[zaloguj się]

MILCZEĆ (473) vb impf

milczeć (472), mielczeć (1); milczeć: mielczeć Calep (6:1).

mielczeć z tekstu nie oznaczającego é, w końcowym e wahania.

Fleksja
inf milczeć
indicativus
praes
sg pl
1 milczę milcz(e)my
2 milczysz milczycie
3 milczy milczą
praet
sg pl
1 m milczåłem, -em, -m milczåł m pers -(s)my milczeli
2 m milczåłeś, -ś milczåł m pers
3 m milczåł m pers milczeli
f milczała m an
n milczało subst
fut
sg pl
1 m milczeć będę, będę milczåł m pers będziem milczeć
f będę milczała m an
2 m będziesz milczåł, milczeć będziesz m pers będziecie milczeć, milczeć będziecie
f milczeć będziesz m an
3 m będzie milczåł, milczeć będzie m pers milczeć będą
n subst będą milczeć
imperativus
sg pl
2 milcz, milczże milczcie, milczcież
3 niechåj, niechże milczy, milcz niech, niechåć milczą
conditionalis
sg pl
1 m bych milczåł m pers by(s)my milczeli
f bych milczała m an
2 m milczåłby, by milczåł, być milczåł m pers byście milczeli
f byś milczała m an
3 m milczåłby, by milczåł m pers by milczeli
f by milczała m an
con praet
pl
2 m pers byście byli milczeli
impersonalis
ma być milczåno
praes milczy się
con by było milczåno
participia
part praes act milcząc

inf milczeć (89); -eć (4), -éć (3), -(e)ć (82); -eć ForCnR, GosłCast; -éć OrzQuin; -eć : -éć KochPs (1:1), SarnStat (1:1).praes 1 sg milczę (18).2 sg milczysz (16).3 sg milczy (55).1 pl milcz(e)my (1).2 pl milczycie (1).3 pl milczą (26).praet 1 sg m milczåłem, -em, -m milczåł (8).2 sg m milczåłeś, -ś milczåł (2).3 sg m milczåł (47). f milczała (7). n milczało (2).1 pl m pers -(s)my milczeli (2).3 pl m pers milczeli (14).fut 1 sg m milczeć będę (3) RejZwierz, RejPos, BudBib, będę milczåł (1) RejKup. f będę milczała (1).2 sg m będziesz milczåł (3), milczeć będziesz (1); będziesz milczåł MurzNT, CiekPotr, będziesz milczåł : milczeć będziesz LubPs (1:1). f milczeć będziesz (2).3 sg m będzie milczåł (4) WróbŻołt (2), Leop, SarnStat, milczeć będzie (2) RejFig, BudBib.1 pl m pers będziem milczeć (1).2 pl m pers będziecie milczeć (1) Leop, milczeć będziecie (1) RejPos.3 pl m pers milczeć będą (1). subst będą milczeć (1).imp 2 sg milcz (54) [w tym z pt: milczże (5)].3 sg niechåj, niechże milczy (3) PatKaz III, WujNT (2); milcz GlabGad L8.2 pl milczcie (11) [w tym z pt: milczcież (1)].3 pl niech, niechåć milczą (7).con 1 sg m bych milczåł (2). f bych milczała (1).2 sg m milczåłby, by milczåł (2) BielŻyw (2), być milczåł (1) RejPos. f byś milczała (1).3 sg m milczåłby, by milczåł (16). f by milczała (5).1 pl m pers by(s)my milczeli (5).2 pl m pers byście milczeli (1).3 pl m pers by milczeli (14).con praet 2 pl m pers byście byli milczeli (1). impers ma być milczåno (1).praes milczy się (1).con by było milczåno (1).part praes act milcząc (35).

stp, Cn notuje, Linde XVIXVIII w.

1. Nie wydawać głosu (462):
a. W odniesieniu do człowieka: nic nie mówić; nie zabierać głosu, nie wypowiadać się w jakiejś sprawie; nie pytać; nie odpowiadać na pytania; silere Mącz, Calag, Calep, PolAnt, Vulg, Cn; tacere Mącz, Calag, Calep, Cn; praestare silentium Mącz, Cn; quiescere, reticere, usurpationem vocis abstinere, premere vocem Mącz; obticere, silescere, moderari linguae, tenere silentium a. se in silentio a. intra silentium Cn (453): á cożći się dzieie/ Iż ći mowy niedoſtáie. Wſzákeś przedtym śiłá mowił [...] Otoż kiedy trzebá milcżyſz/ Albo co mowią nieſłyſzyſz. BierEz B4v, B4v, C2v, D3, I2, M3; OpecŻyw 8v, 60, 73v, 113v, 114 (8); By ty wiedźiáł tzo my wiémy/ podobno by woláł milcżećz? ForCnR D3v; HistJóz A2; TarDuch [C4]v; Pytał ſie go [Ipokrasa] ieden o marnych rzeczach ale on milcżał, y rzekł iemu cżemu milcżyſz, on rzekł, takie pytanie odpowiedzi niema. BielŻyw 68, 8,16, 24, 41, 50 (13); napiſał wolą ſwoię aby ią cżedł kto vmie [...] á kto nie vmie lepiey milcż. GlabGad L8; March2 D2v [4 r.]; WróbŻołt 31/3; RejRozpr K; lepiey bis milcżała Bis wilka na ſię z laſa tu nie wyſzczekała RejJóz H3v, C7; A komu milczeć prziſtoy Ten nawieczj płotek [!] brogi RejKup x4, d8v, i7, 13v, q2v, dd8v [2 r.]; Ale coby wthym było/ moyá rzecż milczeć GliczKsiąż D5; ſą Mniſzy Kártuzowie/ y inni ktorzy ſiedzą w klaſztorzech á miltzą. KrowObr 44v; Niewiáſty w kośćiele niech milcżą [taceant], Leop 1.Cor 14/34; OrzList e2v; KochZuz A4v; RejFig Dd4; Nie boi ſie przymowek/ á káżdemu gębę/ Zámknie/ ze y ia z nimi/ pewnie milcżeć będę. RejZwierz 100; Acz był mogł milcząc ſercem Bogá chwálić BibRadz I 7a marg, 4.Reg 7/9, Iob 13/5, Am 6/10, Eccli 32/10; OrzRozm C4; kazáłá mi [sołtanowa] bliżey przyſtąpić/ pytáiąc chcęli co ieść: iam milcżał. BielKron 458, 15v, 55v, 327v; GrzegRóżn K3v; Abowiem kto nie według czaſu milcżi/ tedy w tey yedney rzeczy tylko grzeſzy iż milćży. KwiatKsiąż C3; Mącz 236b, 258a, 313a, 342a, 393a (10); OrzQuin F2v marg, S2v; Przeto że ſtárſzy milcżą gdźie mowić ſię godźi/ Drudzy ledá co plotą iáko ludźie młodźi. Prot A2v; Milcżeć muśi M. kſięże/ komu rzecży nie doſtáie. GórnDworz H3v, N7, X5v; Słyſz/ widź/ á milcż chceſzli áby żyw był w pokoiu. HistRzym 109v, 110; wołay zá nim beſpiecżnie: O miły Pánie á ſynu Dawidow/ zmiłuy ſie nádemną. [...] Bo ácżći będą ná cię drugie tłuſzcże wołáły ábyś milcżał RejPos 68v, 231v; iż chociaj milcży/ ále co wiedzieć co myſli. RejZwierc 77; Iż nigdy [mądrzy] nie żáłowáli/ Kiedy poććiwie milcżeli/ Niżli bełkocąc łgáć mieli. RejZwierc 233v, 50, 211v; KochMon 22; Cżłowiek mądry milcży [Homo sapiens tacebit] áſz cżás ſłuſzny vpátrzy/ á ſzcżebietliwy głupiec nie pátrza cżáſu. BudBib Eccli 20/7, Ps 4/4, sap 8/12, Eccli 20/1, 5, 6 [2 r.] (10); BudNT 1.Cor 14/34; iż gdy wáſz [szlachecki] ſtan milczy/ milcży práwo Boże w tey koronie [ut ordine vestro silente sileat lex Divina] ModrzBaz 144v, [41], 60; SkarJedn 284; KochOdpr C; Schweigen. Milcżeć. Tacere, silere. Calag 431a; z ktorych [ran] gdy ieden towárzyſz płynącą krew obácżył: pytał/ zkąd tá krew: on milcżał SkarŻyw 29, 443, 444 [3 r.], 508, 566; MIlczyćie w obiad/ móy Pánie Konraćie/ Czy tylko ná chléb gębę ſwą chowaćie? KochFr 12; Bo kto zá Elephántowę zaydźie tám raz bronę/ Nie wroći ſię ná tę ſtronę. [...] Lecż miedzy cżcżemi ćięniámi w Cypryſſowym gáiu/ Milcży tám/ w milczącym kráiu. KlonŻal C3v; PudłFr 53; Calep 374b, 979b, 1044a; GrabowSet Q2v, V3v; LatHar 80, 695; WujNT Matth 26/63, Mar 3/4, 9/34, Luc 14/4, 1.Cor 14/30, 34, s. 181, 612; O wielu rzeczy bądź iáko niewiedzący/ á ſłuchay milcząc [audi tacens Vulg Eccli 32/12] á pytáiąc SkarKaz 42b, 42b; CiekPotr 39; nie mówił [młodzieniec] y ſłowá. Właſnie milczał/ kiedy ſie komu záwrze mowá/ Albo kiedy ſie owo kto więc winien dawa/ Widząc że iuż prózno: ſłów mu práwie nieſtawa. GosłCast 71, 27, 67; [Y głupiego gdy milcży [tacuerit] zá mądrego pocżytáią BudBib Prov 17/28 (Linde)].

milczeć kogo [= o kim] (1): Niech go [Pana] chwalą gdźie ludu zbór nawiętſzy będźie/ Niech go nie milczą/ gdźie rádá śiędźie. KochPs 165.

milczeć na co (1): á tyś [Odkupicielu] ná wſzyſtko milczał/ vft ſwoich nie otwiéráiąc SiebRozmyśl C.

milczeć o co (1): A o ſkarb iuż rácżey milcż PaprPan M3v.

milczeć o kim, o czym (15): OpecŻyw 67, 149v; aczkolym nyeuymowny, a wzdy mylczecz nyechczą othwym na ſzwyąthſchym y naczyſtſzym począczyu PatKaz II 19v; PatKaz III 91; WróbŻołtGlab A2v; Diar 109; Leop Ps 38/3; RejZwierz A6v; Prot B3v, B4v; GórnDworz G5v; RejPos 206v; SkarŻyw 211; ActReg 128; GosłCast 42.

milczeć w czym [= o czym] (1): nate dwie rzeczy nie było concluzyei bo milczeli wnich wszyscy Krom Marszałka ActReg 10.

Ze zdaniem dopełnieniowym: nie mówiąc, nie chwaląc się (1): Owam był Dworzáninem długo v Neptuná [...] Milczę iż Morzſkie Pánny mnie rády ſłużyły. Prot A3.

Ze zdaniem celowym i przyczynowym [aby (1), bo (1), przeto (1)] (3): Iezus milczál/ [...] aby vkázál ijże Pilát darmo pytál OpecŻyw 130v; milcżcie bo ſie boię żeć was bogouie nie wyſłuchaią. BielŻyw 16, 16.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... mowić (21), wołać (14), pytać (2), dziękować, przemowić, swarzyć się, wrzeszczeć, wysławiać, wyznawać, wzywać, [powiedać]« (44): A boięcy ſie Iudáſs/ aby ſie tym niewydál ijż milcżál gdy drudzy pytali mowiątz OpecŻyw 94, [61]v, 73v; BielŻyw 8, 37, 41, 130; O inſzych iey vcżinkach cznothliwych radniey wolę milcżeć niż bych ie miał wyſlawiać niedoſtatecżnie WróbŻołtGlab A2v; LudWieś B5v; A tak ſnadz wolę milcżeć nizłi prozno mowić RejJóz I3; RejKup g2v; Gdźieto wielé ich gromiło go [Bartymeusza] aby milczáł/ Leć on tym więcyi wołáł [ut taceret ille autem ... clamabat] MurzNT Mar 10/48, Luc 19/40; Diar 34; GliczKsiąż H5v; tu Ian ſwięty iákoby pálcem vkazał ty/ być z Bogá/ y z Duchá ſwiętego/ ktorzy nie miltzą/ ále wyznawáią przed ludzmi/ iż Pan Kryſtus w ćiele przyſzedł KrowObr 65v; Ale wáſzy by w kotle záwżdy piwo wárzą/ A bárzo rzadko milcżą/ bo ſie wſzytko ſwárzą. RejWiz 164v; Leop Luc 18/39; A dobrze/ kiedy ſie ták/ omylny ſwiát mieni/ Iż kiedy mądrzy milcżą/ niech mowią ſzaleni. RejZwierz A6v; BibRadz Mar 10/48; coż rzeczeſz o nas Dworzánoch/ [...] Bá moẃże/ czemu milczyſz? OrzRozm R; KwiatKsiąż C3; OrzQuin 03, Aa4v; GórnDworz G5v, N3; RejPos 66v, 68v, 223v, 231v; RejZwierc 188v, 240; PudłFr 20; Phil G; Kiedy milcżę/ łzy leię/ ieſli ćię też wzywam/ Płácżę GrabowSet E4; WujNT Matth 20/31, Mar l0/48, Luc 18/39, 19/40, 1.Cor 14/28, s. 615; Mówże co: czemu milczyſz? przemówić potrzebá GosłCast 28, 71; [SenekaGórn 74 cf Przysłowia].

W porównaniach (4): OpecŻyw 116v; nie otworzył vſt ſwoich wiedźion ku zábićiu iáko báránek/ á przed ſtrzyżącym iáko owiecżká milczáł [sicut ovis coram tondentibus eam obmutuit] BibRadz Iz 53/7; RejZwierc [233]; on iáko vſtá záwiązáne máiąc/ milcżał SkarŻyw 166.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: mówić, głosić, świadczyć (11): WróbŻołt 49/3, Q3v; I thu bych práwdy nieznała Wierż mi że bych niemylcżałá RejKup q5, Vv; Pan Kryſthus zwolennikom ſwoim roſkazał/ niemiltzeć [...] Kazał im [...] przepowiádáć Ewánielią Swiętą. KrowObr 44v; Opowiádałem świátu ſpráwiedliwość twoię [Boże]/ Y dźiś nie milcźę: ſam znaſz chęć moię. KochPs 59, 165; GrabowSet Y. Cf »mow a nie milcz«.

Przysłowia: bibl. OpecŻyw 73v; MurzNT Luc 19/40; RejPos 156, 267v; A thák moy miły brácie iużći y kámienie muśi wołáć/ gdy ſynowie Abráámowi milcżą RejZwierc 188v, 240; Powiedam wam/ iż ieſliby ći milczeli/ kámienie wołáć będą [quia si hi tacuerint, lapides clamabunt]. WujNT Luc 19/40. [Ogółem 7 r.].

Kto nieumie milceć nieumie też mowić. BielŻyw 41; GliczKsiąż H6.

Bezpiecżniey ieſt milcżeć niż mowić BielŻyw 37; KwiatKsiąż C3.

To prawie obyczay Wilczi Gdy kto winien tedy milczi RejKup CC; RejZwierc [233].

By záwżdy ludzie milcżeli/ Więceyby pokoiu mieli. BierEz D2.

Lepiey ieſt milcżeć, niż głupiemu á złemu odpor cżynić. BielŻyw 165.

TRudno milczéć gdy boli/ trudno niewołáć w złéy tóni OrzQuin A3v.

[Kto dał dobrodźieyſtwo, niechay milczy, á kto wźiął, niechay o nim powieda. SenekaGórn 74 (Linde).]

Frazy: »ja milczę« = w zdaniu wtrąconym: nie ma o czym mówić, rzecz oczywista (1): Onać [królowa] laſkę w opiekę/ dwor wſzytek zlećiłá/ Ná cżym ſię (lecż ia milcżę) nic nie omyliłá. SapEpit [B2].

»nie będziesz milczał« = w zdaniu wykrzyknikowym z odcieniem pytajnym oznacza groźbę: zamilcz, przestan mówić (1): Nie czyń tego, czymże ſię będziemy nápotym Zywić? Nie będzieſz milczał? CiekPotr 40.

Zwroty: »milczeć kazać (a. rozkazać)« = indicere silentium Calag; facere silentium, favere linguis iubere Cn [szyk zmienny] (13): RejKup bb 7; A chceſz ſlyſzeć/ tzemu duchowi nietzyſtemu miltzeć roſkazał? KrowObr 52, 52v [3 r.]; OrzList e2v; RejZwierc 50, Aa4; Calag 268b; Ale ſię oſzukáć pochlebſtwem iego [czarta] nie dał: záwołał nań ſrogo: ſtul gębę nieprzyiaćielu/ Chryſtus ći milcżeć każe SkarŻyw [236], 31, 510; WujNT 135.

»przyzwalać głową a milczeć; milcząc przyzwalać« = tacitus assentari Cn [szyk zmienny] (2; 1): Abowiem przychodzi gniew Boży/ nietylko ná ty/ ktorzy to tzynią [...] ále teſz y ná ty/ ktorzy miltząc przyzwaláią KrowObr 147; Wyrwie ten to/ ow owo pytáć/ á on iedno przyzwala głową/ á milcży GórnDworz Tv [idem] WerGośc 253.

»wszytko milczeć« [szyk zmienny] (3): Był przy they zgodzie Iulian Kárdynał Papieſki kthory milcżał wſzytko zwieſiwſzy głowę. BielKron 304, 104; Gdy kto w kącie wſzytko milcży/ A iáko Bárnádyn ſiedzi/ Drugich ſłucháiąc ſpowiedzi. RejZwierc [233]b.

Szeregi: »milczeć (a) nie mowić (nic)« [szyk 2:1] (3): RejPos 206v; iż cżłowiek vmárły milcży á niemowi áż do dniá Kryſthuſowego GrzegŚm 10; SkarŻyw 102.

»mowić a nie milczeć« (3): Nieboy ſię/ ále mow á nie milcż [Ne time (marg) Noli timere (–) sed loquere, et ne taceas] BudNT Act 18/9; CzechRozm 202; WujNT Act 18/9. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

»milczeć a mowić nie chcieć« (1): Płákáłá tedy á milcżáłá/ á mowić tego niechćiałá SkarŻyw 341.

»milczeć a przestać mowić« (1): Iż dla Sionu [...] milcżeć nie będę/ á dla Ieruzalem mowić nie przeſtánę [Propter Sion non tacebo et propter Ierusalem non quiescam Vulg Is 62/1] RejPos 3.

»milczeć a (ale) (nic) nie odpowiedzieć (a. odpowiedać)« [szyk 3:1] (4): Iezus mily na to ni ſlowa nieodpowiedziál/ ale [...] pokornie ſtoiątz milcżál. OpecŻyw 114; Nicże nie odpowiedaſz? ocż ći przećiw tobie świádcżą? Ale on [Jezus] milczał á nic nie odpowiedźiał [tacebat, et nihil respondit]. BibRadz Mar 14/61 [idem] LatHar 709; WujNT Mar 14/61. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

»milczeć a nie płakać« (1): Ach nieſtotys miły panie [...] Radſzey mię iuż day domęczyć [...] (–) Milcz oto a nie płacż pani RejJóz H6.

»milczeć a nie powiedzieć« (1): cżemu milcżyſz á nie powieſz/ ieſli ſię o co fráſuieſz? SkarŻyw 142.

»milczeć a włożyć w miech piszczeli« (1): Lepiey by ſnadź goſpodze abyſcie milcżeli A dobrze też więcz cżaſem włozyć w miech piſzczeli RejJóz H3.

»milczeć i nie wołać« (1); Y iąl wolatz wielkim gloſem [...] A ijdący mimo gij/ pocżęli go karatz aby milcżál ij niewolál [taceret Vulg Mar 10/48] OpecŻyw [61]v.

»milczeć a nie wyznawać« (1): ty záſię vkazal być/ nie z Bogá áni s Kryſtuſá/ ktorzy miltzą/ á nie wyznawáią przed ludzmi Iezu Kryſtá/ iż w ćiele przyſzedł KrowObr 65v.

W przen (29): BierEz L2v; Sumnienie czyązy na poſła iż iey [prawdzie] milczecz każe. RejKup d8 did; Srebroć mowić nie vmie [...] Gdyż ono ſámo milcży/ by oni [przyjaciele] mowili RejZwierz 35v; KochZg A2; HistRzym 24; ModrzBaz 144v; Teraz/ iáko to noc milczy/ wiecznemu Chwałę oddayćie winną bogu ſwemu. KochPs 197; iáko rzecż piękna y droga milcżąc ſama do ſiebie ćiągnie: tak wzor cnot [...] dziwnie ſercá do ſiebie wabi. SkarŻyw A3v; KochFr 61; Milcżą gory Maenálſkie/ milcżą łyſe ſkáły. KlonŻal Bv; GrabowSet Q; Niechże ty złe ięzyki milczą SkarKaz 549b.

milczeć o czym (5): Wiem że ćiáło Páná Kryſtuſowe/ ktore ieſt w niebie/ nieieſth martwe/ áni bezekrwie. Atzkolwiek Duch Swięty otym miltzy KrowObr 200; RejZwierc 240; CzechRozm 12, 35v; CzechEp 207.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... krzyczeć (2), mowić, płakać, wołać« (5): [księgi] kiedy chcemy álbo każemy tedy mowią/ á záś gdy chcemy milczą KwiatKsiąż Hv; HistRzym 24v, 25; SkarKaz 4a; KlonWor **2v.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać, świadczyć (1): owſzitke krziwde rzetzi poſpolitei mawiali [przodkowie domu Borowskich] przeſpietznie zkazdem Panem/ otzim ſtatuta y Kroniky niemiltza. PaprUp E3v.

Przysłowia: Metapho. Silent leges inter arma, Cicer. Milczą/ przeſtayą/ nie ważą nie práwá czáſu woyennego. Mącz 393a; Tám záwżdy Prawo milczy gdźie brząkáią miecze Prot B4.

Głupi iężyk gdy ſercze milczy RejJóz D6 marg.

Fraza: »Pismo (święte), Apostołowie, Bog, Duch święty milczy« (4:1:1:1): KrowObr 200; Gdźie Bog mowi/ idźmy zá tym/ gdźie on milczy/ y nam lepiey milczeć GrzegRóżn K3v; GrzegŚm 13; A o cżym piſmo milcży: tedy ſie y ią ważyć tego niechcę. CzechRozm 12, 35v; CzechEp 207; ReszPrz 53.
Przen: Nie wypowiadać się w piśmie, powstrzymać się od pisania na jakiś temat (7): O gdyſzczy doktorouye ſzwyączy uyznauayą ſyą byez nyedoſtateczny ku uypyſanyu otwym począczyu, a tedy ya muſchą mylczecz glupy PatKaz II 19v; niektorzy/ za lekkié ſobie ludźie maią/ ty ktorzy co popołſku piſzą [...] Bo ieſli inſzy milczą ia niewiem dla czego to czynią MurzHist A2v.

milczeć o czym, o kim (3): Takich zabiaczow/ phariſeuſzow pełno [...] o ktorich ſnać lepiey milczeć niz mało pyſſać. SeklKat I3v, E2, x3.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać (1): ktorym [braciom] ſię zdáło to/ ábych y ia nie milcżał [...] Ia ſwoim piſánim/ drogi drugim nie zágrádzam NiemObr 6.

W przeciwstawieniu: »milczeć ... pisać« (4): wymyſłne [!] odpuſty [...] kxięża wpapieſtwie naczinili/ oktorich/ ſnac lepiey teras milczec nizli mało pyſſac SeklKat x3, E2, I3v; Leop B4v.

Przysłowie: iake ſię wnich [w kościołach] Bałwophalſtwa dzieią/ lepyei teras milczeć niſli krotko otim pyſſać SeklKat E2, I3v, x3; O ktorym ma zá to że lepiey milczeć/ niżli máło piſać. Leop B4v.
α. Zachować tajemnicę, przemilczeć, zataić; tegere Mącz; tacere Vulg (20): KrowObr 233v; BibRadz 2.Reg 13/20; BielKron 71v; Tego [...] Nákriwam/ też táyę/ w táyemnośći mam/ milczę. Mącz 442a, 282d; BudBib 2.Reg 13/20; Izali iednorodny Syn Boży [...] tego chćiał [...] áby ten cud/ o ktorym chćiał áby było milcżano/ zátáić ſię niemogł? SkarŻyw 497; GórnTroas 40; A oni [apostołowie] milczeli [Et ipsi tacuerunt]: y we dni one nikomu nic nie powiedáli tego co widźieli. WujNT Luc 9/36.

milczeć czego (2): KrowObr A; Więc nieboże Ieſli táiſz y milcżyſz wárunku y wády Rzecży ktorą przedáieſz/ iużeś winien zdrády. KlonWor 67.

milczeć o kim, o czym (3): Letz iednák to co iáwnie ná oko widziemy/ Tego onich konietznie miltzeć niemożemy. KrowObr A; Leop Esth 2/10; nie wſzytko Ewángeliſtowie wyráźnie nápiſáli/ y z táiemnicámi około tey przedźiwney [...] ofiáry/ piſmá ſie ſtrzegli/ nie tylo przed niewiernemi ią kryiąc/ ále y przed proſtymi á nieſpoſobnymi Chrześćiány o niey milcząc. SkarKaz 155a.

W przeciwstawieniu: »odpowiedać ... milczeć« (1): ktory [Ner] go pytał o Sámuelu/ odpowiedał mu [Saul]/ ále gdy pytał o pomázániu ná kroleſtwo/ milcżał. BielKron 64.

Zwroty: »milczeć w tej mierze« (1): Mowią że tu goſpodę komuś zápiſuią/ Ale milczeć w tey mierze Kſięża roſkázuią. Prot B3v.

»milcząc ominąć« = pominąć milczeniem (1): Lecż wierę ći Swidwowie/ ſtoią zá Dębinę/ Acż ich wiele przypadkow/ ták milcżąc ominę. Być nie rzekł pochlebuieſz RejZwierz 58v.

»szkoda milczeć [kogo]« (1): ćiebie ſzkodá milcżeć o gromádo święta RybGęśli D4.

Szeregi: »milczeć a nie powiedzieć« (2): Ieſliż będziem milcżeć/ á nie powiemy [si tacuerimus et noluerimus nuntiare] aż ráno będziemy ze złośći karani Leop 4.Reg 7/9; BielKron 24v.

»taić i (a) milczeć« (2): Tacendus, Co ma być milczano á táyono. Mącz 438b; KlonWor 67.

β. Nie śpiewać (3): SkarŻyw 509; Gdy pod láſy mownemi śpiewáć ſię kuśiemy/ Dworna Echo przydrzeźnia/ że milcżeć muśiemy. KlonŻal Bv.

W przeciwstawieniu: »śpiewać ... milczeć« (1): cżemu ty milcżyſz? ty by miał nawięcey śpiewáć/ by dobrze drudzy milcżeli. SkarŻyw 509.

γ. Nie reagować słowem lub czynem na jakąś określoną sytuację, nie protestować; nie upominać się o coś, nie domagać się; nie zaprzeczać; nie wypełniać obowiązku; tacere Mącz, Modrz, Vulg; silere Vulg, PolAnt (81): BierEz H4v; Niebieſki ocietz milcży [...] Anieli vcichli/ nie ktoby ſié [!] ſmilowál nademną OpecŻyw 89; WróbŻołt 49/21; LubPs Z; mawiałeś przećiwko brátu twemu/ á przećiw ſynowi mátki twoiey zákłádałeś zgorſſenie: toś cżynił á milcżałem Leop Ps 49/21; Bogáty nie ſluſznie vcżynił/ á będzie ſie gniewał: á vbogi obráżony będzie milcżał Leop Eccli 13/4, Ex 14/14, Deut 25 arg, Ps 38/13, Is 42/14, 57/11, 1.Mach 11/5; RejFig Eev; Y cżemuż ták pátrzaſz ná ty co wzgárdzáią nas á milcżyſz [et taces]? BibRadz Hab 1/13, Num 30/15 [2 r.], I 156b marg, Esth 4/14, Ps 49/21; BielKron 38, 100v, 463v; Contrahere rictum eorum est qui moesti aut meditabundi sedent, Włożić piſzczele w miech/ kęſáć ſie w wárgi/ to yeſt milczeć y ſmutnym być. Mącz 355d, 239d, 327a; nieśmiałem ktemu nic rzec/ iż ini rzkomo mędrſzy milczeli SienLek 95v; BudBib Esth 4/13, Is 57/11, 1.Mach 11/5; ModrzBaz 132v; ArtKanc E10; W okrutney męce ſwoiey milcżał Pan łáſkáwy/ Zá káty modłę cżynił LatHar 521; SkarKaz 3a; Niekupiłeś domu Ty v młodzieńcá tego? milczyſz? tego w ktorym Teraz mięſzkaſz. CiekPotr 9.

milczeć czego (11): Obácż to miły Pánye nye milcż krzywdy moyey/ Nye rácż myę odſtępowáć LubPs I3v, L, S5v; RejWiz 172v; BibRadz I 286a marg; CzechRozm 39v; To widzę/ Ze tey krzywdy v Graekow nikt ſię do tey doby Niedomagał: milcżeli tego/ ktorym było Przyſtoyniey o to mowić. KochOdpr C; KochPs 50, 167; Iákoby Pan [...] miał tego w ſwey właſney máiętnośći nierządu dopuśćić y onego milcżeć? CzechEp 406; SkarKazSej 703a.

milczeć o kogo, o co (2): Mącz 111b; DO ćiebie Iehowo wołam/ ſkało moiá nie milcż o mię/ ábyś nie zámilczał o mię [ne taceas a me, ne forte sileas a me] BudBib Ps 27/1.

W połączeniach szeregowych (1): Nie milcz/ áni odkłáday: nie ćiérṕ/ boże wiecżny/ Oto przeciwko tobie powſtał lud wſzeteczny. KochPs 124.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: reagować na coś, protestować, upominać się (11): Panie boże y kto tobie będzie rowien/ nieracży milcżeć [ne taceas] ani ſie vſpokoy WróbŻołt 82/2; LubPs I3v, L; KrowObr 167; RejWiz 172v; Existimationem, dignitatemque ab inimicis defendere, Brónić powagi y doſtoynośći ſwey przećiw nieprzyiacielóm/ O ſwą cześć y powagę nie milczeć. Mącz 111b; BudBib Ps 27/1; CzechRozm 39; Niechćiéy krzywdy méy milczéć: oto wſzeteczna Gębá ná mię ſye tárga KochPs 167, 50, 125.

Przysłowie: Ktoć milcży ten przyzwala RejZwierz 24; RejPos 231.
Zwrot: »milcząc cierpieć« (1): bo zbrodnie złych/ ktorym długo milcząc ćierpiał/ będźie [Pan] wſzytki záraz w gniewie karał. SkarKaz 4b.
Szeregi: »milczeć a cierpieć« (1): aleć rozkazuję: milcz a cierp wszytko, co ja chcę, a jeszcze i chwal, co ja czynię? DiarDop 99. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»milczeć a nic nie czynić« (1): A kto milczy/ á nic nie cżyni/ będąc winien czynić co może: pewne ma przyzwolenie y vcześnictwo grzechu cudzego. SkarKazSej 703b.

»milczeć a dopuścić« (1): dáleko więtſzą pomſtę Bozką ták wiele ludźi bluźniących P. Bogá ná tych przywiodą/ ktorzy im tego nie bronią [...] to ieſt ná ty ktorzyby milczeli/ á wam tego dopuśćili. SkarKazSej 703a.

»milczeć a nie mścić się« (1): Napirwym przyſciu [Pan Jezus] miłcżał [!] a nie mſcił ſie WróbŻołt Q3v.

W przen (4): Niech iuż milczą Grekowie/ niech iuż milczą Wloſzy [!]/ Y coż máią lepſzego nád Polſkie roſkoſzy? Prot E; A ták chłop licży groſze/ mili święći milcżą. KlonWor 49.

W połączeniu szeregowym (1): A owy zákryte ſercá y obłudne/ ktore [...] milcząc á nic nie mowiąc/ áni vpomináiąc o potknieniu iego/ gdźie w złym ráźie myślą/ w ſłowách przyiáćiele/ á ná ſercách obłudnicy SkarKazSej 675a.

αα. praw. Nie upominać się o swoje prawa, nie wnosić skargi; tacere JanStat (22): IchM nie tylko z tego żadnej rzeczy nie czynią, ale nas jeszcze nucą, cisną dekretały a mandaty WKM abyśmy milczeli. DiarDop 99, 100; GroicPorz 13v [3 r.]; Powodowéy ſtronie ná rány ábo vćięćie członków nalezy [!] ze dwiemá świádki dowodzić, choć rok cáły będzie milczał SarnStat 620; ieſliby tákowy którégokolwiek ſtanu bądź Krześćiánin/ bądź Zyd milczał [tacuit JanStat 551] trzy látá y trzy mieśiące/ iuż milczenié iemu ná wieki o to dźiedźictwo niech będźie ſkazano. SarnStat 690, 678 [2 r.], 690, 1161.

milczeć komu czego (1): A cisną nas [...] abyśmy im tej krzywdy milczeli, o ktorą na IchM żałujemy DiarDop 99.

milczeć o co (3): MetrKor 40/823; na on czas dalysmi bily Tatarom oczakowa vziwacz [...] dlya poſlug ktore Tatarowye na on czas nam czinyly o ktoriſmi teras mylczely dlia tego ze yeſt wrekv Czeſſarza Tureckiego ſktorim mi mami przyasn przymierze y pokoy LibLeg 10/70v, 11/27.

Zwroty: »milczeć kazać« (1): Sędźia Henryká od tákowéy ſpráwy wolnym vczynił/ y Wálkowi milczeć kazał [silentium Falconi imponendo JanStat 562] SarnStat 594.

»na wieczne (a. potomne) czasy, wiecznie milczeć« (2 : 1): dla tego ſłuſznie ná potomne czáſy milczeć máią wedle práwá. GroicPorz 13; Kto teraz milczy/ áby wiecznie milczał? GroicPorz 13v, 13.

Szeregi: »milczeć, cierpieć« (1): abyśmy milczeli, z pokorą cierpieli. DiarDop 104.

»milczeć a nic nie mowić« (1): yeſliby ktory walaſchin poziwayąncz krolyewſkie zyemye był vchwiczon thedi ma bicz iąth [...] a pan Woyewoda ma ony mylczecz a nicz nyemowicz. MetrKor 40/823.

»milczeć, nic się nie sprzeciwiać« (2): ktho tu kolwiek teraz ieſt v Sądu/ á milczy/ nic ſye themu nieſprzećiwia/ ácz potym ná wieczne czáſy milczeć niema? GroicPorz 13, 13.

δ. Zachowywać się cicho, bezgłośnie; consilere, conticere Calep (55): BierEz F; Kinąwſſy tedy ná nie ręką żeby milcżeli [ut tacerent]/ powiedział im iáko go Pan wywiodł z ćiemnice. Leop Act 12/17; pobudził [Mojżesz] wſzytek lud ku płácżu/ ták áż niewiáſty biły pierśi ſwoie kámieniem/ Przeto ręką ſkázuiąc roſkázował áby ná ſtronę vſtąpili á milcżeli BielKron 45v; ſtrzegli go [Samsona] cáłą noc w bronie mieyſckiey/ lecż dáli pokoy marg Wł/ milcżeli. (–) [tacuerunt] wſzytkę noc rzekąc/ áż po świátłu ráno zábijemy go. BudBib I 142a marg; Conticeo – Zamielcząm mielczę. Calep 252a, 246b.
Zwroty: »milczeć cicho« (1): ſą iedny trąby kthore znák dawáią gdy ſie pothykáć [...] druie [!] co vſtąpić álbo przyſtąpić/ tákież okrzyki cżynić/ álbo kiedy milcżeć ćicho máią BielSpr 16.

»kazać (a. wskazać) milczeć« [szyk zmienny] (3): Ezop [...] ręką im milcżeć wſkazał. BierEz E4v; Rzekł rycerz: Pánie każ milcżeć. A gdy było milcżenie/ rzekł on rycerz HistRzym 98v; SkarŻyw 308.

»milczeć z pokojem« [szyk zmienny] (2): Premere vocem, Táić głoſu/ s pokoyem milczeć. Mącz 320c, 446b.

αα. W imp często z epitetem; bądź cicho, uspokój się; tace Mącz, PolAnt, Cn; desinas Mącz; obmutesce Vulg; sile PolAnt (34): milcż łotrze co mowiſz BierEz B4v, D4; A pan odpowiedzial. Nuze thi lachaczu milcz LibMal 1543/72; RejJóz F8v; Mylcz oto Lepey nieſáley Racczey ſobie pywa naley. RejKup c7v, e7, ſ7, bb4v, cc8v; KrowObr 52; BibRadz Tob 10/5; tacitus citius audies, Day yedno pokoy milcz/ richley uſzłyſzyſz. Mącz 438b, 163b, 395c, 438b; BudBib 4.Reg 2/3, 2/5, Is 23/2; Milcż Luciprze bráćie miły MWilkHist E4, Ev, F; WyprPl B4v; WujNT Mar 1/25; SkarKaz 159a, 277b; Milcz przebóg/ á opuść té máło mądré mowy GosłCast 25, 29 [2 r.], 41 [2 r.], 47.
W przen (3): Milcż [Sile] wſzelkie ćiáło przed oblicżem Iehowy BudBib Zach 2/13 [17].
Szereg: »milcz (a) uśmierz się (a. zamilknij)« (2): [Jezus] sfukał wiátr/ á rzekł morzu/ Milcz á vśmierz ſię [Sile, obmutesce]/ y vćiſzył ſię wiátr/ á ſtháło ſię bárzo ćicho. BibRadz Mar 4/39; zágroźił [Jezus] wiátrowi/ y rzekł morzu: Milcz/ zámilkni [Tace, obmutesce]. Y przeſtał wiátr: á ſtáłá ſię ćiſza wielką. WujNT Mar 4/39.
ββ. W milczeniu słuchać; słuchać nie zabierając głosu; tacere Vulg; tacitus audire Cn (9): GliczKsiąż H5v; Bogacż mowił: á wſſytcy milcżeli [omnes tacuerunt]/ á słowo iego wynioſą aż do oblokow Leop Eccli 13/28, Dan 10/15; Długo potrzebá młodemu milczeć/ áby dobrze mowić vmiał. SkarKaz 42b.
Szereg: »słuchać a milczeć« [szyk 3:2] (5): GliczKsiąż H5v; ſłuchayże mie á milcz [audi me tace]/ á ia ćiebie náuczę mądroſći. BibRadz Iob 33/33; SkarŻyw 142, 193, 335.
ε. Nie móc wydobyć głosu z przyczyn fizycznych (2): Izáiaſz [...] iął ſię zá vſtá y mowił: Ach mię/ mowić trudno/ muśi milczeć/ pomázáną gębę mam [bibl. Vulg Is 6/5] SkarKaz 277b.
Szereg: »milczeć i nie moc mowić« (1): a oto będźieſz milczáł i niebędźieſz mógł mowić [Et ecce eris tacens, et non potens loqui] (marg) milczący i niemożny (‒) MurzNT Lue 1/20.
b. O zwierzętach (9): [Baranek] Ieſt też zwierzę na cirpliwſze, bo gdi ie zabija: nie woła, gdi ſtrzigą: milcży FalZioł IV 2a; na Wioſnę w ſpiewaniu ſwoiem dziwne tenori [drozd] wypuſzcża [...] Na zimę milcży albo telko piſka. FalZioł IV 25c; zły by tho pies był/ gdy widzi á ono páná ſſárpáią/ á on by miltzał. KrowObr C4v; BielKron 458; rybá ienſz milcży HistRzym 24.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... śpiewać (2), kwiczeć« (3): Gdy ie ćiągną ná zábićie: Cżemu owcá idąc milcży/ A wieprz záśie śilno kwicży? BierEz C3v; Gdy theż Skowronek ſpiewa, tedy dzień pogodny bywa/ bo chmurnego cżaſu zawſze milcży. FalZioł IV 24a; To wiem/ że ſię godźi ſzczygłowi ſpiewać/ nie tilko kiedy ſłowik milczy ale téſz kiedy ſpiewá MurzHist A2v.

Przysłowie: Nie podoba mi ſię ten dom/ w ktorym/ kiedy y kokoſz gdacże/ kur milcży. WerKaz 287.
2. Imiesłów w funkcji przysłówka; tacens Cn (11):
a. W milczeniu; cicho; tacite Mącz, Calep (7): WróbŻołt 76/6; RejWiz 163v; Tacite aduerbium, Cicho/ milcząć [!]/ nic nie mówiąc. Mącz 438b, 438b; iednák [żołnierze] máiąc odpowiedźią iego [Jana] gęby záwárte/ milcżąc precż odeyść muſieli. CzechRozm 254; Tacite ‒ Milczącz, czicho. Calep 1044b.
Wyrażenie: »cicho milcząc« (1): TEgo [Teodozyjusa] gdy áż pod niebo pochlebcá wychwalał/ Ten długo ćicho milcżąc/ ná wſzytko przyzwalał. RejZwierz 16v.
b. Pokornie, skromnie (2): Bo ći [poganie] iuż milcżąc chodzą/ ſámi ſie vználi/ Ze ſobie ſámi krzywi/ iż Bogá nie ználi. RejWiz 164; iż nie tylko to ieſt ćichy czo tylko w kącie milcżąc leży/ á ni nacz dobrego áni ludziom/ áni Bogu/ áni Rzeczypoſpolitey przygodzić ſie nie może. RejZwierc 139.
c. Skrycie, ukradkiem; dissimulanter Calep (2): boiąc ſie krolá [Mojżesz] ſzedł milcżąc w nieznáiome kráiny. BielKron 28; Dissimulanter – Nakricie, milcżąc. Calep 333b.

Synonimy: 1.a.α. przemilczeć, taić, zataić; δ. uspokoić się; 2.a. cicho; b. cicho, pokornie, skromnie; c. chyłkiem, kryjomką, kryjomkiem, kryjomko, kryjomo, potajemnie, skrycie, tajemnie, »ukradkiem«, zakrycie.

Formacje współrdzenne: pomilczeć, przemilczeć, wymilczeć, zamilczeć, zmilczeć, zmilczeć się; przemilknąć, umilknąć, zamilknąć, zamilknąć się, zmilknąć, zmilknąć się; umilkać, zmilkać; przemilczać, zamilczać; umilkiwać; milczawać, zamilczawać, zamilczawać się; przemilczywać, zamilczywać.

Cf MILCZANY, MILCZĄCY, MILCZENIE

TG