[zaloguj się]
[pdf]

MILCZENIE (172) sb n

-cz- (171), -c- (1) BielŻyw 30.

Pierwsze e jasne, drugie pochylone.

Fleksja
sg
N milczenié
G milczeniå
D milczeniu
A milczenie
I milczeniém, milczeniem
L milczeniu, milczeni

sg N milczenié (47); -é (7), -(e) (40). ◊ G milczeniå (21). ◊ D milczeniu (5). ◊ A milczenie (41); -é (1), -(e) (40). ◊ I milczeniém (15), milczeniem (10); -ém TarDuch, RejJóz, MurzHist, Diar, RejWiz, BielSpr, ModrzBaz, CzechEp (2), CzechEpPOrz, KochMuza, KochPieś, SarnStat, SkarKaz (2); -im BielŻyw (2), KromRozm II, GroicPorz, OrzRozm, SkarŻyw, StryjKron, NiemObr, Phil, WujNT; ~ -ém (3), -em (1), -(e)m (11); -ém KochMuza, KochPieś, SarnStat; -em MurzHist. ◊ L milczeniu (32), milczeni [czechizm] BielŻyw 103.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. milczeć.

1. Niewydawanie głosu, niemówienie; silentium, taciturnitas Mącz, Cn; echemytia Mącz, Calep (135): Mylczenye chouala rzatko mouyla alyſz tego barzo byla potrzeba PatKaz III 122; TarDuch C2v; Cżim ſie podwierdza [!] ſłowo mowi, milcżenim, á cżim ſie potwierdza milcżenie, cżaſem. BielŻyw 7; napominał go ahy ſnim mowił tak iżby przed krolewſkimi vſzyma bezpiecżnieyſzy w milcżeniy był, albo żeby przyiemne rzecży mowił BielŻyw 103, 132 [2 r.], 133, 134 [2 r.]; RejJóz Iv; RejKup d8v; Ieſli cie też rzewniwość ku gniewu przywiedzye/ Sćiſkay zęby tay w ſobie [...] Lepyey ták ná cżás zoſtań w ſpokoynym milcżeniu BielKom C5; RejWiz 44, 51v; zmilcżenia [de silentio] wſtydź ſie przed pozdrawiáiącymi Leop Eccli 41/25; Pápiſtá odmowiwſzy Paćierze/ ſam z ſobą długo w milczeniu był OrzRozm A4v; omieniałći [gospodarz] práwie iáko iny pień śiedźi/ y niewiem milczenim ſwym twąli moięli ſtronę chwali. OrzRozm K4, K3v; ſtał ſie wyrok/ áby zobu ſtron było milcżenie miedzy káznodzieymi áż do rozeznánia lepſzego w ſwiętym piſmie BielKron 207v, 205; KwiatKsiąż C2v; Taciturnitas, Milczenie/ Zámilczenie. Mącz 99a, 360c; Nuż przedſię kto teraz mowił/ niech nie przeſthawa/ áby przyſcie moię przycżyną milcżenia nie było. GórnDworz H3v, H3v [2 r.]; Mądre milcżenie wiecey ſpráwić może/ Niż thy klekocząc ſzalony nieboże. RejZwierc 215; O nieſtoćie/ iáko ćięſzkie groźby pod tym milcżeniem táią ſie. BielSpr 46v; Lecż tákowi ktorzi [...] do tákich táiemnych rozmow będą przypuſzcżáni trzebá áby byli wierni y milcżeniem ozdobieni [fide et taceiturnitate praediti]. ModrzBaz 25v; A w milcżeniu ták ſię [Maryja] kocháłá/ iſz raz od krzyżá aſz do Wielkieynocy żadnego do ludzi ſłowá nieprzemowiłá SkarŻyw 581; byłá pánná wielkiey ćierpliwośći/ wielkiego posłuſzeńſtwá/ wmowie oſtrożna/ w milcżeniu pilna SkarŻyw 589, 16, 46, 161 [2 r.], 241, 444 (11); BielSjem 16; Calep 347b; Kato młodzieniec ćwicżąc ſie w wymowie Philozophiey/ wielkiego milcżenia vżywał. Phil G, G [3 r.]; GrabowSet K3; Niewiáſtá niech ſię vczy w milczeniu [Mulier in silentio discat] WujNT 1.Tim 2/11, 1.Tim 2/12, s. 722, Aaaaaa2v; SkarKaz 277b.

milczenie za ile [= na ile (lat)] (1): thy [młodzieńce] pod ſwą moc ku nauce [Pitagoras] prziymował, á za pięć im lat milcenie [!] vkładał, aby żadny nie mowił BielŻyw 30.

W połączeniach szeregowych (3): TRzydzieśći lat Pan y Bog náſz CHRISTVS IEZYS w wielkim milczeniu y zátáieniu y niewiádomośći ludzkiey przeżył SkarKaz 38a, 39b, 161a.

W przeciwstawieniach: »milczenie ... mowienie (5), słowa (2), gadanie, mowa, powieść, wyznawanie« (11): Tedy wiécey ſie będzieſs radowál z zachowanégo milcżeniá/ niżli z dlugiégo gádaniá. OpecŻyw 162; BielŻyw 37, 62; izaſz niewieſz/ iż nie w miltzeniu/ ále w wyznawániu należy zbáwienie? KrowObr 66; Ieſt cżás zábicia y vzdrowienia [...] Cżás mowienia/ cżás milcżenia [tempus tacendi et tempus loquendi Vulg Eccle 3/7] BielKron 79v; Bo rychley zwalcży poććiwego cżłowieka ſkromne milcżenie káżdego/ niżli owego dármoſwará wſzetecżne á vporne ſłowá. RejZwierc 140; SkarŻyw 52, 581; kthory [Ksenokrates] powiedział/ że niekiedy żáłował powieśći ſwey/ ále milcżenia nigdy. Phil G; SkarKaz 39a, 277b.

W charakterystycznych połączeniach: milczenie długie (2), mądre, poczciwe, pokorne, skromne (2), spokojne, wielkie; milczenia nie zdzierżeć; ku milczeniu przywodzić; milczenie miłować, przykazać, (za)chować (2); milczeniem uczcić (2), zwalczyć; ozdobiony; w milczeniu być (3), kochać się, trwać, zostać.

Przysłowie: Mowić ten nieumie ktho ſie milcżeniu nieucżił. BielŻyw 31.
Zwroty: »milczeniem ominąć, opuścić [co]; zaniechany« (1:2;1): A iſz rozmowy tego miſernego człowieka z ludźmi vczonęmi/ godné ſą aby niebyły milczeniem zanięchany/ vsłyſzęmy tu niektoré co pożytecznieiſzé MurzHist E3v; Niegodzi ſię też milczenim opuśćić trzećiego dziwu StryjKron 350; CzechEp 46; Phil R4.

»rozkazać milczenie« (1): roſkazał im [papieskim] Senat milcżenie w kośćiele/ á Luterom roſkazano ſłowo boże powiádáć BielKron 205v.

»milczenie uczynić« = umilknąć (1): lud płákał á wołał Kieryeeleiſon: Milcżenie potym vcżyniwſzy/ ſłuſzbę Boźą końcżyli SkarŻyw 173.

»milczenie uczynić [komu]« = nakazać milczenie [szyk zmienny] (2): gdy vſlyſſeli Fárizeuſſowie/ że vcżynił milcżenie Sáduceuſſom [quod silentium imposuisset Sadducaeis; vſtá záwárł Sáduceuſzom WujNT]/ zeſſli ſie w gromádę Leop Matth 22/34; RejPos 229.

»milczeniem zbyć [co]« (2): CzechEpPOrz *4; nie milczenim tedy tego zbyć/ ále [...] záſtáwiáć ſię o wiárę raz podáną świętym NiemObr 5.

Zestawienie: »bog milczenia« = Harpokrates, czczony w Grecji i Rzymie (2): ktory obraz [Harpokratow] przytknął pálec do gęby/ áby káżdy milcżał [...] ſtąd potym zwano bog milcżenia BielKron 24v; Mącz 153b.
Szereg: »zatajenie i milczenie« (2): Zátáienie y milczenie Páná náſzego do lat 30. SkarKaz 38b, 38b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.].
Wyrażenia przyimkowe: »z milczeniem« = milcząc (1): Ale Secundus ſmierci ſobie mało ważąc zmilcżenim ſmierci cżekał BielŻyw 134.

»w milczeniu« = milcząc (1): ále w tym rozerwániu Stanu Swieckiégo od Duchownégo/ przyſtało Królowi w milczeniu ſłucháć/ y tego co go bárzo boláło. OrzQuin D3.

W przen (3): KochPieś 29; Milcżenie pokornego ſercá lepiey vczći táiemnice Bozkie SkarKaz 277b.
Zwrot: »zatonąć w milczeniu« = pozostać w zapomnieniu (1): Ták iż co mieli zátonąć w milcżeniu/ To wiecżnie ſłyną w mym vdátnym pieniu. GrochKal 14.
Przen (14):
a) Otchłań, śmierć (5): Nie vmárli chwálić ćie będą Pánie/ áni ći wſzyſcy ktorzy zoſtawáią w milczeniu [descendentes in silentium (marg) sepulcrum (–)]. BibRadz Ps 113/17; GrzegŚm 2; BudBib Ps 113/17.
Wyrażenia: »grob milczenia« (1): ktory [Krystus] iedno do trzećiego dniá był w grobie milcżenia. GrzegŚm 35.

»milczenie wieczne« (1): Siłá mężnych było/ którym śmierć przy oyczyznie miłá. Ale wſzyſcy w milczeniu wiecznym pogrążeni KochMuza 27.

b) Niewypowiadanie się na piśmie (9): [Luter] piſał liſty do Papyeża leoná [!] [...] proſząc/ áby iego przećiwnikom wiáry niedawał á roſkazał im milcżenie/ iako by go więcey piſaniem nieprzeſládowáli BielKron 194v; CzechEp 348; NiemObr 5.

milczenie o czym w czym (2): GrzegŚm 29; przeto o iego boſtwie y ſynoſtwie/ wielkie ieſt wſzędy w piſmie ś. milcżenie. CzechRozm 44v.

Zwrot: »w milczeniu zachować; milczeniem zachowany« (2:1): Apoſtołowye y oycowye w táyemnym milczenyu obrzędow powagę záchowáli. KromRozm II i, h4v [2 r.].
Wyrażenie: »głębokie milczenie« (2): GrzegŚm 29; Oycowie w głębokim milcżeniu/ powagę táięmnic świętych záwárli. NiemObr 85.
a. Tajemnica (5): Było w poſpolitym koſcyele krzeſciyáńſkim długo wyele rzeczy ważnych y pożytecznych wmilczenyu/ ktore áni przez Páná Kryſtuſá/ áni przez ápoſtoły yego wyyądrzone nyebyły KromRozm II v4.
Zwroty: »milczeniem pokrywać« (1): A oná proſiłá bárzo áby to milcżenim pokrywáły. SkarŻyw 161.

»taić w głębokim milczeniu« (1): Ieſli [te wiaryi] do zbáwienia nie należą/ niechay thá Matká nie tylko ich tái w głębokim milcżeniu NiemObr 85.

α. Zachowanie tajemnicy (2): Bo pirwey wſzytcy pod przyśięgą obiecuią ſobie milcżenie [se obstrinxerunt silentio]. ModrzBaz 46.
Zwrot: »milczeniu [czyjemuś] podufać« (1): że co memu milczeniu y wierze Podufano, żeby to było w táiemnicy CiekPotr 10.
b. Brak reakcji, brak odpowiedzi [o czym] (16): cżekáliſmy ná to [na termin rozmowy] cżás niektory/ ále o tym milcżenie było. NiemObr 23.
α. praw. Nieupominanie się o swoje prawa, niewnoszenie skargi; nieodwoływanie się od wyroku; taciturnitas JanStat (15): Zażby nie lepiej to wygnać a wykorzenić, aniż tak milczeniem a oczekiwaniem dopuścić się szyrzyć ku ostatniemu upadku swemu, ktory nas nie minie. Diar 35; DiarDop 105; Winuią kogo o Mężoboyſtwo/ [...] á obwiniony ná żáłobę nic nie odpowiáda/ zá ktorym milczenim zda ſye iż ná obżáłowánie przyzwala. GroicPorz aa3; iż dla ſpokoynego dźierżenia/ któré miał przez trzy látá y trzy mieśiące/ przedánié ma mieć wieczną moc: gdyż temu záwádźiło milcżenie przerzeczoné/ y dawność ták długiégo czáſu. SarnStat 689, 594, 695, 779.

W charakterystycznych połączeniach: bronić się milczeniem; być w milczeniu.

Zwroty: »milczenie skazać (a. skazować), rozkazać« [szyk zmienny] (4:1): Phálk brát ſtárſzy pozwał Andryſá o dziedzictwo: Andrys go zniknął dawnoſćią/ ták iż Phálkowi ſkazano milcżenie. UstPraw G2v, G4 [2 r.]; [Papież] wiecżne milcżenie y nakład ſtronom zápłáćić roſkazał przez ſwoy wyrok BielKron 225; SarnStat 690.

»układać milczenie« (1): My Fráńćiſzkowi vkłádamy milcżenie [imposuimus silentium JanStat 1049] dla wyſzćia ták długiégo czáſu/ y iego milczenia SarnStat 695.

Wyrażenie: »wieczne, na wieki milczenie« [szyk 5:1] (5:1): ZapKrak 1544/322; Gdyby dzyewce był kto winien iáki dług będąc też iey opiekunem/ á oná ſzedſzy zá mąż ćierpiáłáby o on dług czynić práwem przes trzy látá y trzy mieſiące/ my w tákowey rzeczy y w káżdey inſzey ták niedbále/ ſkázuiem wieczne milcżenie. UstPraw G4, G4; BielKron 225; ZapKościer 1583/84; ieſliby [...] milczał trzy látá y trzy mieśiące/ iuż milcżenie iemu ná wieki o to dźiedźictwo niech będźie ſkazano [silentium sibi perpetuum, pro eadem haereditate imponatur JanStat 551]. SarnStat 690.
c. Skromność, pokora; taciturnitas Mącz (12): moc wáſzá będzie w milczeniu y w nádźiei [In quiete et in spe] BibRadz Is 30/15.

W połączeniach szeregowych (4): ktore vcżnie [Ipokras] przijmował tim przykazował [...] aby rzecży wſzech marnych poniechali, milcżenie cichoſć y obycżaie dobre aby zachowali. BielŻyw 67; Taciturnitas, Cichość/ milcżenie/ skromność. Mącz 438b; BielSpr 52v; SkarŻyw 200.

W przeciwstawieniu: »milczenie ... popędliwość« (1): ſkromne milcżenie poććiwego cżłowieka ſrożſze ieſt niżli popędliwość gniewliwa. RejZwierc 77.

Wyrażenia: »pokorne milczenie« (2): Iézuſa milégo pokorneé milcżenié. OpecŻyw 130; OpecŻywSandR nlb 4v.

»skromne milczenie« (1): RejZwierc 77 cf W przeciwstawieniu.

Szeregi: »milczenie i cichość« (1): Vcżył ſię pilno/ á w milcżeniu y ćichośći SkarŻyw 201. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»cierpliwość i milczenie« (1): chwalili Páná Bogá cudá cżyniącego/ z tey łáſki/ ktorey vżycżył tey pánnie/ iſz iey dał ćierpliwość wielką y milcżenie dla otrzymánia wiecżnego dobrá. SkarŻyw 185.

»milczenie i skromność« (2): A to też zá ieden dźiw/ iż w ták wielkim woyſku/ gdźie ſie ná noc położą/ takie milcżenie y ſkromność bywa BielSpr 53v; SkarŻyw 201. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

2. Cisza, spokój; silentium Mącz, Calag, Calep; taciturnitas Calep (37): Leop Am 8/3; BibRadz 4.Esdr 6/39; Mącz 393a; A Gdy otworzył piecżęć ſiodmą/ sſtáło ſie ieſt milcżenie na niebie [factum est silentium in caelo Vulg Apoc 8/1] o poł godziny. RejAp 70v, 71v, 72 [3 r.], Ee2; á gdy zá thym przyſciem poſtał káżdy z mieiſcá ſwego/ y chwyłkę [!] milcżenie było/ rzekł Iego M. GórnDworz H3v; HistRzym 98v; BudNT Act 19/33, 21/40, 22/2; á Piotr S. proſząc o milcżenie rzekł: ieśli żyw ieſt niechay wſtánie/ mowi/ chodzi: poki tego nie vyrzyćie/ rozumieyćie iſz was Symon zdradza. SkarŻyw 436, 511, 600; Calep 1044b; Tedy Alexánder ſkinąwſzy ręką o milczenie [manu silentio postulato; pomilcżenia żądawſzy Leop] chćiał vczynić obmowę poſpolſtwu. WujNT Act 19/33, Act 21/40, Apoc 8/1.

W charakterystycznych połączeniach: wielkie milczenie (4); milczenie dać, wywołać.

Fraza: »milczenie [kogoś] tłoczy« (1): K temu/ że gluché milcżenié go tłoczy/ Y iák vmárły niéma w ſobie moczy. ZawJeft 25.
Zwroty: »(przy)kazać milczenie« [szyk zmienny] (3): Potym przykazał milcżenie wſzythkim [precepit omnibus silentium; kaszal wszythkym mylczecz HistAl 1510 256] y rzekł HistAl G4v; GórnDworz I3; Heiſſen ſchweigen. Przykazáć milcżęnie/ et Kazáć milcżeć. Indicere silentium. Calag 268b.

»milczenie (u)czynić« [szyk zmienny] (7): RejKup y8, ee3v; HistAl D5v; BibRadz Act 19/33; kazał Skánderbeg ognie pogáſić á milcżenie vcżynić BielKron 244v; powſtawſzy Páweł/ y ręką milczenie vczyniwſzy [et manu silentium indicens/ rzekł WujNT Act 13/16, Act 22/2.

»wywołać milczenie« = nakazać milczenie (1): Wywołay Poſle milczenie A vcziń wſytkym ſłyſſenie Poſeł woła abi wnet wſiſci ſluchali. RejKup y8.

Wyrażenia: »głuche milczenie« (2): Iuż wſzyſtki rzeczy były vſkromioné Wdźięcznym pokoiem Iuż były złożoné Cichem pułnocnym/ y głuchym milczeniém/ Kiedym ſye zlękłá we ſnie tym widzeniém. ZawJeft 7, 25.

»spokojne milczenie« (2): Bo gdy ſpokoyne milcżenie [quietum silentium] wſſyſtkie rzecży trzymáło/ á noc w ſwym biegu puł drogi miáłá Leop Sap 18/14; BudBib Sap 18/14.

Szereg: »milczenie, cichość« (1): Silentium – Milczenię czichoſcz. Calep 980a.

Synonimy: 1. niemowienie; c. cichość, cierpliwość, skromność; 2. cisza, spokoj.

Cf MILCZEĆ

TG