 214c 397b; Dobrzeć ſie trzymáć piſm niektorych z nowego Teſtámentu. SarnUzn G3, G3 [2 r.]; SienLek 5; LeovPrzep a2v; Aniś ieſt ciepły áni zimny/ lepiey ábyś iuż był álbo ciepły álbo zimny [Vulg Apoc 3/15]. RejAp 42v, 43v, 106v, 111, 136v, 147v (9); GórnDworz E, G5v, H4v, M2, Z2v (17); HistRzym 86, 100; lepiey ieſt wierzyć vſtáwam oycow ſwiętych/ niżli iednemu ſámemu Kriſtuſowi. RejPos 197v, 138v, 163, 277, 315v, 332 (32); BiałKat d4v; BielSat D2; GrzegŚm 64; HistLan C3, D3v; Dobrzeć ieſt kto z oſobna przyiacielá iákiego wſpomaga/ rátuie/ y cżym może ſobie go powinowáći. RejZwierc 101v, 17v, 55v, 91, 189v, 273 (31); BielSpr c, c2, 61, 69v; WujJud 44, 70v, 207v, 247v, Ll2v; BudBib Gen 1/10, 12, 18, 21, Eccle 7/18 [19]; MycPrz I [D]; BudNT 1.Cor 7/26; CzechRozm 189, 213v, 233v, 252v, 259v; PaprPan Ff3v; nalepiey to Bogu polećić ModrzBaz 2; O iáko dáleko lepiey ieſt áby tego dźiatki niewiedźiáły/ á vcżyły ſię tych rzecży/ ktoreby im pomagáły do cnoty ModrzBaz 12, 15v, 35, 47, 87v, 142 (10); SkarJedn 204, 381, 402; KochOdpr D, D2v; SkarŻyw 59, 71, 456, 471, 493 (8); KochTr 24 [2 r.]; MWilkHist A2v; CzechEp 43, 76, 101; CzechEpPOrz **3; NiemObr 76; KochFr 73, 98, 102, 109; KochSz A2v; WerGośc 221; BielSjem 15; CHłop káżdy ſkąpy/ ácz ieſt y náder bogáty/ [...] nie vmié vżywáć co mu ſczęśćié dáło: Lepiéy áby nie miał nic/ álbo bárzo máło. PudłFr 20, 42, 49; BielRozm 24; GórnRozm B4, Ev, F3, I, I3, Mv; ActReg 64; Phil I2; KochCn B4; GrabowSet B, D4v; KochFrag 24, 53; OrzJan 20; WyprPl A4; Krzyżem ś żegnánie dobrze ieſt. LatHar 57 marg, +6, 130 marg, 138, 252, 397, 650; RybGęśli B3; WujNT 470, 594, Philipp 1/23; WysKaz 41; JanNKar A2; SkarKaz 123b, 352b, 383a, b, 386a; VotSzl Dv, D2; CzahTr D2v, E3v, F2, I3; Lepiéy ieſt wiárę złamáć/ niż mówić źle więcéy. GosłCast 29, 25, 26, 27, 29, 42 (13); SkarKazSej 673a, 697b [2 r.], 702b; SzarzRyt D3v.

dobrze komu (123): BierEz B2v, N4v; OpecŻyw 191v; SeklKat Yv; RejKup c2v, c3v; lepiey by thobie było s twych złoſći pokutowáć/ nizliby od nas krziwdę wielką miał podiąć HistAl C7, N3v; MurzHist R4; MurzNT Matth 18/2, 9, Mar 9/41 [2 r.], 42, 44, 46; GliczKsiąż L2, P7v, Q; KrowObr B4, 63; RejWiz 18v, 162v; Leop Ps 118/71, Mar 9/41, 42, 44, 46, 14/21 (9); RejZwierz 35v, 104v, 110v; BibRadz Matth 18/7, 8, 9; OrzRozm O3; BielKron 12v, 59v, 200v, 224v, 366; GrzegRóżn K3v; Mącz 166d, 419c; OrzQuin F2; RejAp 27v, 66, 110v; GórnDworz N2v; Złocżyńcomby dobrze by im tho cżłowiek mogł odpuścić. RejPos 235 marg, 123v, 129, 175v, 180v, 342 [2 r ] (13); RejZwierc 158v, 164v; WujJud 210v [2 r ]; RejPosWstaw [41²]v; BudBib Thren 3/27, Ion 4/3, 8; WierKróc B2v; BudNT Mar 14/21, 1.Cor 7/26; CzechRozm 74v, 216v, 225v, 251; Lepiey nam było/ dzieći miłe/ śmierćią ſię od tákiey ſproſnośći wykupić. SkarŻyw 58, 4, 15, 285; Nielepieyże było Zdraycy mężnie á sławnie vmrzeć. StryjKron 220 marg; CzechEp 62, 237; WerKaz 301; BielSjem 4; KochPieś 26; PudłFr 35; GórnRozm B, M4v; LatHar 52, 133, 592, 607, 664, 691, 706; WujNT przedm 21, Matth 18/6, 8, 9, 26/24 (15); PowodPr 83; SkarKaz 38b [2 r.], 387b, 421a; SkarKazSej 697b [2 r.].

W połączeniu: »(a-, i-)za (-ż, -li) (nie) lepiej« (41): Azaby nye lepyey iżebyś ty do nas do koſćyołá przyſſedł? KromRozm I P3; MurzHist N4; Diar 35; za nam nie lepiey było ſpráwiedliwie/ Obchodzić ſie ná ſwiecie s káżdym RejWiz 162v, 38v, 60v, 99, 124; RejZwierz 10v, 36v, 104v, 110v, 112; RejAp 189 [2 r.]; RejPos 175v, 235v [2 r.], 280 [3 r.], 280v, 342 [2 r.]; RejZwierc 59v, 81v, 131 [4 r.], 222, 228, 249v; ModrzBaz 10; WujJud 75v; SkarŻyw 131, 429; Nie przegra/ kto frymárczy ná ſławę żywotem: Azaby go lepiéy dał w ćieniu darmo potem? KochPieś 51; GrabowSet L2v, T2v; KochFrag 17.

Szereg: »dobrze, (i, a) pożyteczno (a. użytecznie)« (4): BielŻyw 144; GliczKsiąż K4v; Mącz 294c; A przeto dobrze ieſt y pożytecżno odiąć tobie tę brodę złotą. HistRzym 3.

W sentencjach i przysłowiach przeważnie pochodzenia biblijnego [w tym w strukturze porównawczej: lepiej niż (175)] (265): Lepieyći mieć trochę z pokoiem: Niż wiele z ſtráchem z gomonem. BierEz M4; OpecŻyw 94, 94v; Lepiey iżcie ieden dobry chwali niż wiele złych. BielŻyw 41; Lepiey ieſt kamieniem darmo ciſkać, niż prożne ſłowa mowić. BielŻyw 130; Lepiey ieſt cżłowiekowi nie płodnemu być, niżli ſiny mieć nieobycżayne. BielŻyw 97, 54, 85, 97, 130, 165 (11); Dobrze ieſth chwalić pana boga dobrze ieſth ſpiewać imieniowi twemu boże nawyſſzy [Bonum est confiteri domino: et psallere nomini tuo altissime]. WróbŻołt 91/2, 91/4; RejPs 55, 125v, 164; RejRozpr F4v; zawżdy na ſwobodzie Dobrze myſlić o przygodzie RejJóz D8, A3 marg, D8 marg, F5v marg, 15, K4 marg, K6, P3v; SeklKat K3; Lepiey ſcz notą [!] miez choć wtzoſſe Niż bes niey zlote y groſſe. RejKup d8, e3v [2 r.], F, t4v, X, bb2; HistAl E8, F7; MurzHist R4; MurzNT Matth 18/8, 9, Mar 9/41, 42, 44 (8); KromRozm III H6; BielKom C [2 r.], E4 [2 r.], F7, G4 [3 r.]; Lepyeyći być dobrem chłopem niżeli złem/ [...] popem. GliczKsiąż O6, H4v [2 r.], P3, P3v; LubPs aa3v, ff2v; KrowObr B4, 63, 139, 233, 233v [2 r.]; lepiey záwżdy ſtráćić rękaw niżli ſuknią RejWiz 192v, 6, 65, 87, 173, 180, Cc3, Cc5; Liepiey ſiedzieć w kąćie kthorego nieprzykryto: niżli z niewiáſthą zwádliwą [melius est sedere in angullo domatis, quam cum muliere litigiosa]/ y w domu ſpołecżnym. Leop Prov 21/9; lepiey ieſt nieſlubowáć/ niźli ſlubowawſſy obiethnicy doſyć nieudziáłáć [melius est non vovere, quam post votum promissa non reddere]. Leop Eccle 5/4; lepieyći tobie vłomnym wniść do żywotá/ niżli [bonum est tibi debilem introire in vitam quam ...] dwie ręce máiąc idź do piekłá Leop Mar 9/42, Ps 146/1, Matth 18/9, 26/24, Mar 9/44, 46 (13); RejFig Ccv; RejZwierz 19v, 70v; BibRadz Prov 21/9, 19, Eccle 7/3, 6, Eccli 33/22 (11); OrzRozm O3; Lepiey ieſt iść do domu płacżu niż weſela/ [melius est ire ad domum luctus quam ad domum convivii Vulg Eccle 7/3] BielKron 80v, 12v, 59v, 80, 81, 150v (20); Mori satius est, quam turpiter vivere, Lepiey vmrzeć niżli ſromotnie żyć. Mącz 369c, 236b, 255a, 258b, 312c, 419c; RejAp 27; SNadź lepiey ieſt/ gdy kogo ſzkárádzye gánią/ niż kiedy máią ſzcżuple chwálić GórnDworz Dd7; RejPos 13v, 197v, 326v marg, 329 [3 r.], 345v; KuczbKat 334; Lepiey mieć białą koſzulę niż brudną. RejZwierc 143v, 27, 29v, 37, 73, 131 (33); BielSpr 76; WujJud 210v [2 r.]; WujJudConf 210; Ktobykolwiek zgorſzył iednego s tych málucżkich/ ktorzy w mię wierzą/ lepieyby mu było żeby mu kámień młyńſki v ſzyie vwiązan był/ á był pogrążon w głębokośći morſkie [qui autem scandalizaverit unum de pusillis istis qui in me credunt, expedit ei, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris Vulg Matth 18/6] RejPosWstaw [41*]v; BudBib 1.Reg 15/22, Ps 117/8, 9, Thren 3/26, 27 (8); BudNT Mar 9/41, 14/21, Gal 4/18; CzechRozm 229v; ModrzBaz 63v; SkarŻyw 4, 59, 166, 341, 429; CzechEp 56, 65, 264; NiemObr 11; KochFr 93; KlonŻal A2v; WerGośc 209; KochTarn 75; PudłFr 42, 76; ArtKanc K, U3; BielRozm 26; GórnRozm Bv, C4; KochWr 37; GórnTroas 4; KochFrag 39; WyprPl A4; lepiey gośćiá nie przyimowáć/ niżli przyiąwſzy/ ſromotnie go z domu wyrugowáć. LatHar 255, 161 marg, 593, 691, 706, 729; RybGęśli B2v; Dobrzeć ieſt człowiekowi nie tykáć ſię niewiáſty [bonum est homini mulierem, non tangere] WujNT l.Cor 7/1; Lepiey ieſt dáwáć niżli bráć. WujNT Yyyyy2, przedm 21, Matth 18/8, 9, 26/24, 2.Petr 2/21 (19); SkarKaz 7b, 38b, 120a, 209a, 311b (8); CiekPotr 24; CzahTr H4, Iv; GosłCast 25, 71, 76; Dobrze miłowáć ſąśiádá: lepiey wſzytki ktorzy w mieśćie iednym ſą SkarKazSej 664b, 664b, 697b [2 r.], 706b; KlonFlis D3v.

8. Obficie, w dużej ilości, suto, hojnie, szczodrze; bene Mącz, Modrz (203): Lew niekiedy ná łow śię brał/ Liſzkę z oſłem z ſobą wezwał: Aby wſzyſcy ſpołem byli/ A lepiey śię obłowili. BierEz K4, C; Panie ieſtliby go ty wziąl/ powiédz mi/ iá darowáwſfy cie dobrze/ wezmę go ſobie. OpecŻyw 166, 117; vwiń wſzythko ciało w ono przeſcieradło mokro/ dzierżyſz ie na ćiele/ aż pot z ciebie dobrze popłynie FalZioł II 19b; Wezmi poł funta ſkorek Kaparowych powarz gich wſoku Chebdowego korzenia/ á potym dobrze oczukruy iż będzie ſtego/ iakoby ſirop FalZioł III 14b; Cierpi dłu^go głod/ ale gdy ſie przepoſci: rad dobrze ſniada, czo ma na trzy dni doſyć. FalZioł IV 12b, I 3b, 45a, 48a, II 22v, V 69v (18); Dobrze ſie mnożyć może krew dobra ze złego pokarmu GlabGad F5v, E7v, Iv, I3v, P4v, P6; Iarzyna ta ſrzedni vrodzay trzymać będzie/ wſzakże niegdzie lepiey niż indzie Miody będą/ y Maſla obphicie. LudWieś A4v; Naydzieś daliej jeſli że chczeć będżieś A ſnadz lepiej nadziej nabędźieś RejKup ov; BielKom E7, E7v; GliczKsiąż L8v; LubPs R2; RejZwierz 89v, 107 [2 r.]; Był tedy w Bábilonie weſoł káżdy dzyeń vżywáiąc dobrze ták potraw/ trunkow/ iáko y rozmáitych krotofil. BielKron 126v; MAxyminus Ceſarz [...] iadał y pił dobrze, Piſzą o nim iż ziadał mięſá XL funtow ná dzyeń BielKron 151v, 6, 82, 104, 111, 303v (10); Mącz 191d, 229d, 316b, 420a, 427a, 500c [2 r.]; záthni mu żyły nád oczymá/ á day krwi dobrze iść SienLek 165, 15v, 167v, 168, 170v, 177 (14); GórnDworz S8, Hhv, Kk2v; RejPos 333v; BielSat B4, C4; RejZwierc 57; WujJud 148; Nádobrzyli/ to ieſt/ dobrze nádziáłáli/ rozumiey/ wiele nácżynili. BubBib Os 10/1, Is 22/13; Strum K4, Lv, P2, Qv; WierKróc Av; BiałKaz Kv; ModrzBaz 52, 73, 93v, 110; Oczko 35; Winá ſię dobrze wodą roſtworzonego dwá kroć nápił/ rzádko trzy kroć. SkarŻyw 309, 411, 519; MWilkHist G; Bo ſye tu ten źmiy rodźi ták okwito/ Lepiéy dáleko niż ięczmień niż żyto. KochFr 8; ReszList 172; WerGośc 223, 241, 246, 250; BielSen 7; BielSjem 20; W polu téż bárzo dobrze z łáſki Bożéy weſzło/ Y z téy miáry w dozorze namniéy nam nie zeſzło. PudłFr 8; BielRozm 14, 22; PaprUp A3; Kury ſie lęgą cáły rok/ pocżąwſzy w poſt áż do ſámego ś. Marćiná: Gęśi iedno raz/ ále dobrze. GostGosp 110, 6, 38, 66, 82; KochAp 5; iáko ſekt y złych obycżáiow/ ták y tákowego opilſtwá dobrzeſmy od nich przechwyćili/ y ledwa w nich nieprzerownáli. PowodPr 73; CzahTr E3v; PaxLiz D, Dv; SkarKazSej 669b.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze darować (4), mnożyć (się) (3), (na)karmić (12), (na-, pod-)pić (20), obłowić się (2), ocukrować (13), popłynąć (2), (p)osolić a. nasolić (6), (u-) rodzić się (9).

Zwroty; »dobrze (się) nagrodzić« (5): SkarŻyw 63, 461; PaprUp K3; przeszłe az naczne [!] posługy nagrodzic potrzeba dobrze, aby yswoi y obcy virzeli, ze non est irremunerata virtus ActReg 96; GórnTroas 19.

»dobrze opatrzyć, opatrz(o)ny« = bene prospicere Mącz (7 : 10): więtſzey ſą ważnoſci j lepiej bywaią opátrzeni pochlebci, wiłowie, paſorzytowie MiechGlab *2v; Ták ſą dobrze opátrzni Biſkupi/ iż biſkupſtwo Koleńſkie rowna ſie śrzedniemu kroleſtwu. BielKron 285v, 221, 242v, 277v, 283v, 286 (10); Mącz 8b, 406b; śmiali ſie drudzy iż ták towárzyſkim obycżáiem pocżyna [cesarz Adrianus] s ſłużebniki [...] á cżemu też iedno ſługi lepiey opátrza niż drugie? BielSpr 47v, 4v; CzechEp 50; yesly bęndzy myę wdobrym zachowanyą chowal Moy syn Marczyn, tedy Ia chczyę dobrze opatrzycz syna swego ZapKościer 1588/ 80v.

»dobrze się sporzyć« (1): [z wiary] ſię yuż Laſka mnozy A wſytko ſię dobrze sporzy. RejKup x2v.

»dobrze (o-, za-)płacić« [szyk zmienny] (22): Ogrodnik [...] Szedł ná ogrod źiela nárwał: Xántus mu dobrze zápłáćił BierEz C, A3v; RejKup c3; Ocyec záſię yeſli náucżycyelowi dobrze opłáći/ náucżycyel ſie pilnyeyſſym ſtánye. GliczKsiąż M8; LubPs A5v; GroicPorz dd2; RejZwierz 54v; BielKron 15, 324v, 410v, 450v; HistRzym 55; BielSat C2v; SkarŻyw [197], 461; KochFr 48; WerGośc 256; Opłáći ſie mu dobrze ſzmalcowa robotá. BielRozm 16, 19; RybGęśli D4; SkarKaz 122a; SkarKazSej 677b.

»dobrze przypłacić« = [szyk zmienny] (9): Y Noego bieſiády ieſzcże y dziś dobrze przypłacamy. RejZwierc 62v; WierKróc A3v, A4; WerGośc 257; Dopieroby było ćięſzko vbogiemu Szlachćicowi/ klaniáć ſię vrżędowi o pozew/ y dobrże go prżypłáćić. GórnRozm F4v, F4v; ActReg 97; KlonWor 17; PudłDydo B3.

»dobrze (u)czcić, częstować« = hojnie ugościć (5 : 1): Xántus śiadſzy kazał nośić/ Chcąc ſwe gośćie dobrze vcżćić: Ezop im przynioſł ięzyki/ Z octem/ z pieprzem/ y z gwoździki BierEz D, A3v, Dv, D4, Iv; Hospitalis et hoc hospitale, Który rad gośćióm y rad ye dobrze czeſtuye. Mącz 159a.

Wyrażenie: »dobrze nadany« (3): Ma [Hiszpanija] zakony Miſtrzow nádánych tego rodu iáko był Pruiki miſtrz w Pruſiech/ y inne prełátury dobrze nádáne y opátrzone. BielKron 279v, 277v, 294.

Szeregi: »dobrze a bogacie« (1): Thá źiemiá ma biſkupſtwá dobrze a bogáćie nádáne BielKron 294.

»lepiej i sporzej« (1): bo co ſie domá robi/ to bywa lepiey y ſporzey GostGosp 32.

a. Kosztownie, wykwintnie, okazale; bene Mącz (24): Wſyczy ſię dobrze wybrali Iakoż ya ſnimi z rownać mąm Iam vboſtwo/ znych każdy Pan RejKup v6v; RejZwierz 92; [Scewola] dobył miecżá y zábił podle krolá Kánclerzá dobrze vbránego/ mnimáiąc by krol/ bo krolá nie znał BielKron 106, 156; KochSat A2v; Puella bene gemmata, Pánná dobrze perłámi przibráná. To yeſt/ Kleinoty ynſzemi nie tilko perłámi. Mącz 143b, 490d; RejAp 80; Iuż thá páni Dworna/ ieſt thák dobrze ozdobiona/ iż iey iedwabiu/ pereł/ kámieni drogich/ kęs ieden nie trzebá. GórnDworz Ccv, V5v; HistRzym 78v; moy dom nie dawno powſtał/ á przez mię ieſzcże lepiey będzie ozdobion á oſláchczon. RejZwierc 52v, 58, 109v; PaprPan Gg2; SkarŻyw 68; KochFr 124; BielSjem 11, 33; OstrEpit A3v; ZbylPrzyg B3v.

W połączeniu szeregowym (1): Ale też vſtawicżną robotą ſwą około tego tako pilnował, Iakoby na ſnadniey/ na lepiey/ na chedożey nowemi Literami/ y czudnemi Figurami ty Polſkie Kxięgi ozdobił y ochędożył. FalZioł +2.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze ochędożyć, odziany, (o)zdobić (ozdobion) (8), ubrać (się) (ubrany a. przybrany) (9), ustroić, wystawić (2), bardzo dobrze.

Wyrażenia: »co nalepiej« (2): gdy ſobie pokoy z nieprzyiacielem vcżynił/ myſl ſwoię wſzytkę obroćił ku kościołowi Bożemu/ iákoby gi mogł co nalepiey wyſtáwić/ y vcżynił temu doſyć BielKron 88; RejPos 276.

Szereg: »co nalepiej a napiękniej« (1): zwyklichmy byli obchodzić dni ſwięte Páná ſwego/ y dni pámiątek ábo żywotow ſwiętych á wiernych iego/ vbrawſzy ſie co nalepiey á napiękniey RejPos 276.

9. Znacznie, bardzo, w wysokim stopniu; bene, egregie, liberaliter, magnopere, probe, satis, valde Mącz; multo Cn (779):

a. Określa stopień wykonania czynności lub posiadania cechy (742):

α. Z czasownikiem (421): BierEz K3, M4, O3; OpecŻyw 114v, 124v, 130v; PatKaz II 84; FalZioł I 12d, IV 20c, 24c, V 24, 60v, 107v; BielŻyw 160; Cżemu chleb pſzenny lepiey tucży niż ięcżmienny. GlabGad G6, E3v, F3, I3v, M6 [2 r.], P2; LibLeg 7/67v; A chcąc nas lepiey vſpokoić poſtánowił wſſytki walki ná ſwiećie y połámał wſſytki przypráwy waleczne/ á oſtátek y ogniem wykorzenił. RejPs 69v, 63v, 135v, 169v, 212v; RejRozpr F3, H2; Ieno czy dzis Laſke znaią Czo nalepey pochlebiaią. RejKup Dv, m2v, n6, ſ7v, Yv, z8 (11); KromRozm I E3v, E4; Zgadza ſye to dobrze yedno z drugyem. KromRozm II f2; KromRozm III L7v; Diar 35, 69, 70; BielKom B2, F4v; GliczKsiąż D8, G3v; GroicPorz B4, c4; GroicPorzRej C4; KrowObr 27v, 214; A przedſię by nalepiey wſzyſcy poſzáleli/ Ráno wſtawſzy powiedzą iż byli weſeli. RejWiz 30v, 22v, 30, 54v, 67, 150 (8); Tedi wſtawſzy kiedy iuż bárzo dobrze vćichło w nocy [intempestae noctis silentio] wzięlá ſynáczká mego od boku ſlużebnice twey gdym záſnęła/ y położyłá go ná ſwoich rękach Leop 3.Reg 3/20, 1.Reg 11/11; ći ſie go rádzili/ co zá pokutę dáć/ Ten rzekł/ nie możecie go iście lepiey ſkáráć/ Daycie zá moię żonę/ nie trzebáć mu więcey RejFig Dd7; RejZwierz 28v, 48, 77v, 100; BibRadz 2.Reg 3/35, 4/5, Judith 14/1 [2]; Goski kt, *2; OrzRozm K4v; Co dáley to bárzyey oni dzyeſięć Trybunow w vćiſku lud záchowawáli/ przeto niektorzy dobrze chcieli ie z vrzędow złożyć BielKron 119; Woyćiech potym był Biſkupem/ kthory Rzecżpoſpolitą Krześćijáńſką lepiey rozſzerzył BielKron 437v, 27, 31v, 88, 179v, 218v (22); KochSat B4v; KochZg A3v; KwiatKsiąż F; Accessionem magnam attulit domi suae, Poddźwignął dobrze domu ſwego/ to yeſt Vbogaćił. Mącz 122b; Dum in spe pax fuit, Gdy ſie nalepiey pokoyu nádziewáli. Mącz 407d, 62a, 174b, 285d, 323b, 404b (15); Kto ma zdrowie dobre/ then gdy ie álbo pije ieſzcże mu ſie lepiey popráwia. SarnUzn G7, G8; SienLek 77, 177, 190v; A co ſie też z nim sſtáło/ to iuż podobno dobrześ ſie o tym náſłuchał. RejAp 46; ábowiem kto lepiey fráſunki z głowy wybić męſzcżyznie [...] może/ nád ſámicę? GórnDworz Bb6, L3v, M7v, N5v, S4v, T2v (16); HistRzym 44v; RejPos 46, 133v, 153, 219v, 350v; KMiecy Lud poſpolićie Chłopy przezywamy/ Choćia wſzyſcy z ich pracey/ dobrze vżywamy. BielSat D4v, C, Cv, C2, [I4v], L4v, N2v; KuczbKat 285; RejZwierc 17v, 49v, 144v, 153, 161v, 210v; BielSpr 23v, 46, 59; Pátrzże iáko to Trádycyą y Ceremonią nieiáką pięknie wyráżono/ áby tym lepiey pámięć tich dobrodźieyſtw w vmyślech ludzkich przebywáłá. WujJud 42; BudBib B3, Judith 14/1, Eccli 15/10; Dobrzeć ſie Hipoćriſis w Polſzcze zámnożyłá/ Te to zdrádne práktyki ku ſobie przyięłá. MycPrz I B3, I B3, C3; Strum D2v [2 r.], P2, P4v; WierKróc B3; CzechRozm 191, 192v; Ia zá tego przyrzekę gdyby przyſzło ktemu/ Zeby on ſwym dowćipem lepiey zdolał temu. PaprPan C4v; BA razći ſie rozgniewa ále wierz mi dobrze PaprPan L3, E4, F3v, Bb2, Dd3, Y4 (12); ModrzBaz 2v, 37v, 52, 80v, 112v, 133; Podobien kwiátu/ który/ gdy ſye rozwinął Nalepiéy/ duſznym wiátrem zmorzony zginął. KochPs 154, 55; Gdy iuſz ſyn on ich dobrze doroſł [...] y Iozephá záſtąpić mogł: P. Bog teſz koronę y zapłátę dał Iozephowi SkarŻyw 245; krew męcżeńſka ná ziemię wylaná/ z ziemie iáko Ablowá lepiey do Bogá y głośniey woła/ áby duſze tych ktorzy ie pozábijáli/ nie ginęły SkarŻyw 374; Wtym on powroſkow ktore nośił przy ſobie/ dobywſzy/ pocżął ią bić y ściec tak dobrze/ że ią oná pokuſa ominęłá SkarŻyw 462, 130, 251, 263, 443, 462 (20); StryjKron 577, 737; CzechEp 44, 92, 220, 242; NiemObr 71; Ták ſię tu dobrze druga wyćwiczyłá/ Ze by tę ſámę/ co ták bárzo ſłynie/ w niedźwiedźiá Circę łatwie obróćiłá. KochFr 88, 82; ReszPrz 27 [2 r.]; WerGośc 227; BielSjem 14, 28, 39; KochPieś 37; Ták ſye był dobrze cnotą zewſząd obwárował: Ze go żadna fortuná nigdy nie pożyłá KochTarn 74; Lecz fortuná tobie Lepiéy ſłuży: bo pátrzyſz ná to/ coć ieſt miło PudłFr 58, 15, 72; ArtKanc M12; BielRozm 11, 16, 17, 31; GórnRozm I2; KochPropKKoch 3; ktochce na przyszły dalszy czas lepiey dogodzic rzeczom swoim y vspokoięniu swemu, musi gwałt sobie vczynic ActReg 135, 134, 165, 166; Calep 84b, 780a; GostGosp 42, 162; GostGospSieb +3 v; ZapKościer 1588/78v; Iużeſmy ſię téż płákáć náuczyły/ A tego bytu dobrzechmy záżyły. GórnTroas 12, 50; KochPij C3v; OrzJan 9; Doſyć dobrze y ten tylko w cnotách poſtępuie/ ktory ſię grzechow śmiertelnych wiáruie LatHar 250; Vmieyże ią ſobie liepiey powáżáć niźli Luter/ álbo Kálwin/ álbo inſzy tegoż cechu ludzie. LatHar 478, 131, 262, 650; WysKaz )?(3v; JanNKar F2v, Gv; WujNT 563; SarnStat 269, 986; PowodPr 39, 85; Milczenie pokornego ſercá lepiey vczći táiemnice Bozkie/ iáko ie Apoſtoł vczćił SkarKaz 277b, 118b, 161a, 244a, 277b, 350a (8); VotSzl E4; żadnym ſpoſobem Iáko ták, nie możeſz go lepiey porátowáć. CiekPotr 26, 74; CzahTr [Dv]b; SkarKazSej 679b, 687b, 691a; KlonWor 31; rowną matce dał mi Bog mácochę. [...] Mogłám lepiey niż mátki iey dobroći vżyć. SzarzRyt D2.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze barzo (2), tak (10); daleko lepiej (3), co dalej (to) lepiej (3).

Przysłowia: Ale gdźie dobra myśl płuży/ Tám y zdrowié lepiey ſłuży KochSob 58.

Gdy kto dobrze Pánu wierzy Hoynym funtem wſzytko mierzy RejZwierc 231v.

ſkoro po przeiazdce/ koń ſię wnet ſtárzeie: Choćia dobrze v żłobu mieyſcá nie zágrzeie. KlonWor 56.

Frazy: »lepiej przystoi« = congruere magis Mącz (6): Ricerżu [...] tobie lepiey prziſtoy zbroia. SeklKat A4; Diar 86; Vmieyże iuż á vcż ſie ſwoy ſtan rozeznawáć/ A coć lepiey przyſtoi/ przy tym rácż zoſtáwáć. RejWiz 19v; Mącz 150a; RejZwierc 151, 164.

Zwroty: »dobrze sie mieć na pieczy« (1): Może dáć abſzach/ co też nie poł rzecży/ Trzebá ſie w ten cżás dobrze mieć ná piecży. KochSz B2v.

»dobrze się podobać, zlubić« = placere, perplacere Mącz; bene placere Vulg [szyk mienny] (33 : 1): Totz ieſt ſyn móy námileyſſy/ w ktorym ſie mnie dobrze zlubilo [Hic est Filius meus dilectus in quo mihi bene complacui Vulg Matth 17/5]/ tego ſlucháycie. OpecŻyw [57v]; BielŻyw 90; RejPs 163v; RejKup m6v; RejWiz A5v, 75v; Leop Eccli 41/20; BibRadz 2. Reg 19/38, 3.Reg 15/5, Tob 3/6; BielKron 79v; Magnopere censeo, Owſzeki mi ſie ták zda/ Podoba mi ſie bárzo dobrze. Mącz 204d, 265c, 302a, b, 341b; W tych tedy rzecżach ktore mu przyſtoią/ niechay ſie ćwicży/ áby [...] ludziom ſie dobrze podobał. GórnDworz E4, R3, S3v; RejPos 119, 200v; wiele ieſt rzecży co ſie bárzo dobrze ludziom podobáią/ á przed Máyeſtatem iego bárzo zá złe bywáią oſądzone. RejZwierc 175v, 30v, 105, 144v; BielSpr 49v; SkarJedn 226; SkarŻyw 47, 487; BielSjem 29; LatHar 92; WujNT Matth 17/5; SiebRozmyśl H.

»dobrze się przyłożyć« (1): Tom ia piſał ná śioſtry ſwéy miłéy żądánié/ Które vmnie ták ważné/ iáko roſkazánié. Y ſámá ſye do tego dobrze przyłożyłá: Náléść rym/ to nawiętſza moiá praca byłá. KochDz 109.

»dobrze smakować« (3): Cżemu po owoczach cirpkich iako ieſt żołądz, bukiew etc. picie wſzelkie lepiey ſmakuie. GlabGad I6; Gratum in cibo, Dobrze ſmákuye w potráwie. Mącz 149a; KochFr 11.

Szeregi: »lepiej i więcej« (1): ſtárego zakonu święći/ nie mieli ieſzcze ták obiáśnionego pośrzedniká tego Syná Bożego/ áni wykonánych wyſług iego/ przez ktore wſzytko vpraſzamy/ lepiey y więcey niżli oni ſtarzy. SkarKaz 455a.

»lepiej i znaczniej« (1): niechćiał ſię [Konstantyn] w tym pogáńſtwu dáć vprzedźić/ áby nawyżſzego biſkupá práwego Bogá Chrześćijáńſkiego/ lepiey y znáczniey vczćić nie miał. SkarKazSej 680a.

W przen (18):

Fraza: »co skok to lepiej« (2): Bo znam iednak wgrzechu wſzytky Choczya im yda pozytky. Czo ſkok to Lepey ku rekam Lecz ia barzo nato ſtekam. RejKup d8, i8.

Zwroty: »dobrze smakować« [o upodobaniach ludzkich] (4): poſpolićye rychley ſye nam złego záchce/ niż dobrego/ y lepyey nam ſmákuye. KromRozm I N2v; KochSat B3; NiemObr 98; A ieſli/ gdy Pan co da/ nam dobrze ſmákuie/ Zaż ſkromnie nie znośimy/ gdy záś odeymuie? GrabowSet B2.

»dobrze (na sercu) usiąść« (2): In animo affixum meo, Dobrze mi to ná ſercu vſiádło. Mącz 126d; ták było dobrze vſiádło ono fáłſzywe mnimánie/ zá pacholęczą powieſcią. GórnDworz N2.

»dobrze w pamięć, w głowę, w myśl wlepić, wbić, wziąć itp.; mieć dobrze na pamięci; tkwić dobrze na pamięci« = insidere in memoria penitus, infigere animo et memoriae, scribere in animum Mącz [szyk zmienny] (5 : 2 : 1; 1; 1): KromRozm I Kv; KromRozm II h2; gdy ſie cżego zá dzyećińſtwá náucży/ dobrze á długo ono ſobye w pámyęć wpoi. GliczKsiąż K2v; Mącz 126d, 374b, 379d; SarnUzn D3v; Znáć/ Stániſłáwie/ że ſię tá pieśń byłá Mym towárzyſzom dobrze w głowę wbiłá. KochFr 26, 87; Powſtánieſz nákoniec z oćiężáłego leniſtwá twego/ kiedy to ſobie w myśl dobrze wbijeſz/ że przez cáłe trzy godźiny [...] wiśiał Pan twoy ná drzewie krzyżowym LatHar 259; KlonWor ded **4.

Przen z wygrywaniem dwuznaczności (5): á ono ſnadź thym Inwentarzem pan Opiekun dobrze opiekł y ożegł vbogie śieroty GroicPorz ee3v; Niewiem coć mam powiádáć inégo/ iedno to/ żeſmy iuż ná tym Seymie Wárſzáwſkim dobrze náſmárowáli/ y dyſzlem ku pewnemu vpadku obróćili. OrzQuin B4v; ten dopiero kiedy przyſzedł/ z drugimi towárzyſzmi/ popráwił thák dobrze/ iż nieborak Skotnicki/ ledwe nie vmárł od ſtráchu, GórnDworz S7v [idem] WerGośc 249; [kniaź moskiewski] ćię podobno y ná oko widźieć mógł: boś go dobrze płomieńmi oświećił, y źiemię iego w popiół obróćił. SarnStat 863.

αα. O stopniu skuteczności leków i zabiegów leczniczych (61): ta maſć ieſt dobra na fiſtułę ktora bywa wſtolczu/ y boleſćvſmierza [!] barzo dobrze. FalZioł I 22d; tę maſć przikładay na złe rany gnoiſte/ cżiſci/ wyſuſza y goij barzo dobrze. FalZioł I 108d; A k temu pierſi dziecięcze oleykiem Migdałowym/ Fijołkowym, Maſlem/ Dijalteą dobrze mazać [...] abowiem barzo dobrze pomagaią na kaſzel. FalZioł V 39v, I 5b, 87b, III 42a, V 106, 115 (39); Gdy ſye komu zda/ áby go kto we ſnie przylegał [...] temu ſłużą bárzo dobrze piguły/ ktore iż iednák w Aptece dźiáłáne muſzą być. SienLek 57; Dobrze téż kreẃ záſtánawia otok kámienny z ſokiem koſzyſzczkowym SienLek 145, 65, 69v, 97, 100v, 101v (18); Cieplice/ Gonorrheą lepiey niż ktore lékárſtwo léczą. Oczko [41], 14v, 15, 15v.

W charakterystycznych połączeniach: dobrze czyścić (się) (5), goić (się) (7), pomagać (na co) (7), posilać (3), ratować, służyć (na co, k czemu) (20), (u)leczać (4), uśmierzać, wysuszać (5); barzo (31), tak.

β. Z imiesłowem, przymiotnikiem i przysłówkiem [w tym: z wyrazem odmiennym (287), z przysłówkiem (34); w pozycji przed wyrazem określonym (312), po wyrazie określonym (9)] (321):

αα. cum posit (263): oto obyata ſwyαta dobrze lyuba doſkonala w wony ſlotkoſcy. BierRaj 23v; MetrKor 38/286; Ale gdy ná brzeg wywieźli/ Ryby żadney nie náleźli: Iedno kámień dobrze niemáły/ Przed ktorym śię śieći rwáły. BierEz I3, B; ForCnRWiet Av; KlerPow 2; naprzod miey alembik z noſem dobrze długim y ſkle- niczę czo może być nawiętſza FalZioł II 2d; Wezmi gąſiora á włoż weń węgorza obłupiwſzy y wſztucżki zſiekawſzy/ á oboie maią być tłuſte dobrze FalZioł V 116; Naprzod wezmi gliſt ktore po dżdżu na drodze nayduią/ włoż ie do ſklenicze á zatkay dobrze moczno FalZioł V 117, III 22c, IV 17c, V 69v, 90v, 97 (16); Włoſi miąſſze krotkie á twarde znamionuią cżłowieka ſmiałego [...] więcey proſtego niż mądrego, ale dobrze fortunne^go. GlabGad M7v; Twarz dobrze rumiana dobrą theż ſkładnoſć zdrowia vkazuie GlabGad N3, A3v, E3v, N6v, Ov, O5v (25); miedźi gorami ieſt Sanok a w poſrzodku Ruſi ieſt miaſto dobrze obronne imiemem Lwow. MiechGlab 78, ktv [2 r.], 27, 61; LibLeg 7/103v, 10/61v, 11/142; RejPs 82v; RejKup cc5v; HistAl E2v; KromRozm I I3v; BielKom A4, D2, F4; Toć też Quintilianus chcyał myeć po náucżycyelách/ áby byli dobrze obycżáynemi/ żeby ich nyeforemne obycżáye nye ſzkodziły diſcipułom. GliczKsiąż L8; GroicPorz mm3; RejWiz 66; Leop Eccli 34/21, 2.Mach 4/40; UstPraw B2v; BibRadz Gen 18/7, II 59d marg; BielKron 185, 239, 373v; Istud mihi succurrebat grave esse me iudicio patris accusari, Tom przed ſie brał/ álbo tom bacził dobrze cięſzko być/ od oycá być winowati. Mącz 75a; Non solum necessarii, set etiam liberales sumptus, Nie tylko potrzebne/ ále dobrze ſzczodre nákłády. Mącz 191a; Probe appotus, Dobrze piyány. Mącz 323b, 197d, 212c, 240b, 269c, 355b (33); SienLek 7v, 72, 164, 183, 187, Vvv3; GórnDworz C7, M8, P6, S4v, Dd3, Ii2; Poydę ia ku Ceſárzowey á powiem iey twą rzecż/ ále to pewnie wiem/ że dobrze bith będzieſz. HistRzym 43v, 123; BielSat G3; RejZwierc 37v, 52v, 103, 132, 241; BielSpr 19v, 28; WujJud 34v, 262; RejPosWstaw [41³], 44, [143³]; NIe vnieſie ſie młodość gdyż cnotá wrodzona/ Z onym cnym wychowánim ieſt dobrze ſpoioná. MycPrz I A2v, [C]2v [2 r.], II A4; Strum Cv, G4, L2v, Mv, O4v; BiałKaz L2v, L4; BudNT Philem 1/11; Dobrze rad to ſłyſzeć będę CzechRozm 141, 190, 235v; PaprPan B4, C3, D3, N, O4; Bo ſámi Slácheckiego ſtanu ludźie v nas máiętnośći trwáłe á dobrze vgruntowáne [opes bene fundatas] máią ModrzBaz 40v, 18, 40v, 47; SkarJedn 397; Oczko 18; tákem dobrze w domu tym vcżcżon/ nigdym te^go mieſzkánia y towárzyſtwá wáſze^go godźien nie ieſt. SkarŻyw 134, 30, 119, 373, 502; Wole w thym głupſtwie ſwym/ z dobrze vſpokoionym ſumnienim/ ná ſámym ſłowie Bożym przeſtáć CzechEp 70, 106, 212, 327; nie pochlebuiąc/ byłeś godźien dobrze/ Któregoby fortuná nádáłá ták ſzczodrze. KochJez A4v; KochEp A2v; KochFr 26, 86, 127; Potym ſie [Fiedur] dobrze długo námyſliwſzy/ Wſtał/ y rzekł/ Krolu moy namiłosćiwſzy KochSz C3; DOpiéro lepiéy niżli Agár nieſczęśliwa/ Kiedy widźi/ że z ſtoku płynie wodá żywa KochMRot C2v; ReszHoz 135; Będźieć ſię on rzkomo vdawał przed ludźmi zá dobrze maiętnego WerGośc 222; WisznTr 3; Calep 782a, 1123; Phil P2; OrzJan 60; WyprPl B4; RybGęśli Cv; Ci Doktorowie bylić kápłani ábo kśięża Zydowſcy/ w zakonie Moyzeſzowym dobrze biegli y vczeni WujNT 97; zgołá wiáry nie dawáią wſzytkim dobrze doświádczonym hiſtoryom kośćielnym/ o cudách przez święte vczynionych. WujNT 365, przedm 9, Hebr 12/24; SarnStat 360, 387, 454, 486, 634, 907, 1054; GrabPospR K2; płotno z pokrzywy/ Cżłowiek wynálazł/ dobrze ná pożytek chćiwy. KmitaSpit A4v; SkarKaz 156b, 158a, 383a; Do czego Inſtigator oſobny przyśięgły y vprzywileiowány byćby muśiał/ y Piſarz ſkárbowy też przyśięgły y dobrze ośiádły/ ktoryby przy nim záwſze mieſzkał. VotSzl E2; CzahTr B, I4v; GosłCast 50; Domá ſię rzecży choć dobrze ſą przednie/ Zdádzą powſzednie. KlonFlis C2v, E3.

W formule prawa kanonicznego (2): Apelluie tedy od nieucżonego Papieżá do lepiey vcżone^go papieżá [appellat a papa male informato ad papam melius informandum] BielKron 194, 186.

Przysłowie: Kto chce dobrze roſkázowáć/ potrzebá áby ſam wprzod dobrze posłuſzny był. ModrzBaz 47, 74.

Wyrażenia: »dobrze inaczej« (1): ſpráwowáli [sie] dobrze inácżey/ niż ći/ zá ktore ſie mieć chcieli. GórnDworz D4.

»dobrze (na)uczony« = bene doctus, doctrina institutus, liberaliter eruditus Mącz (15): Mącz 24b, 148b, 165d, 191a [2 r.], 265c; BielKron 170, 194; HistRzym 54v; Cudné kśiążki o Mſzy [...] nápiſáné ſą tych czáſów/ przez vczćiwégo y cnotliwégo młódzieńcá w naukách wyzwolónych Bákáłarzá dobrze vczónégo BiałKat 361; LAmpridus dla rozumu ſłynie iuż cżás długi/ Ieſt ták dobrze vcżony v nas táki drugi PaprPan O2; ModrzBazBud ¶6; Był młodzieniec dobrze w Greckim y Egipſkim piśmie vcżony SkarŻyw 50, 452; WujNT 397.

»dobrze umiejętny« (5): Przy tych dárzech kthore poſláłá oná krolowa Alexandrowi/ poſláłá niektorego málárzá ſwego dobrze vmieiętnego HistAl L4v; Poſzedł thedi Antipáter do lekárzá dobrze vmieiętnego/ y kupił v niego trunk bárzo iádowity HistAl M8v; Leop 3.Reg 9/27; BibRadz I *2; In arte aliqua valere, Być dobrze ćwiczonym á vmiętnym w yákiey nauce. Mącz 474a.

»dobrze (wy)ćwiczony« = consultus, exercitatus, eruditus, bene initiatus, peritissimus Mącz; bene eruditus Modrz [szyk 33 : 1] (34): Widźiſz co tu ten śwyęty [...] y w piſmye śwyętym dobrze ćwiczony doktor/ o piſmye Ewányeliſtow y Apoſtołow piſſe? KromRozm II o2; I Nero iego paſierzp ktory po nim panował/ yż dobrze w wyzwolonyeh naukách wyćwicżony był/ ſą tego niemałe znaki KwiatKsiąż F3v, O2v; Consultus universae disciplinae, We wſziſtkich naukách dobrze ćwiczony. Mącz 63d, 14c, 65a, 103d, 105b, 292a (17); GórnDworz Ev; POchlebczá práwie dobrze wyćwicżony/ Ieſt pánom łgarzom ciotcżony rodzony. RejZwierc 216v; WujJudConf 208v; BudBib Tob 4/15; CzechRozm 77, 90; PaprPan F4; ModrzBaz 72v; Oczko A3v; SkarŻyw 73; CzechEp 125; OrzJan 65; Naprzód/ áby Rotmiſtrze ludźie ośiedli/ ſzláchćicy/ w ſpráwách Rycérſkich dobrze ćwiczeni [...] ze wſzyſtkich Woiewództw iednáko y równo prziymowáni byli SarnStat 437; W Polſzcześćie zrodzone/ Cnot Polſkich obyczáiow dobrze wyćwiczone ZbylPrzyg B4v.

ββ. cum comp = o wiele (58): Poſtaw podle tego nacżynia drugie nacżynie dobrze nizſze FalZioł V 70, I 74d, IV 41b; BielŻyw 159; KromRozm III 17; GroicPorz gg2v; Niemieckie kráiny ſą dobrze oſiedleyſze niż náſze miáſthy dobremi y wſiámi BielKron 281v, 306, 312v, 409v; Zá nim idźie TRZYćieſki w lećiech dobrze mlodſzy/ A wżdy ięzyk v niego y nád Cukier ſłodſzy. Prot E; ſkromność przy oney ſierdzitośći/ śile/ á męſtwie/ dobrze ſie więtſza widzi/ niżby ták ſámá byłá. GórnDworz I5v; chocia páná Bogá ná káżdy cżás cżćić/ y miłowáć im przyſtoi/ ále w ſzcżęſciu dobrze więcey/ niż kiedy inedy GórnDworz Hh6v, D7v, F3, F5, N5v, Q6v (23); BielSpr 22; CzechRozm 132; Oczko 7v, 16v, 20, 29; KochMuza 27; BielSjem 12; Criminalow na Seim prziſzli wiſzei dobrzeſta iuſz belo nagotowano na bracia waſze PaprUp I4; ActReg 118; GostGosp 132; GostGospSieb +4v; Phil Q; GórnTroas 43; WujNT 431; SarnStat 1288; CiekPotr 28; CzahTr H2.

Wyrażenie: »dobrze lepiej« (6): ma to obacżyć dworzánin/ [...] by záſię tego nie contrefetował w towárzyſzu/ czo w pánie ieſth/ dobrze lepiey/ godnieyſze ſmiechu. GórnDworz O8v, Fv [2 r.], N3, Ii8v, Kk4.

b. Określa długość czasu; multo Mącz, Cn; bene Mącz (37): Gárniec dobrze wypalony/ lepiey trwa niźli námoczony. March¹ A3; tho wino po wytłocżeniu muſi dobrze poſthać FalZioł I 155d; March³ V; Márkus Warro [...] był ná ſwiecie dobrze pirwey niż Pan Kryſtus przyſzedł BielKron 132, 282; to Ezáiáſzowe proroctwo/ iuż dobrze zá krolowánia Acháſowe^go było/ á nie przed tym CzechRozm 136.

dobrze po czym (6): po śiodmym dobrze Zborze w Nicei/ [...] wielkie Páńſtwá/ y ſzerokie nácye/ wiárę Chrześćáńſką przyimowáć/ [...] pocżęli. SkarJedn 224. Cf »dobrze potym«.

dobrze przed czym, przed kim (18): FalZioł V 20c; Thoż wyele inych ſtárych á ſwyętych papyeżow/ ktorzy dobrze przed Conſtántynem Ceſárzem byli/ piſánye poſwyadſſa. KromRozm III P3; Dobrze przed wygnánim ludu z źiemie Ierozolimſkiey tho ſie działo. BielKron 266, 24v; Bene ante lucem, Dobrze przed dniem Mącz 24b; SarnUzn Ev; Oczko 2v; CzahTr E4v. Cf »dobrze przedtym«.

Wyrażenia: »lepiej [ilu] lat« (2): iuż miał lepiey piąćiunaśćie lat. CzechRozm 148v, 132.

»dobrze z młodu« (1): Iuż ſie teraz okaże iákom obacżył z biegow niebieſkich (bom ſie tey nauki dobrze z młodu vcżył) iż wſzemu świátu pánować będziem BielKron 255.

»dobrze potym« [szyk 3 : 2] (5): A chceſz widźyeć co dobrze po tym piſał przećiw Nowokrzczeńcom? KromRozm I I4; BielKron 282, 292; po pićiú. spokoiem leżeć/ áni wſtáwáć ná pierwſze poruſzenie/ áż dobrze potim. SienLek 37v; CzechRozm 149.

»dobrze przedtym« = multo ante Mącz [szyk 6 : 4] (10): KrowObr 151v; BielKron 24v; Mącz 406d; GórnDworz Ev, S5v;. RejPos 104; WujJud 73; iuż przed tym dobrze niż te ſłowá mowił Ezáiaſz národził ſie był Ezechiaſz CzechRozm 136; CzechEp 257; Dido/ [...] Aeneaſzá nieznáłá/ [...] Bo oná dobrze przedtym/ ległá wgrobie byłá KochDz 108.

»dobrze z południa, z połnocnego czasu, w noc« (2; 1 : 1): BYło dobrze ſpołudniá/ zarze powſtawáły RejWiz 125v; Producere noctem vino, Dobrze w noc ſie nápiyáć. Mącz 96d; Cicho było wſzędzie [...] Chyliło ſię dobrze s pułnocnego cżáſu WisznTr 30; LatHar 12.

[Znaczenie 9. jest płynne; niektóre przykłady można również uznać za należące do znaczenia 1. i 1.a.]

10. W pozycji samodzielnej, wyraża potwierdzenie, aprobatę; zgadzam się, tak jest; bene Mącz, Modrz, Vulg, Cn; collibet, esto, iuvat, libet, licet, sane Mącz [zawsze w pos] (78): OpecŻyw 85v; RejRozpr H2; LibMal 1545/96; RejKup m2v; KromRozm I 14, P3 [2 r.]; Barzo dobrze oicze/ gdyſz to tak było vpodobanié przed tobą MurzNT Luc 10/21, Matth 1/26; KromRozm II y3; KromRozm III L4; GliczKsiąż H8v [2 r.]; Rzeczelić/ Dobrze: pokoy będzie ſludze twoiemu [bene, pax erit servo tuo]. Leop 1.Reg 20/7; BibRadz 3.Reg 2/18, Matth 25/21, 23; BielKron 66, 214, 319v, 320v; Mącz 192d, 250a, 367b; Dobrze Miłośćiwy kſięże/ iedno ſine diſcipulis. GórnRozm Q3, C2v; HistRzym 95v, 108; BiałKat 338v; RejZwierc 31; WujJud 2v; BudBib Gen 29/6, 3.Reg 2/18, 4.Reg 5/21, 22, 9/11; Dobrze/ rad to ſłyſzeć będę: dowodzże iuż tego. CzechRozm 62v, 3, 60, 164v, 237v; Dobrze/ niech ták będźie. ModrzBaz 30, 88, 132v; SkarJedn 77; ieśli mi ſię poſzcżeśći/ powiáda/ dobrze: á ieśli nie/ vcżyniſz znią co chceſz. SkarŻyw 444; MWilkHist B3v, C2, D3v; CzechEp 330; GórnRozm A4, K2; KochWr 36; KochCn B4; GrabowSet Y; KochAp 5, 12; WyprPl A3v; WujNT 25/21, 23, Luc 19/17, Rom 11/20; WysKaz 36; SkarKaz 382a; Dobrze, ſłucham, powiáday. CiekPotr 41, 12, 26, 44, 61, 90; CzahTr K4; PaxLiz C.

W połączeniu: »ba dobrze« (6): Esto sane, A áczby ták było Bá dobrze niechayby ták było Mącz 367b, 179c, 191d, 245b; Bá dobrze/ Więc ia wam/ y iutro nie przekáżę. GórnDworz H4v; GórnRozm H3v.

11. W połączeniach frazeologicznyeh o różnych znaczeniach (280):

Połączenia: »(choć)by (też) dobrze« = choćby nawet (175): FalZioł V 61; LibLeg 7/11; HistAl G2; Gdy kto wyerzy iż yeſt rozgrzeſſon/ tedy yeſt rozgrzeſſon/ by też dobrze ſkruchy nyemyał KromRozm I H, Hv, K, O3v; KromRozm II d3, f, f4, r2v; KromRozm III Ev, E2v, E7v, F, F8v (15); Diar 24, 27; LubPs cc marg; Ale by teſz dobrze Auguſtyn ták mowił/ tedy Auguſtynowi/ niegodzi ſie dáley wierzyć/ iedno poki ſie zgadza s ſlowem Bożym. KrowObr 220, 25, 68v, 82, 131, 157v (24); RejWiz 51; UstPraw G4v [2 r.]; BibRadz Ruth 1/12; by też dobrze Krol kiedy w dáninách ſwych ſye omylał/ tedy przyſtoyniey ieſt Krolowi Polſkiemu rękę ſwą Krolewſką otworzoną mieć/ á niżli zámknioną OrzRozm O2v, M2v, T; byſmy też dobrze bitwy wygráli/ niemożem być bez wielkiey ſzkody w ludziech BielKron 257, 53, 211, 244v, 248v, 309; Mącz 249d, 385a, 419c; OrzQuin B3v, K3v, Q4v [2 r.]; RejAp 100v; GórnDworz B4, E3v, N, O2v, X8 (8); kto wierzy w mię/ by też dobrze y vmárł/ żyw będzye RejPos Ooo, 9, 39v, 172v, 256, 293v (9); Ale choćby też to dobrze zmyſlona rzecż byłá/ Tedyć to nie ledá głowka iſcie wymyſliłá. HistLan ktv, D4v; RejZwierc 36v, 52v, 56, 73v, 111 (8); Strum N3; CzechRozm 8v, 12v, 195v, 210; SkarJedn 4, 5, 96, 147, 236 (8); By dobrze ſtałá śmierć tuż przedemną/ Bać ſye nie będę: bo pan móy zemną. KochPs 33, 44; SkarŻyw 32, 76, 91, 99, 131 (19); KochTr 23; CzechEp 100; KochJez A4; KochDz 105; KochSz C2v; ReszPrz 4, 53; KochPieś 5, 39; KochTarn 75; GórnRozm E4; KochWr 19, 24; KochCn B3v; KochFrag 20; OrzJan 12, 40, 43, 47, 110, 131, 132; WujNT 505; WysKaz 9; SarnStat 148, 498, 1002; ſobie/ byſmy dobrze nic ták ſzkodliwego do śiebie nie czuli/ nie dufaymy. SkarKaz 352b, 43b, 156a, 311b, 383b [2 r.], 519a; CiekPotr 7, 38; GosłCast 35; SkarKazSej 669b; KlonWor ded **3, 47.

»dobrze (nie) [cum vb]« = ledwie, omal (35): A też gdy ieſt Electia [...] Vbiegáiąc ſie o głoſy Dobrze nie idą zá włoſy RejRozpr C3, Bv; Sercże ſie ſtrachem trzęſie/ dobrze nie wyskocży RejJóz B5v, D4, G8, M3v; RejKup I, Ccv; KromRozm III C3v; GliczKsiąż C2, F6v; RejWiz 14v, 78v; SienLek Vvv4; To śię Bábá czerwieni dobrze śię nie wśćiecze. BielSat B4v; HistLan D3, D3v, F2; RejZwierc 26v, 59v, 231v, 232; SkarŻyw 14, 312; KochFr 23, 91; KochSz Bv, C3; WerGośc 241; KochPieś 28; BielRozm 14; GostGospSieb +3; Wożniki z nagłá ſię porwawſzy Dobrze z ſkor nie wyſkocżą RybGęśli Cv; Idąc ſzárpa ieich ſtádá owce wykradáiąc/ Ktore dobrze nie żywo ták źrze połykáiąc. CzahTr E3v, K4.

»dobrze że (a. iż) (nie)« = całe szczęście, że (22): BierEz Dv, R3v; A dobrze iż z tey troski nie ſpada ſie głowa RejJóz Hv; RejWiz 79v, 190; Konie ſkacżą/ A co ie potucżyli dobrze iż nie płácżą. RejZwierz 142; SienLek 144v; RejPos 10; Ná oſtátek nas máią/ za pracżki/ kuchárki/ Dobrze że nam nie każą/ robić do grábárki. BielSat [I4]V, D4v; RejZwierc 59, 62, 100, 105, 244; [Herennijus] nam rádźi náſze nieprzyiaćiele wolno puśćić/ á dobrze iż ich nám ieſzcże nie kázał przepráſzáć BielSpr 45v; BielSjem 14; KochTarn 76; BielRozm 11, 32; KochWr 39; Cóż zá dźiw/ trzy dni nie ié/ á dobrze że żywa. GosłCast 27.

»dobrze tak na kogo, komu« = ma to, na co zasłużył (6 : 2): Pánná rzecże/ dobrze ták ná głupiego chłopá RejFig Bb8v, Aa3v, Aa4v; Rzekł Oſieł/ dobrzeć mnię ták/ dzwigáiąc ty worki RejZwierz 120; Dobrze ták ná was łotrowie/ Bo co wam dádzą pánowie/ Wſzytko lecie przepijecie RejZwierc 234v, 48v, 64, 235v.

»tak dobrze ... jako« = tak samo, jednakowo (12): GlabGad G3v; RejKup n4; Ktore ſlowá ták dobrze koſcyołowi ſlużą/ yáko ſámemu Pánu KromRozm III F5v; GroicPorz kk2v; [przyjaźń pary przyjaciół] trwáć będzie áż do ſmierći/ ták dobrze iáko onych ſtárych/ ktoreś tu w. m. miánował trwáłá. GórnDworz M2v; RejZwierc 101v, 109; Wierz mi że Neſtor Ianá nigdy nie celuie/ Ták dobrze ſławę dobrą iáko on miłuie. PaprPan X2; WujNT przedm 14 [2 r.], s. 262; Ták dobrze pieczęć żelázna/ iáko mowi Názyánzenus/ wyraża herby iáko y złota. SkarKaz 611a.

Zwroty: »dobrze iść« = sprzyjać (I): kiediby tu y práwá/ y vrżędnicy dobrży byli/ nie lepieyby ſzło prawo bogátym niżli vbogiem GórnRozm I2.

»k temu się co nalepiej mieć« = bardzo się starać o co (1): á k themu ſie czo nalepiey mieć aby [rodząca] porodzić mogła. FalZioł V 21c.

»mieć za dobrze« = pochwalać (2): Przodkyem Krol ye^go M. ma za dobrze panv Woyewodzie ysz wſdzieoznye przyąl od Krola ye^go M. obmowe okolo danya abo poziczanya pyenyedzi LibLeg 10/120v; CzahTr [Dv].

»dobrze się (po)czu(wa)ć« = być pewnym czego, wierzyć w swe siły [szyk zmienny] (4): KromRozm II gv; będzie tho wielki rozum dworzáninow/ kiedy tho/ w cżym ſie dobrze ożuie/ á s cżego rozumie że ma być pochwalon/ pokaże ludziom GórnDworz N5v; CzechEp 227; CiekPotr 48.

»dobrze spać« = być o co spokojnym [szyk zmienny] (7): BielŻyw 75; Meminero, de hoc quietus esto, Będę pámiętał/ możeſz ná to dobrze ſpáć. Mącz 341c, 63c, 73a; Może káżdy z nas ná tákowe Vniuerſały dobrze ſpáć OrzRozm S3; GórnRozm A4v, I2v.

»dobrze stać« = być utwierdzonym w czym, pewnym czego (7): każdy będźie w ſwey wierze dobrze ſtoiąc zbáwion. BielKron 450v, 161; Mącz 417d; GórnDworz K3v; nieprzyiaćiel nie boi ſie ſtroynych mężow [...] thylko ſámych zbroynych á ćwicżonych/ w ſpráwie Rycerſkiey dobrze ſtoiąc BielSpr 6; y w náſzych Graeckich kśięgách [...] [te sfałszowania] dźiśia dobrze ſtoią. WujNT przedm 15; JanNKar F4v.

Wyrażenie: »dobrze urodzony; dobrze się zrodzić« = należący a. należeć do wyższego stanu (5:1): yakom ya nyenayachal gwalthownye na ymyenye dzedzyczne do byaley laky na dwor y na dom Slachethney margorzathy zony dobrze vrodzonego nyegdy badaczego yakvba zbyaley laky ZapWar 1532 nr 2415, 1507 nr 2038 [2 r.], 1532 nr 2414; Neutiquam officium esse liberi puto, postulare, Zadnym obyczáyem to dobrze vrodzonemu nieprziſtoyi. Mącz 115d; niechaybyſmy ſie wżdy po ſierśći ználi/ Co ſie dobrze zrodzili RejZwierz 40v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (30): Gdy zaś miedzy dwoigiem i/ [...] náidźie śię ktory wokáliſz wſzyſtki trzy maią być poſpołu wymáwiany/ iako wſłowách iaśniéi/ lepiéi/ ſnadniéi MurzOrt B2; Multo melius, Dáleko lepiey. Mącz 236b; Optime, Dobrze/ Cziſcie/ Bárzo dobrze. Mącz 266d, 24b, 214c, 316a, 323d, 348d (21); Besser. Lepiey. Melius, meliusculé Calag 79a, 573a; Bene ‒ Dobrze. Calep 136a; Satius – Lepiei. Calep 948a, 135b, 775a, 850b, 906a.

Synonimy: 1. pilnie, porządnie, przystojnie, statecznie; a. dokładnie, dołożnie, jasno, właśnie; 2. mądrze, potemnie, prawdziwie, prawie, rządnie, słusznie, trafnie, właściwie; a. fortunnie, sprawiedliwie; 3. biegle, sprawnie, umiejętnie, zręcznie; a. dzielnie, mężnie, śmiele; 4. a. fortunnie, poczciwie, porządnie, szczęśliwie, zbawiennie; b. błogo, miło; c. łacnie; 5. a. chwalebnie, cnotliwie, godnie, pobożnie, poczciwie, pocześnie, zacnie; b. sprzyjaźliwie, uprzejmie; 6. zacnie; 7. pożytecznie; 8. bogacie, hojnie, obficie, sporo, szczodrze; a. chędogo, okazale, pięknie; 9. barzo, znacznie.

Cf DOBRZEMOWIĆ, [DOBRZESŁAWIĆ], [DOBRZESŁAWIENIE], [DOBRZESŁAWNI], NIEDOBRZE