[zaloguj się]
[pdf]

NIEDOBRZE (183) av

W pisowni rozłącznej (128), w łącznej (55).

Oba e oraz o jasne.

Sł stp notuje, Cn s.v. słyszę co, Linde XVI i XVIII w. s.v. dobrze.

1. Nie tak jak trzeba, nieodpowiednio (53): GlabGad C4; BierRozm 18; Powyeſſ theſz yſz pogranyczczny Sandziakovie nyedobrze hamvyą poddanych V. C. M. od nayaſdow na panysthwa LibLeg 7/32v; GliczKsiąż P8v; BielKron 316v; Mącz 2b; SienLek 9, 13; RejZwierc 3, 20v, 57; BudBib Eccli 20/19; Abowiem iako nie dobrze obwáruieſz wźięćia wody ná Młyn z Stáwu/ bárzo ſye rady ná tych Młyniéch ſtáwy rwą Strum I2, B3, H4; WujNT 780 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: niedobrze dziury zaprawić, hamować, obwarować (obwarowany) (2), odważny, pokutować (2), poprowadzić, postanowiony (2), przechowany, sprawować się, strzec, wieść, wyczyniony, wyprawiony, wywiany, żwać (zeżwany) (2).

Przysłowie: Slepy ślepego nie dobrze poprowádźi/ obá w doł wpádną SkarKaz 279b.
Zwrot: »miedzy sobą niedobrze mięszkać« = żyć niezgodnie (1): Sámi záś miedzy ſobą nie dobrze mięſzkáią Prot B3.
Wyrażenie: »niedobrze zasłużony« (1): to pocęte dobrodzieyſtwo racz konczyc nad nami [...] pomniąc na to izes ty przodkom naſſym niedobrze zaſluzonym dawałes opanowac ziemię RejPs 203v.
a. O czynnościach myślowo-poznawczych i ich skutkach (19): BierEz D2v; GliczKsiąż K4; ći wſzyſcy/ niedobrze ſye tu podobno wſzytkim ſłowom wtym Práwie przypátrzyli GroicPorz n3; (nagł) Wołowicż. (–) NIe dobrze ſie rozmyſlił/ kto go był ták przezwał RejZwierz 92v; czo rozum cżłowiecży/ á rozſądek/ dla wiela przycżyn nie dobrze doyrzy GórnDworz I4; CzechEp 103.

W charakterystycznych połączeniach: niedobrze baczyć, dojrzeć, rozmyślić się (2), w rzecz wglądać, słowom się przypatrzyć.

Zwroty: »niedobrze pamiętać« (1): nálazlem tám [...] vmálowáną iáko by płachtę/ máiącą Obras iákoby Kryſtuſow/ álbo iákiegoś Swiętego/ bo nie dobrze pámiętam iáki Obras był. KrowObr 112.

»niedobrze rozumieć (a. wyrozumieć)« = per nebulam videre Mącz (2): Mącz 243b; Piotr ácż ieſzcże niedobrze rozumiał ſłowá onego/ [...] a iednák podnieśiony ná wyſoką wiárę/ ná on głos opuśćił wſzytko SkarŻyw 596.

»niedobrze uważyć« (1): Są niektórzy ktborzy ominąwſzy ty znáki/ ábo ich nie dobrze vważywſzy/ chczą to mieć po prawdziwych koſcielech [...]/ żeby ſie zgadzáli we wſzyſtkim s Rzymſkim koſciołem RejPosWstaw [1434]v.

»niedobrze wiedzieć, [czego] wiadomy« (4:1): Zrządzenie pierwſze po Bodze/ Dáło ludziem tu dwie drodze: Ktorzy ich nie dobrze wiedzą/ W błędzie wielkim záwżdy chodzą BierEz F; RejWiz 108; BielKron 402; GórnDworz Cc3; RejPosRozpr b3.

»niedobrze znać« (2): Kupiec ſie temu dziwował/ Iż ſzkáradego kupował. Rzekąc nie dobrze kupiey znaſz/ Zádne bierzeſz/ cudne puſzcżaſz BierEz B3, K4v.

W przen (1):
Fraza: »niedobrze [komu] w głowie usłano« = ktoś jest głupi (1): Więc chociaż drugim w głowie nie dobrze vſłano/ Ale mieſzki porządnie groſzmi náſypano. PaprPan E4v.
b. O procesach biologicznych (8): Też żyłki dwie/ ktore ſą nad koſtkámi miedzy nożnemi: puſzcżadłem zacięte/ poruſzaią ſwoię rzecż białem głowam/ á zwłaſzcża thym ktore po zlężeniu nie dobrze ſie cżyſcią. FalZioł V 59, V 26v; y kápuſty y inne źiołá nie dobrze roſtą tám gdzie ſię vrodzą SkarKaz 420b.
Zwroty: »niedobrze (s)trawić, strawiony, trawiący« (2:1:1): Przeto w owoczach nie doſtałych ſmak ieſt mały, gdyż ciepło ſłonecne nie dobrze w nich ſtrawiło wilgoſci GlabGad C7, H4v; Mącz 69b; SienkLek 17v.

»niedobrze się wyspać« (1): ták ſye więc niedobrze wyſpi [w więzieniu]/ y w głowie dźiwne ſye mu Sny roią GroicPorz cc4v.

c. O sprawności narządów zmysłowych; parum, per nebulam Mącz (7): Caecutio, Nie doiźrzę. Nie dobrze widzę. Mącz 29c; Surdaster, Głuſzek/ nie dobrze dosłyſzący. Mącz 435a, 19d, 240a, 243b, 282b, 406b.
2. Niesłusznie, nietrafnie, niezgodnie z prawdą; błędnie (25): Ludzie w wielu rzecżach błądzą/ A nie dobrze ſwych ſpraw ſądzą. BierEz K; MurzOrt Bv; GliczKsiąż M3v; RejWiz 141; Niedobrze tám [w objaśnieniu do ryciny] ſtoi Wilczy groch. SienLek Xxx4; BudNT P7v marg; StryjKron 155; Izali my nie dobrze mowimy [Nonne bene dicimus nos]/ żeś ty ieſt Sámárytan/ y czártá w ſobie maſz? WujNT Ioann 8/48.

W charakterystycznych połączeniach: niedobrze mowić, pisać, powiedzieć, sądzić, wierzyć (2).

Zwroty: »niedobrze (się) baczyć« = mylić się, blądzić (3): Iuż ty Luterko czo raczyż Mow bo ſię niedobrze baczyż. RejKup i8, n5; Więc by nam Arcybiſkup Króla ſądźić miał/ będąc Senatorem itéż poddánym iego? (‒) Nie dobrze tho baczyſz OrzQuin S2.

»niedobrze radzić« (1): Nie dobrzećiem táki rádzi/ Ktory k woli słowá twierdzi BierEz Lv.

»niedobrze rozumieć, rozumiany« (6:4): Nye z inąd powſtáły kácerſtwá [...]/ yedno gdy dobre piſmá nye dobrze rozumyáne bywáyą KromRozm II o4, o4v; CzechEp 131; WujNT ktv [4 r.], 324, 629 [2 r.].

a. O sprawowaniu władzy i sądownictwa: niemądrze, niesprawiedliwie (3): Ten krzyknął/ od dekretu Krolu ápelluię. Krol rzekł/ á kędyſz racżyſz/ áż cie ſam żáłuię. Ten rzekł/ do ciebye Krolu/ gdy nie będzieſz drzemał/ A Krol ſie też obacżył/ iż nie dobrze ſkazał. RejZwierz 3.

W przeciwstawieniu: »dobrze ... niedobrze« (2): ty chceſz [...]: áżeby nie Vniuerſałmi/ ále Sądem Seymowym ſądźił ſye Kroi z námi/ dobrzeli nam co dał/ álbo nie dobrze. OrzRozm S2v, R3.

3. Nieszczęśliwie, niepomyślnie (26): A czoſz czynić iuż ći ſie/ acz nie dobrze ſtało RejJóz B3; CzahTr B4.

W przeciwstawieniu: »dobrze ... niedobrze« (1): ktore [ciało] gdy ſię dobrze ma/ tedyć y cżłonkom krzywdy niemáſz/ á gdy ſię ćiáło nie dobrze ma [incommode vero habente]/ tedyć y cżłonki pewnie iáki niewcżás ćierpieć muſzą ModrzBaz 3.

Frazy: »(będzie a. bywa) niedobrze« [w tymi komu cum inf (3), z kim (1), o kim (1)] [szyk zmienny] (8): LibLeg 11/139v; Ano ſie okręt miece s ſtráſznemi báłwány/ Wierę iákoś nie dobrze więc z náſzymi pány/ Ktorzy ták niebeſpiecżnie bogáctwá ſzukáią RejWiz 13, 93; RejZwierz 100v; Nie dobrze być [Non est bonum] człowiekowi ſámemu BibRadz Gen 2/18; Zołta niemoc ieſli po ograżce przyydźie/ á wąpie miękkie będźie/ nic nieſzkodźi: ále ieſli przed ograżką przydźie/ niedobrze bywa. SienLek 89v; CzechRozm 16 [2 r.].

»[komu] niedobrze w łeb się dzieje« = ktoś traci rozum (1): Podobnoć ſię tą chwilą nie dobrze w łeb dźieie/ Niktći ſię z náſzych ſtroiow/ iáko ty/ nie śmieie ZbylPrzyg A3.

»niedobrze słyszeć« = słychać coś niedobrego (1): o tym drugim coś nie dobrze ſłyſzeć/ Wſzyſcy tuſzą iż iutro pewnie będzye wiſieć. RejWiz 121 v.

»niedobrze się stanie« (1): bo záginielić ciáło/ y głowie niedobrze ſie sſtánie LeszczRzecz A5v.

»[komu] niedobrze się wodziło (a. powiodło)« [w tymi co (1)] (2): Przypłynęli do dwu wyſpu ſub tropico Capricorni/ kthore przezwali nieſzcżęſliwe/ iż ſie im nie dobrze wodźiło BielKron 445v; SkarŻyw 284.

Zwroty: »niedobrze [komu] czynić« = szkodzić (1): Pessime isthuc in te atquae in illum consuiis, Nie dobrze y yemu y ſobie cziniſz. Mącz 205c.

»(na zdrowiu) niedobrze się mieć« = chorować, źle się czuć (4): FalZioł I 153b; kiedi iego krolyewska myloſcz sye na zdrowyu nye dobrze myal. thedi iego the slowa bily MetrKor 61/223v; ModrzBaz 3; Iazem się wnocy niedobrze miał y spaciem niemogł ActReg 29.

»mieć się niedobrze« = być niezadowolonym (1): kiedy go potym po kilku lat ieden z znáiomych tráfiwſzy ſie do Rzymu pytał/ iáko ſie ma: powiedźiał: Nie dobrze/ trawę iéſz kak báran: dáiąc znáć że mu ſie ſáłatá Włoſka niepodobáłá. KochAp 9.

»niedobrze się mieć« [o państwie] (1): y ſámá Rzecżpoſpolita nie dobrze ſię ma [male se habet]/ gdy káżdy nieprzeſtawáiąc ná ſwem vrzędźie/ mieſza cudze chćiwośćią gornośći ModrzBaz 68v.

»niedobrze [komu] tuszyć (a. otuszyć)« = przewidywać coś złego dla kogoś (4): RejJóz K8v; RejKup Bb; RejWiz 127; Zimno tám bywa ná duſzy/ Kto ſobie nie dobrze tuſzy RejZwierc 231.

4. Niezgodnie z nakazami etyki: nieuczciwie, niemoralnie, grzesznie, w złym cela, ze złych pobudek; non bene PolAnt, Modrz, Vulg; non recte Vulg, PolAnt (30): Miłuiąć was nie dobrze (marg) Fáłſzywi Apoſtołowie dla pożytku ſwego rzkomo miłowáli Gáláthy [...] (‒) BibRadz Gal 4/17; BudNT Gal 4/17; ktory [cesarz Otton] iuſz był/ zle żyiąc/ y Ckrześćijáńſtwu ſwym pánowánim ſzkodząc/ niedobrze/ y zmáłą nadzieią zbáwienia vmárł SkarŻyw 353; Naprzod/ iż to zá co ſię wźiął X. K. nie dobrze ſię wźiął: bo nie dla chwały Bożey: [...] ále dla pomſty CzechEp 324; WujNT Gal 4/17.

W przeciwstawieniu: »dobry ... niedobrze« (1): y ten grzeſzy/ kto dobrych rzecży nie dobrze vżywa. WujJud 197.

Fraza: »niedobrze (by) to (było)« [w tym: ze zdaniem (7)] [wyraża ocenę poczynań ludzkich ze względów moralnych]; = non recte Modrz [szyk zmienny] (8): ForCnR B2; Nye dobrzeć tho y owſſem wyele złych obycżáyow wthym ſie zámyka gdy dzyecyę wyele á názbyt odzyenya ma GliczKsiąż F2; GórnDworz E4v; RejPos [73]v, [219]v; A okrom inſzego złego ktore ſię wtem zámyka/ y to nie dobrze [habet ... illam iniquitatem]/ iż Pánowie chcą/ áby iym to wolno było/ kiedy ſię im ſpodoba/ odiąć kmiećiowi rolą ModrzBaz 48v, 105; ActReg 10.
Zwroty: »niedobrze czynić« = popełnić coś złego (1): co nie dobrze cżynić będzie [quod non esi bonum fecit] wpośrzodku ludu mego/ tedy ten vmrze w niepráwośći ſwey. BudBib Ez 18/18.

»niedobrze czynić (a. uczynić)« [wyraża ocenę: to jest naganne] = non recte facere Vulg, PolAnt; non bene facere Vulg (7): przyſtępowałem [do sakramentów] przymuſzony a niedobrzem to vczinił/ bom przyiął ku potępięniu ſwoiemv/ gdyżem wiary niemiál MurzHist P4; KrowObr 40; Leop 4.Reg 7/9, Prov 28/21; BibRadz 4.Reg 7/9; GórnDworz Ii3v; y prośiłem áby mi przepuśćił on grzech/ [...] vpomináiąc go iednák/ iſz niedobrze cżynił/ będąc nieſtárym: iſz tákie ludziom pogorſzenie dawał/ wodząc z ſobą ták młodą białą głowę. SkarŻyw 99.

»niedobrze postąpić« (1): cnotliwy niedobrze poſtąpy/ iako wſzyścy by nálepſzy maią ſwé oblędliwości MurzNT 61.

»niedobrze się rządzić« (1): tá byała głowá/ ktora będąc kraſną yeſli ſie nye dobrze rządzi/ ſwą głádkoſcyą ſie dobrze popiſáć nye może GliczKsiąż P8v.

»niedobrze się [w czym] sprawować« (1): lubo Annaſz y Káiffaſz [...] nye pobożnye ku vrzędowi kápłáńſkyemu byli przyſzli/ á oni drudzy nye dobrze ſye w nim ſpráwowáli. KromRozm III L2v.

»niedobrze używać [czego]« (2): WujJud 197; rozmáite kaźni ná Krole ſą záłożone/ ktorziby nie dobrze vżywáli [non bene fungentibus] Vrzędu ſwego ModrzBaz 24.

Wyrażenia: »niedobrze nabyty« (2): nie zyſk twoy wielki ſkarb nie dobrze nábyty Prot B3v. Cf »syn niedobrze nabyty«.

»syn niedobrze nabyty« (1): Izaſz nakoniec/ y oney nędzney niewiáſty Agár nie opátrzył/ ktorą był kazał wyrzućić Abráámowi z domu ſwego y s ſynem iey onym nie dobrze nabytym RejPos 218v.

Szereg: »dobrze(li), (albo) niedobrze(li)« (2): KromRozm III Lv; kto ſie vda ná zbytki/ ná koſzty/ ná vtráty/ nielza iedno muśi ſzukáć/ gdzie wziąć tu wziąć/ dobrzeli niedobrzeli/ kiloby ſie przedſię kurzyło. RejZwierc 63v. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].
5. Ujemnie, negatywnie, niechwalebnie [występuje w połączeniach z wyrazami oznaczającymi opiniowanie o kimś] (5):
Zwroty: »niedobrze dzierżeć« (1): De aliquo gravis iudicare Koniecznie/ nie dobrze dzierżeć. Mącz [176]c.

»niedobrze [o kim] mowić« (1): ARtáxerxes Perſki Krol gdy mu powiedzyeli/ Iż o nim dwá niedobrze wſzędy mowić mieli. Poſłał im wnet przywiley RejZwierz 12.

»niedobrze [o kim] rozumieć« (2): KromRozm II e2; ile kroć kto w. m. zle o białychgłowach mowiącz vſłyſzy/ tyle kroć niedobrze o ſámym w. m. rozumieć musi. GórnDworz N.

»niedobrze słynąć« (1): Achábá Pan przeklął/ iż miał miárnie [!] zginąć/ Zá tego to Nabotá/ y nie dobrze ſłynąć. HistHel Dv.

6. Niekorzystnie, niepożytecżne; nie wskazane, nie należy, nie wyjdzie na dobre; male Mącz (28):
Fraza: »niedobrze (to) (bywa)« [w tym: cum inf (8), ze zdaniem podmiotowym (4)] [szyk zmienny] (12): Niedobrzeć ſie tego ważyć/ Przecżby więcey muśiał ſtráćić. BierEz B2v, I; GliczKsiąż Q2; Goski *2v, *3v, *4v; Sunt quibus credas male, Są którym niedobrze pożyczáć. Mącz 67d; Boć nie dobrze kto ſie ſádzi ná ſwym właſnym zdániu. HistLan A2; Strum M; IZ poſpolicie mowią/ nie dobrze tho bywa/ Kiedy iedno Kroleſtwo wiele pánow miewa. PaprPan Gg3; StryjKron 747 marg; GórnRozm Av marg.
Zwroty: »niedobrze czynić« (7): GliczKsiąż O3, Q3; KrowObr 1v; Nie dobrze to czyniſz [Non bonum verbum quod tu facis]. Vſtánieſz y ſam/ y lud ktory ieſt z tobą BibRadz Ex 18/17; GrzepGeom K3; WujJudConf 258; SkarŻyw 108.

»niedobrze sobie poczynać« (1): Yáko nye dobrze bywa gdy nyerowne woły wkłádáyą wpług/ ták nye dobrze ſobye pocżyna ten/ ktory nyerowną poymye. GliczKsiąż Q2.

»niedobrze sprawić« (1): Mowili mu Hetmáni żeś nie dobrze ſpráwił/ W ſkárbie nic dla przygody práwieś nie zoſtáwił. RejZwierz 4v.

a. O sprawach związanych ze zdrowiem (7):
Fraza: »niedobrze (jest)« [w tymi cum inf (4), przez czego (1), z rzeczownikiem odczasownikowym (1)] (6): FalZioł III 11a; gdy kto barzo pragnie, nie dobrze ieſt gwałtownie picie GlabGad E8v; SienLek 135; Ieść wiele miodu niedobrze [non bonum] BudBib Prov 25/26; A iż to do dijety należy/ co w inſzych Nácyach/ á miánowićie w Niemcéch gániém/ w wodźie śiedząc winem pełnić/ proſzę ia okaż mi wſtrzymawáłość áby tám/ gdźie niedobrze przez niéy? Oczko 28v; nié/ żećby per Iulium per Auguſtum / léczyć ſye nie dobrze/ iedno że iuż wody nie ták dobré Oczko 29.
Zwrot: »niedobrze sobie radzić« (1): przeto niedobrze ſobie rádźi/ ten który świerzb zſyebie gubi/ przed wyſtanim SienLek 133.
7. Nie całkiem, niezupelnie, nie bardzo, w za małym stopniu (9):
a. Określa proces nie doprowadzony do końca [z czasownikiem lub imiesłowem] (8): CZemu mleko ieſt białe [...]. (‒) Bowiem krew nie dobrze doſtała [...] lathwie ſie w białoſć przemienia GlabGad H4v; KochPs 115.

Połączenie: »jeszcze niedobrze« (5): naſienie rożane ſtarte na proch [...] bolenie zębów vſmierza j dzięgna wyſuſza/ ſama roża poki ſie ieſzcże niedobrze roſkwitnie. FalZioł I 116b, I [1152]d; Alexander [...] brzydził ſie imi/ ábowiem iedli [...] wſzelki płod ktory ſie ieſzcże nie dobrze wcielił HistAl M3v; BielSpr 19v, 56.

Wyrażenie: »niedobrze zagojony« (1): wnet odnowią ſie [roztyrki] y práwie ná kſtałt ran niedobrze zágoionych LeovPrzep B4v.
b. Określa niski stopień nasilenia cechy [z przymiotnikiem] (1): ieſtlibych ſie iá ałbo Sprawiedliwy/ abo ktory z jnych towarzyſzuow niedobrze vmowny widźiał: oto Miłoſierny mąż łaſkawy: ktorego możeſz pożiwaćź iako chceſz ForCnR C3.
*** Bez wystarczającego kontekstu (7): MurzOrt Bv; Perperam, Zlie/ nie dobrze/ fáłſzywie. Mącz 292c, 323c, 500a; Incommode ‒ Nie wczeſnie, nie dobrze, zſzkodam. Calep 521b, 632a, 983a.

Synonimy: źle; 2. błędliwie, błędnie, fałesznie, fałszywie, mylnie, omylnie, pochybnie; 7. nieprawie, niezupełnie.

Cf DOBRZE

MM