[zaloguj się]
[pdf]

MILCZEĆ (473) vb impf

milczeć (472), mielczeć (1); milczeć: mielczeć Calep (6:1).

mielczeć z tekstu nie oznaczającego é, w końcowym e wahania.

Fleksja
inf milczeć
indicativus
praes
sg pl
1 milczę milcz(e)my
2 milczysz milczycie
3 milczy milczą
praet
sg pl
1 m milczåłem, -em, -m milczåł m pers -(s)my milczeli
2 m milczåłeś, -ś milczåł m pers
3 m milczåł m pers milczeli
f milczała m an
n milczało subst
fut
sg pl
1 m milczeć będę, będę milczåł m pers będziem milczeć
f będę milczała m an
2 m będziesz milczåł, milczeć będziesz m pers będziecie milczeć, milczeć będziecie
f milczeć będziesz m an
3 m będzie milczåł, milczeć będzie m pers milczeć będą
n subst będą milczeć
imperativus
sg pl
2 milcz, milczże milczcie, milczcież
3 niechåj, niechże milczy, milcz niech, niechåć milczą
conditionalis
sg pl
1 m bych milczåł m pers by(s)my milczeli
f bych milczała m an
2 m milczåłby, by milczåł, być milczåł m pers byście milczeli
f byś milczała m an
3 m milczåłby, by milczåł m pers by milczeli
f by milczała m an
con praet
pl
2 m pers byście byli milczeli
impersonalis
ma być milczåno
praes milczy się
con by było milczåno
participia
part praes act milcząc

inf milczeć (89); -eć (4), -éć (3), -(e)ć (82); -eć ForCnR, GosłCast; -éć OrzQuin; -eć : -éć KochPs (1:1), SarnStat (1:1). ◊ praes 1 sg milczę (18). ◊ 2 sg milczysz (16). ◊ 3 sg milczy (55). ◊ 1 pl milcz(e)my (1). ◊ 2 pl milczycie (1). ◊ 3 pl milczą (26). ◊ praet 1 sg m milczåłem, -em, -m milczåł (8). ◊ 2 sg m milczåłeś, -ś milczåł (2). ◊ 3 sg m milczåł (47). f milczała (7). n milczało (2). ◊ 1 pl m pers -(s)my milczeli (2). ◊ 3 pl m pers milczeli (14). ◊ fut 1 sg m milczeć będę (3) RejZwierz, RejPos, BudBib, będę milczåł (1) RejKup. f będę milczała (1). ◊ 2 sg m będziesz milczåł (3), milczeć będziesz (1); będziesz milczåł MurzNT, CiekPotr, będziesz milczåł : milczeć będziesz LubPs (1:1). f milczeć będziesz (2). ◊ 3 sg m będzie milczåł (4) WróbŻołt (2), Leop, SarnStat, milczeć będzie (2) RejFig, BudBib. ◊ 1 pl m pers będziem milczeć (1). ◊ 2 pl m pers będziecie milczeć (1) Leop, milczeć będziecie (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers milczeć będą (1). subst będą milczeć (1). ◊ imp 2 sg milcz (54) [w tym z pt: milczże (5)]. ◊ 3 sg niechåj, niechże milczy (3) PatKaz III, WujNT (2); milcz GlabGad L8. ◊ 2 pl milczcie (11) [w tym z pt: milczcież (1)]. ◊ 3 pl niech, niechåć milczą (7). ◊ con 1 sg m bych milczåł (2). f bych milczała (1). ◊ 2 sg m milczåłby, by milczåł (2) BielŻyw (2), być milczåł (1) RejPos. f byś milczała (1). ◊ 3 sg m milczåłby, by milczåł (16). f by milczała (5). ◊ 1 pl m pers by(s)my milczeli (5). ◊ 2 pl m pers byście milczeli (1). ◊ 3 pl m pers by milczeli (14). ◊ con praet 2 pl m pers byście byli milczeli (1). impers ma być milczåno (1). ◊ praes milczy się (1). ◊ con by było milczåno (1). ◊ part praes act milcząc (35).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Nie wydawać głosu (462):
a. W odniesieniu do człowieka: nic nie mówić; nie zabierać głosu, nie wypowiadać się w jakiejś sprawie; nie pytać; nie odpowiadać na pytania; silere Mącz, Calag, Calep, PolAnt, Vulg, Cn; tacere Mącz, Calag, Calep, Cn; praestare silentium Mącz, Cn; quiescere, reticere, usurpationem vocis abstinere, premere vocem Mącz; obticere, silescere, moderari linguae, tenere silentium a. se in silentio a. intra silentium Cn (453): á cożći się dzieie/ Iż ći mowy niedoſtáie. Wſzákeś przedtym śiłá mowił [...] Otoż kiedy trzebá milcżyſz/ Albo co mowią nieſłyſzyſz. BierEz B4v, B4v, C2v, D3, I2, M3; OpecŻyw 8v, 60, 73v, 113v, 114 (8); By ty wiedźiáł tzo my wiémy/ podobno by woláł milcżećz? ForCnR D3v; HistJóz A2; TarDuch [C4]v; Pytał ſie go [Ipokrasa] ieden o marnych rzeczach ale on milcżał, y rzekł iemu cżemu milcżyſz, on rzekł, takie pytanie odpowiedzi niema. BielŻyw 68, 8,16, 24, 41, 50 (13); napiſał wolą ſwoię aby ią cżedł kto vmie [...] á kto nie vmie lepiey milcż. GlabGad L8; March2 D2v [4 r.]; WróbŻołt 31/3; RejRozpr K; lepiey bis milcżała Bis wilka na ſię z laſa tu nie wyſzczekała RejJóz H3v, C7; A komu milczeć prziſtoy Ten nawieczj płotek [!] brogi RejKup x4, d8v, i7, 13v, q2v, dd8v [2 r.]; Ale coby wthym było/ moyá rzecż milczeć GliczKsiąż D5; ſą Mniſzy Kártuzowie/ y inni ktorzy ſiedzą w klaſztorzech á miltzą. KrowObr 44v; Niewiáſty w kośćiele niech milcżą [taceant], Leop 1.Cor 14/34; OrzList e2v; KochZuz A4v; RejFig Dd4; Nie boi ſie przymowek/ á káżdemu gębę/ Zámknie/ ze y ia z nimi/ pewnie milcżeć będę. RejZwierz 100; Acz był mogł milcząc ſercem Bogá chwálić BibRadz I 7a marg, 4.Reg 7/9, Iob 13/5, Am 6/10, Eccli 32/10; OrzRozm C4; kazáłá mi [sołtanowa] bliżey przyſtąpić/ pytáiąc chcęli co ieść: iam milcżał. BielKron 458, 15v, 55v, 327v; GrzegRóżn K3v; Abowiem kto nie według czaſu milcżi/ tedy w tey yedney rzeczy tylko grzeſzy iż milćży. KwiatKsiąż C3; Mącz 236b, 258a, 313a, 342a, 393a (10); OrzQuin F2v marg, S2v; Przeto że ſtárſzy milcżą gdźie mowić ſię godźi/ Drudzy ledá co plotą iáko ludźie młodźi. Prot A2v; Milcżeć muśi M. kſięże/ komu rzecży nie doſtáie. GórnDworz H3v, N7, X5v; Słyſz/ widź/ á milcż chceſzli áby żyw był w pokoiu. HistRzym 109v, 110; wołay zá nim beſpiecżnie: O miły Pánie á ſynu Dawidow/ zmiłuy ſie nádemną. [...] Bo ácżći będą ná cię drugie tłuſzcże wołáły ábyś milcżał RejPos 68v, 231v; iż chociaj milcży/ ále co wiedzieć co myſli. RejZwierc 77; Iż nigdy [mądrzy] nie żáłowáli/ Kiedy poććiwie milcżeli/ Niżli bełkocąc łgáć mieli. RejZwierc 233v, 50, 211v; KochMon 22; Cżłowiek mądry milcży [Homo sapiens tacebit] áſz cżás ſłuſzny vpátrzy/ á ſzcżebietliwy głupiec nie pátrza cżáſu. BudBib Eccli 20/7, Ps 4/4, sap 8/12, Eccli 20/1, 5, 6 [2 r.] (10); BudNT 1.Cor 14/34; iż gdy wáſz [szlachecki] ſtan milczy/ milcży práwo Boże w tey koronie [ut ordine vestro silente sileat lex Divina] ModrzBaz 144v, [41], 60; SkarJedn 284; KochOdpr C; Schweigen. Milcżeć. Tacere, silere. Calag 431a; z ktorych [ran] gdy ieden towárzyſz płynącą krew obácżył: pytał/ zkąd tá krew: on milcżał SkarŻyw 29, 443, 444 [3 r.], 508, 566; MIlczyćie w obiad/ móy Pánie Konraćie/ Czy tylko ná chléb gębę ſwą chowaćie? KochFr 12; Bo kto zá Elephántowę zaydźie tám raz bronę/ Nie wroći ſię ná tę ſtronę. [...] Lecż miedzy cżcżemi ćięniámi w Cypryſſowym gáiu/ Milcży tám/ w milczącym kráiu. KlonŻal C3v; PudłFr 53; Calep 374b, 979b, 1044a; GrabowSet Q2v, V3v; LatHar 80, 695; WujNT Matth 26/63, Mar 3/4, 9/34, Luc 14/4, 1.Cor 14/30, 34, s. 181, 612; O wielu rzeczy bądź iáko niewiedzący/ á ſłuchay milcząc [audi tacens Vulg Eccli 32/12] á pytáiąc SkarKaz 42b, 42b; CiekPotr 39; nie mówił [młodzieniec] y ſłowá. Właſnie milczał/ kiedy ſie komu záwrze mowá/ Albo kiedy ſie owo kto więc winien dawa/ Widząc że iuż prózno: ſłów mu práwie nieſtawa. GosłCast 71, 27, 67; [Y głupiego gdy milcży [tacuerit] zá mądrego pocżytáią BudBib Prov 17/28 (Linde)].

milczeć kogo [= o kim] (1): Niech go [Pana] chwalą gdźie ludu zbór nawiętſzy będźie/ Niech go nie milczą/ gdźie rádá śiędźie. KochPs 165.

milczeć na co (1): á tyś [Odkupicielu] ná wſzyſtko milczał/ vft ſwoich nie otwiéráiąc SiebRozmyśl C.

milczeć o co (1): A o ſkarb iuż rácżey milcż PaprPan M3v.

milczeć o kim, o czym (15): OpecŻyw 67, 149v; aczkolym nyeuymowny, a wzdy mylczecz nyechczą othwym na ſzwyąthſchym y naczyſtſzym począczyu PatKaz II 19v; PatKaz III 91; WróbŻołtGlab A2v; Diar 109; Leop Ps 38/3; RejZwierz A6v; Prot B3v, B4v; GórnDworz G5v; RejPos 206v; SkarŻyw 211; ActReg 128; GosłCast 42.

milczeć w czym [= o czym] (1): nate dwie rzeczy nie było concluzyei bo milczeli wnich wszyscy Krom Marszałka ActReg 10.

Ze zdaniem dopełnieniowym: nie mówiąc, nie chwaląc się (1): Owam był Dworzáninem długo v Neptuná [...] Milczę iż Morzſkie Pánny mnie rády ſłużyły. Prot A3.

Ze zdaniem celowym i przyczynowym [aby (1), bo (1), przeto (1)] (3): Iezus milczál/ [...] aby vkázál ijże Pilát darmo pytál OpecŻyw 130v; milcżcie bo ſie boię żeć was bogouie nie wyſłuchaią. BielŻyw 16, 16.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... mowić (21), wołać (14), pytać (2), dziękować, przemowić, swarzyć się, wrzeszczeć, wysławiać, wyznawać, wzywać, [powiedać]« (44): A boięcy ſie Iudáſs/ aby ſie tym niewydál ijż milcżál gdy drudzy pytali mowiątz OpecŻyw 94, [61]v, 73v; BielŻyw 8, 37, 41, 130; O inſzych iey vcżinkach cznothliwych radniey wolę milcżeć niż bych ie miał wyſlawiać niedoſtatecżnie WróbŻołtGlab A2v; LudWieś B5v; A tak ſnadz wolę milcżeć nizłi prozno mowić RejJóz I3; RejKup g2v; Gdźieto wielé ich gromiło go [Bartymeusza] aby milczáł/ Leć on tym więcyi wołáł [ut taceret ille autem ... clamabat] MurzNT Mar 10/48, Luc 19/40; Diar 34; GliczKsiąż H5v; tu Ian ſwięty iákoby pálcem vkazał ty/ być z Bogá/ y z Duchá ſwiętego/ ktorzy nie miltzą/ ále wyznawáią przed ludzmi/ iż Pan Kryſtus w ćiele przyſzedł KrowObr 65v; Ale wáſzy by w kotle záwżdy piwo wárzą/ A bárzo rzadko milcżą/ bo ſie wſzytko ſwárzą. RejWiz 164v; Leop Luc 18/39; A dobrze/ kiedy ſie ták/ omylny ſwiát mieni/ Iż kiedy mądrzy milcżą/ niech mowią ſzaleni. RejZwierz A6v; BibRadz Mar 10/48; coż rzeczeſz o nas Dworzánoch/ [...] Bá moẃże/ czemu milczyſz? OrzRozm R; KwiatKsiąż C3; OrzQuin 03, Aa4v; GórnDworz G5v, N3; RejPos 66v, 68v, 223v, 231v; RejZwierc 188v, 240; PudłFr 20; Phil G; Kiedy milcżę/ łzy leię/ ieſli ćię też wzywam/ Płácżę GrabowSet E4; WujNT Matth 20/31, Mar l0/48, Luc 18/39, 19/40, 1.Cor 14/28, s. 615; Mówże co: czemu milczyſz? przemówić potrzebá GosłCast 28, 71; [SenekaGórn 74 cf Przysłowia].

W porównaniach (4): OpecŻyw 116v; nie otworzył vſt ſwoich wiedźion ku zábićiu iáko báránek/ á przed ſtrzyżącym iáko owiecżká milczáł [sicut ovis coram tondentibus eam obmutuit] BibRadz Iz 53/7; RejZwierc [233]; on iáko vſtá záwiązáne máiąc/ milcżał SkarŻyw 166.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: mówić, głosić, świadczyć (11): WróbŻołt 49/3, Q3v; I thu bych práwdy nieznała Wierż mi że bych niemylcżałá RejKup q5, Vv; Pan Kryſthus zwolennikom ſwoim roſkazał/ niemiltzeć [...] Kazał im [...] przepowiádáć Ewánielią Swiętą. KrowObr 44v; Opowiádałem świátu ſpráwiedliwość twoię [Boże]/ Y dźiś nie milcźę: ſam znaſz chęć moię. KochPs 59, 165; GrabowSet Y. Cf »mow a nie milcz«.

Przysłowia: bibl. OpecŻyw 73v; MurzNT Luc 19/40; RejPos 156, 267v; A thák moy miły brácie iużći y kámienie muśi wołáć/ gdy ſynowie Abráámowi milcżą RejZwierc 188v, 240; Powiedam wam/ iż ieſliby ći milczeli/ kámienie wołáć będą [quia si hi tacuerint, lapides clamabunt]. WujNT Luc 19/40. [Ogółem 7 r.].

Kto nieumie milceć nieumie też mowić. BielŻyw 41; GliczKsiąż H6.

Bezpiecżniey ieſt milcżeć niż mowić BielŻyw 37; KwiatKsiąż C3.

To prawie obyczay Wilczi Gdy kto winien tedy milczi RejKup CC; RejZwierc [233].

By záwżdy ludzie milcżeli/ Więceyby pokoiu mieli. BierEz D2.

Lepiey ieſt milcżeć, niż głupiemu á złemu odpor cżynić. BielŻyw 165.

TRudno milczéć gdy boli/ trudno niewołáć w złéy tóni OrzQuin A3v.

[Kto dał dobrodźieyſtwo, niechay milczy, á kto wźiął, niechay o nim powieda. SenekaGórn 74 (Linde).]

Frazy: »ja milczę« = w zdaniu wtrąconym: nie ma o czym mówić, rzecz oczywista (1): Onać [królowa] laſkę w opiekę/ dwor wſzytek zlećiłá/ Ná cżym ſię (lecż ia milcżę) nic nie omyliłá. SapEpit [B2].

»nie będziesz milczał« = w zdaniu wykrzyknikowym z odcieniem pytajnym oznacza groźbę: zamilcz, przestan mówić (1): Nie czyń tego, czymże ſię będziemy nápotym Zywić? Nie będzieſz milczał? CiekPotr 40.

Zwroty: »milczeć kazać (a. rozkazać)« = indicere silentium Calag; facere silentium, favere linguis iubere Cn [szyk zmienny] (13): RejKup bb 7; A chceſz ſlyſzeć/ tzemu duchowi nietzyſtemu miltzeć roſkazał? KrowObr 52, 52v [3 r.]; OrzList e2v; RejZwierc 50, Aa4; Calag 268b; Ale ſię oſzukáć pochlebſtwem iego [czarta] nie dał: záwołał nań ſrogo: ſtul gębę nieprzyiaćielu/ Chryſtus ći milcżeć każe SkarŻyw [236], 31, 510; WujNT 135.

»przyzwalać głową a milczeć; milcząc przyzwalać« = tacitus assentari Cn [szyk zmienny] (2; 1): Abowiem przychodzi gniew Boży/ nietylko ná ty/ ktorzy to tzynią [...] ále teſz y ná ty/ ktorzy miltząc przyzwaláią KrowObr 147; Wyrwie ten to/ ow owo pytáć/ á on iedno przyzwala głową/ á milcży GórnDworz Tv [idem] WerGośc 253.

»wszytko milczeć« [szyk zmienny] (3): Był przy they zgodzie Iulian Kárdynał Papieſki kthory milcżał wſzytko zwieſiwſzy głowę. BielKron 304, 104; Gdy kto w kącie wſzytko milcży/ A iáko Bárnádyn ſiedzi/ Drugich ſłucháiąc ſpowiedzi. RejZwierc [233]b.

Szeregi: »milczeć (a) nie mowić (nic)« [szyk 2:1] (3): RejPos 206v; iż cżłowiek vmárły milcży á niemowi áż do dniá Kryſthuſowego GrzegŚm 10; SkarŻyw 102.

»mowić a nie milczeć« (3): Nieboy ſię/ ále mow á nie milcż [Ne time (marg) Noli timere (–) sed loquere, et ne taceas] BudNT Act 18/9; CzechRozm 202; WujNT Act 18/9. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

»milczeć a mowić nie chcieć« (1): Płákáłá tedy á milcżáłá/ á mowić tego niechćiałá SkarŻyw 341.

»milczeć a przestać mowić« (1): Iż dla Sionu [...] milcżeć nie będę/ á dla Ieruzalem mowić nie przeſtánę [Propter Sion non tacebo et propter Ierusalem non quiescam Vulg Is 62/1] RejPos 3.

»milczeć a (ale) (nic) nie odpowiedzieć (a. odpowiedać)« [szyk 3:1] (4): Iezus mily na to ni ſlowa nieodpowiedziál/ ale [...] pokornie ſtoiątz milcżál. OpecŻyw 114; Nicże nie odpowiedaſz? ocż ći przećiw tobie świádcżą? Ale on [Jezus] milczał á nic nie odpowiedźiał [tacebat, et nihil respondit]. BibRadz Mar 14/61 [idem] LatHar 709; WujNT Mar 14/61. [Zawsze przekład tego samego tekstu].

»milczeć a nie płakać« (1): Ach nieſtotys miły panie [...] Radſzey mię iuż day domęczyć [...] (–) Milcz oto a nie płacż pani RejJóz H6.

»milczeć a nie powiedzieć« (1): cżemu milcżyſz á nie powieſz/ ieſli ſię o co fráſuieſz? SkarŻyw 142.

»milczeć a włożyć w miech piszczeli« (1): Lepiey by ſnadź goſpodze abyſcie milcżeli A dobrze też więcz cżaſem włozyć w miech piſzczeli RejJóz H3.

»milczeć i nie wołać« (1); Y iąl wolatz wielkim gloſem [...] A ijdący mimo gij/ pocżęli go karatz aby milcżál ij niewolál [taceret Vulg Mar 10/48] OpecŻyw [61]v.

»milczeć a nie wyznawać« (1): ty záſię vkazal być/ nie z Bogá áni s Kryſtuſá/ ktorzy miltzą/ á nie wyznawáią przed ludzmi Iezu Kryſtá/ iż w ćiele przyſzedł KrowObr 65v.

W przen (29): BierEz L2v; Sumnienie czyązy na poſła iż iey [prawdzie] milczecz każe. RejKup d8 did; Srebroć mowić nie vmie [...] Gdyż ono ſámo milcży/ by oni [przyjaciele] mowili RejZwierz 35v; KochZg A2; HistRzym 24; ModrzBaz 144v; Teraz/ iáko to noc milczy/ wiecznemu Chwałę oddayćie winną bogu ſwemu. KochPs 197; iáko rzecż piękna y droga milcżąc ſama do ſiebie ćiągnie: tak wzor cnot [...] dziwnie ſercá do ſiebie wabi. SkarŻyw A3v; KochFr 61; Milcżą gory Maenálſkie/ milcżą łyſe ſkáły. KlonŻal Bv; GrabowSet Q; Niechże ty złe ięzyki milczą SkarKaz 549b.

milczeć o czym (5): Wiem że ćiáło Páná Kryſtuſowe/ ktore ieſt w niebie/ nieieſth martwe/ áni bezekrwie. Atzkolwiek Duch Swięty otym miltzy KrowObr 200; RejZwierc 240; CzechRozm 12, 35v; CzechEp 207.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... krzyczeć (2), mowić, płakać, wołać« (5): [księgi] kiedy chcemy álbo każemy tedy mowią/ á záś gdy chcemy milczą KwiatKsiąż Hv; HistRzym 24v, 25; SkarKaz 4a; KlonWor **2v.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać, świadczyć (1): owſzitke krziwde rzetzi poſpolitei mawiali [przodkowie domu Borowskich] przeſpietznie zkazdem Panem/ otzim ſtatuta y Kroniky niemiltza. PaprUp E3v.

Przysłowia: Metapho. Silent leges inter arma, Cicer. Milczą/ przeſtayą/ nie ważą nie práwá czáſu woyennego. Mącz 393a; Tám záwżdy Prawo milczy gdźie brząkáią miecze Prot B4.

Głupi iężyk gdy ſercze milczy RejJóz D6 marg.

Fraza: »Pismo (święte), Apostołowie, Bog, Duch święty milczy« (4:1:1:1): KrowObr 200; Gdźie Bog mowi/ idźmy zá tym/ gdźie on milczy/ y nam lepiey milczeć GrzegRóżn K3v; GrzegŚm 13; A o cżym piſmo milcży: tedy ſie y ią ważyć tego niechcę. CzechRozm 12, 35v; CzechEp 207; ReszPrz 53.
Przen: Nie wypowiadać się w piśmie, powstrzymać się od pisania na jakiś temat (7): O gdyſzczy doktorouye ſzwyączy uyznauayą ſyą byez nyedoſtateczny ku uypyſanyu otwym począczyu, a tedy ya muſchą mylczecz glupy PatKaz II 19v; niektorzy/ za lekkié ſobie ludźie maią/ ty ktorzy co popołſku piſzą [...] Bo ieſli inſzy milczą ia niewiem dla czego to czynią MurzHist A2v.

milczeć o czym, o kim (3): Takich zabiaczow/ phariſeuſzow pełno [...] o ktorich ſnać lepiey milczeć niz mało pyſſać. SeklKat I3v, E2, x3.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać (1): ktorym [braciom] ſię zdáło to/ ábych y ia nie milcżał [...] Ia ſwoim piſánim/ drogi drugim nie zágrádzam NiemObr 6.

W przeciwstawieniu: »milczeć ... pisać« (4): wymyſłne [!] odpuſty [...] kxięża wpapieſtwie naczinili/ oktorich/ ſnac lepiey teras milczec nizli mało pyſſac SeklKat x3, E2, I3v; Leop B4v.

Przysłowie: iake ſię wnich [w kościołach] Bałwophalſtwa dzieią/ lepyei teras milczeć niſli krotko otim pyſſać SeklKat E2, I3v, x3; O ktorym ma zá to że lepiey milczeć/ niżli máło piſać. Leop B4v.
α. Zachować tajemnicę, przemilczeć, zataić; tegere Mącz; tacere Vulg (20): KrowObr 233v; BibRadz 2.Reg 13/20; BielKron 71v; Tego [...] Nákriwam/ też táyę/ w táyemnośći mam/ milczę. Mącz 442a, 282d; BudBib 2.Reg 13/20; Izali iednorodny Syn Boży [...] tego chćiał [...] áby ten cud/ o ktorym chćiał áby było milcżano/ zátáić ſię niemogł? SkarŻyw 497; GórnTroas 40; A oni [apostołowie] milczeli [Et ipsi tacuerunt]: y we dni one nikomu nic nie powiedáli tego co widźieli. WujNT Luc 9/36.

milczeć czego (2): KrowObr A; Więc nieboże Ieſli táiſz y milcżyſz wárunku y wády Rzecży ktorą przedáieſz/ iużeś winien zdrády. KlonWor 67.

milczeć o kim, o czym (3): Letz iednák to co iáwnie ná oko widziemy/ Tego onich konietznie miltzeć niemożemy. KrowObr A; Leop Esth 2/10; nie wſzytko Ewángeliſtowie wyráźnie nápiſáli/ y z táiemnicámi około tey przedźiwney [...] ofiáry/ piſmá ſie ſtrzegli/ nie tylo przed niewiernemi ią kryiąc/ ále y przed proſtymi á nieſpoſobnymi Chrześćiány o niey milcząc. SkarKaz 155a.

W przeciwstawieniu: »odpowiedać ... milczeć« (1): ktory [Ner] go pytał o Sámuelu/ odpowiedał mu [Saul]/ ále gdy pytał o pomázániu ná kroleſtwo/ milcżał. BielKron 64.

Zwroty: »milczeć w tej mierze« (1): Mowią że tu goſpodę komuś zápiſuią/ Ale milczeć w tey mierze Kſięża roſkázuią. Prot B3v.

»milcząc ominąć« = pominąć milczeniem (1): Lecż wierę ći Swidwowie/ ſtoią zá Dębinę/ Acż ich wiele przypadkow/ ták milcżąc ominę. Być nie rzekł pochlebuieſz RejZwierz 58v.

»szkoda milczeć [kogo]« (1): ćiebie ſzkodá milcżeć o gromádo święta RybGęśli D4.

Szeregi: »milczeć a nie powiedzieć« (2): Ieſliż będziem milcżeć/ á nie powiemy [si tacuerimus et noluerimus nuntiare] aż ráno będziemy ze złośći karani Leop 4.Reg 7/9; BielKron 24v.

»taić i (a) milczeć« (2): Tacendus, Co ma być milczano á táyono. Mącz 438b; KlonWor 67.

β. Nie śpiewać (3): SkarŻyw 509; Gdy pod láſy mownemi śpiewáć ſię kuśiemy/ Dworna Echo przydrzeźnia/ że milcżeć muśiemy. KlonŻal Bv.

W przeciwstawieniu: »śpiewać ... milczeć« (1): cżemu ty milcżyſz? ty by miał nawięcey śpiewáć/ by dobrze drudzy milcżeli. SkarŻyw 509.

γ. Nie reagować słowem lub czynem na jakąś określoną sytuację, nie protestować; nie upominać się o coś, nie domagać się; nie zaprzeczać; nie wypełniać obowiązku; tacere Mącz, Modrz, Vulg; silere Vulg, PolAnt (81): BierEz H4v; Niebieſki ocietz milcży [...] Anieli vcichli/ nie ktoby ſié [!] ſmilowál nademną OpecŻyw 89; WróbŻołt 49/21; LubPs Z; mawiałeś przećiwko brátu twemu/ á przećiw ſynowi mátki twoiey zákłádałeś zgorſſenie: toś cżynił á milcżałem Leop Ps 49/21; Bogáty nie ſluſznie vcżynił/ á będzie ſie gniewał: á vbogi obráżony będzie milcżał Leop Eccli 13/4, Ex 14/14, Deut 25 arg, Ps 38/13, Is 42/14, 57/11, 1.Mach 11/5; RejFig Eev; Y cżemuż ták pátrzaſz ná ty co wzgárdzáią nas á milcżyſz [et taces]? BibRadz Hab 1/13, Num 30/15 [2 r.], I 156b marg, Esth 4/14, Ps 49/21; BielKron 38, 100v, 463v; Contrahere rictum eorum est qui moesti aut meditabundi sedent, Włożić piſzczele w miech/ kęſáć ſie w wárgi/ to yeſt milczeć y ſmutnym być. Mącz 355d, 239d, 327a; nieśmiałem ktemu nic rzec/ iż ini rzkomo mędrſzy milczeli SienLek 95v; BudBib Esth 4/13, Is 57/11, 1.Mach 11/5; ModrzBaz 132v; ArtKanc E10; W okrutney męce ſwoiey milcżał Pan łáſkáwy/ Zá káty modłę cżynił LatHar 521; SkarKaz 3a; Niekupiłeś domu Ty v młodzieńcá tego? milczyſz? tego w ktorym Teraz mięſzkaſz. CiekPotr 9.

milczeć czego (11): Obácż to miły Pánye nye milcż krzywdy moyey/ Nye rácż myę odſtępowáć LubPs I3v, L, S5v; RejWiz 172v; BibRadz I 286a marg; CzechRozm 39v; To widzę/ Ze tey krzywdy v Graekow nikt ſię do tey doby Niedomagał: milcżeli tego/ ktorym było Przyſtoyniey o to mowić. KochOdpr C; KochPs 50, 167; Iákoby Pan [...] miał tego w ſwey właſney máiętnośći nierządu dopuśćić y onego milcżeć? CzechEp 406; SkarKazSej 703a.

milczeć o kogo, o co (2): Mącz 111b; DO ćiebie Iehowo wołam/ ſkało moiá nie milcż o mię/ ábyś nie zámilczał o mię [ne taceas a me, ne forte sileas a me] BudBib Ps 27/1.

W połączeniach szeregowych (1): Nie milcz/ áni odkłáday: nie ćiérṕ/ boże wiecżny/ Oto przeciwko tobie powſtał lud wſzeteczny. KochPs 124.

Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: reagować na coś, protestować, upominać się (11): Panie boże y kto tobie będzie rowien/ nieracży milcżeć [ne taceas] ani ſie vſpokoy WróbŻołt 82/2; LubPs I3v, L; KrowObr 167; RejWiz 172v; Existimationem, dignitatemque ab inimicis defendere, Brónić powagi y doſtoynośći ſwey przećiw nieprzyiacielóm/ O ſwą cześć y powagę nie milczeć. Mącz 111b; BudBib Ps 27/1; CzechRozm 39; Niechćiéy krzywdy méy milczéć: oto wſzeteczna Gębá ná mię ſye tárga KochPs 167, 50, 125.

Przysłowie: Ktoć milcży ten przyzwala RejZwierz 24; RejPos 231.
Zwrot: »milcząc cierpieć« (1): bo zbrodnie złych/ ktorym długo milcząc ćierpiał/ będźie [Pan] wſzytki záraz w gniewie karał. SkarKaz 4b.
Szeregi: »milczeć a cierpieć« (1): aleć rozkazuję: milcz a cierp wszytko, co ja chcę, a jeszcze i chwal, co ja czynię? DiarDop 99. [Ponadto w połączeniach szeregowych 1 r.].

»milczeć a nic nie czynić« (1): A kto milczy/ á nic nie cżyni/ będąc winien czynić co może: pewne ma przyzwolenie y vcześnictwo grzechu cudzego. SkarKazSej 703b.

»milczeć a dopuścić« (1): dáleko więtſzą pomſtę Bozką ták wiele ludźi bluźniących P. Bogá ná tych przywiodą/ ktorzy im tego nie bronią [...] to ieſt ná ty ktorzyby milczeli/ á wam tego dopuśćili. SkarKazSej 703a.

»milczeć a nie mścić się« (1): Napirwym przyſciu [Pan Jezus] miłcżał [!] a nie mſcił ſie WróbŻołt Q3v.

W przen (4): Niech iuż milczą Grekowie/ niech iuż milczą Wloſzy [!]/ Y coż máią lepſzego nád Polſkie roſkoſzy? Prot E; A ták chłop licży groſze/ mili święći milcżą. KlonWor 49.

W połączeniu szeregowym (1): A owy zákryte ſercá y obłudne/ ktore [...] milcząc á nic nie mowiąc/ áni vpomináiąc o potknieniu iego/ gdźie w złym ráźie myślą/ w ſłowách przyiáćiele/ á ná ſercách obłudnicy SkarKazSej 675a.

αα. praw. Nie upominać się o swoje prawa, nie wnosić skargi; tacere JanStat (22): IchM nie tylko z tego żadnej rzeczy nie czynią, ale nas jeszcze nucą, cisną dekretały a mandaty WKM abyśmy milczeli. DiarDop 99, 100; GroicPorz 13v [3 r.]; Powodowéy ſtronie ná rány ábo vćięćie członków nalezy [!] ze dwiemá świádki dowodzić, choć rok cáły będzie milczał SarnStat 620; ieſliby tákowy którégokolwiek ſtanu bądź Krześćiánin/ bądź Zyd milczał [tacuit JanStat 551] trzy látá y trzy mieśiące/ iuż milczenié iemu ná wieki o to dźiedźictwo niech będźie ſkazano. SarnStat 690, 678 [2 r.], 690, 1161.

milczeć komu czego (1): A cisną nas [...] abyśmy im tej krzywdy milczeli, o ktorą na IchM żałujemy DiarDop 99.

milczeć o co (3): MetrKor 40/823; na on czas dalysmi bily Tatarom oczakowa vziwacz [...] dlya poſlug ktore Tatarowye na on czas nam czinyly o ktoriſmi teras mylczely dlia tego ze yeſt wrekv Czeſſarza Tureckiego ſktorim mi mami przyasn przymierze y pokoy LibLeg 10/70v, 11/27.

Zwroty: »milczeć kazać« (1): Sędźia Henryká od tákowéy ſpráwy wolnym vczynił/ y Wálkowi milczeć kazał [silentium Falconi imponendo JanStat 562] SarnStat 594.

»na wieczne (a. potomne) czasy, wiecznie milczeć« (2 : 1): dla tego ſłuſznie ná potomne czáſy milczeć máią wedle práwá. GroicPorz 13; Kto teraz milczy/ áby wiecznie milczał? GroicPorz 13v, 13.

Szeregi: »milczeć, cierpieć« (1): abyśmy milczeli, z pokorą cierpieli. DiarDop 104.

»milczeć a nic nie mowić« (1): yeſliby ktory walaſchin poziwayąncz krolyewſkie zyemye był vchwiczon thedi ma bicz iąth [...] a pan Woyewoda ma ony mylczecz a nicz nyemowicz. MetrKor 40/823.

»milczeć, nic się nie sprzeciwiać« (2): ktho tu kolwiek teraz ieſt v Sądu/ á milczy/ nic ſye themu nieſprzećiwia/ ácz potym ná wieczne czáſy milczeć niema? GroicPorz 13, 13.

δ. Zachowywać się cicho, bezgłośnie; consilere, conticere Calep (55): BierEz F; Kinąwſſy tedy ná nie ręką żeby milcżeli [ut tacerent]/ powiedział im iáko go Pan wywiodł z ćiemnice. Leop Act 12/17; pobudził [Mojżesz] wſzytek lud ku płácżu/ ták áż niewiáſty biły pierśi ſwoie kámieniem/ Przeto ręką ſkázuiąc roſkázował áby ná ſtronę vſtąpili á milcżeli BielKron 45v; ſtrzegli go [Samsona] cáłą noc w bronie mieyſckiey/ lecż dáli pokoy marg Wł/ milcżeli. (–) [tacuerunt] wſzytkę noc rzekąc/ áż po świátłu ráno zábijemy go. BudBib I 142a marg; Conticeo – Zamielcząm mielczę. Calep 252a, 246b.
Zwroty: »milczeć cicho« (1): ſą iedny trąby kthore znák dawáią gdy ſie pothykáć [...] druie [!] co vſtąpić álbo przyſtąpić/ tákież okrzyki cżynić/ álbo kiedy milcżeć ćicho máią BielSpr 16.

»kazać (a. wskazać) milczeć« [szyk zmienny] (3): Ezop [...] ręką im milcżeć wſkazał. BierEz E4v; Rzekł rycerz: Pánie każ milcżeć. A gdy było milcżenie/ rzekł on rycerz HistRzym 98v; SkarŻyw 308.

»milczeć z pokojem« [szyk zmienny] (2): Premere vocem, Táić głoſu/ s pokoyem milczeć. Mącz 320c, 446b.

αα. W imp często z epitetem; bądź cicho, uspokój się; tace Mącz, PolAnt, Cn; desinas Mącz; obmutesce Vulg; sile PolAnt (34): milcż łotrze co mowiſz BierEz B4v, D4; A pan odpowiedzial. Nuze thi lachaczu milcz LibMal 1543/72; RejJóz F8v; Mylcz oto Lepey nieſáley Racczey ſobie pywa naley. RejKup c7v, e7, ſ7, bb4v, cc8v; KrowObr 52; BibRadz Tob 10/5; tacitus citius audies, Day yedno pokoy milcz/ richley uſzłyſzyſz. Mącz 438b, 163b, 395c, 438b; BudBib 4.Reg 2/3, 2/5, Is 23/2; Milcż Luciprze bráćie miły MWilkHist E4, Ev, F; WyprPl B4v; WujNT Mar 1/25; SkarKaz 159a, 277b; Milcz przebóg/ á opuść té máło mądré mowy GosłCast 25, 29 [2 r.], 41 [2 r.], 47.
W przen (3): Milcż [Sile] wſzelkie ćiáło przed oblicżem Iehowy BudBib Zach 2/13 [17].
Szereg: »milcz (a) uśmierz się (a. zamilknij)« (2): [Jezus] sfukał wiátr/ á rzekł morzu/ Milcz á vśmierz ſię [Sile, obmutesce]/ y vćiſzył ſię wiátr/ á ſtháło ſię bárzo ćicho. BibRadz Mar 4/39; zágroźił [Jezus] wiátrowi/ y rzekł morzu: Milcz/ zámilkni [Tace, obmutesce]. Y przeſtał wiátr: á ſtáłá ſię ćiſza wielką. WujNT Mar 4/39.
ββ. W milczeniu słuchać; słuchać nie zabierając głosu; tacere Vulg; tacitus audire Cn (9): GliczKsiąż H5v; Bogacż mowił: á wſſytcy milcżeli [omnes tacuerunt]/ á słowo iego wynioſą aż do oblokow Leop Eccli 13/28, Dan 10/15; Długo potrzebá młodemu milczeć/ áby dobrze mowić vmiał. SkarKaz 42b.
Szereg: »słuchać a milczeć« [szyk 3:2] (5): GliczKsiąż H5v; ſłuchayże mie á milcz [audi me tace]/ á ia ćiebie náuczę mądroſći. BibRadz Iob 33/33; SkarŻyw 142, 193, 335.
ε. Nie móc wydobyć głosu z przyczyn fizycznych (2): Izáiaſz [...] iął ſię zá vſtá y mowił: Ach mię/ mowić trudno/ muśi milczeć/ pomázáną gębę mam [bibl. Vulg Is 6/5] SkarKaz 277b.
Szereg: »milczeć i nie moc mowić« (1): a oto będźieſz milczáł i niebędźieſz mógł mowić [Et ecce eris tacens, et non potens loqui] (marg) milczący i niemożny (‒) MurzNT Lue 1/20.
b. O zwierzętach (9): [Baranek] Ieſt też zwierzę na cirpliwſze, bo gdi ie zabija: nie woła, gdi ſtrzigą: milcży FalZioł IV 2a; na Wioſnę w ſpiewaniu ſwoiem dziwne tenori [drozd] wypuſzcża [...] Na zimę milcży albo telko piſka. FalZioł IV 25c; zły by tho pies był/ gdy widzi á ono páná ſſárpáią/ á on by miltzał. KrowObr C4v; BielKron 458; rybá ienſz milcży HistRzym 24.

W przeciwstawieniach: »milczeć ... śpiewać (2), kwiczeć« (3): Gdy ie ćiągną ná zábićie: Cżemu owcá idąc milcży/ A wieprz záśie śilno kwicży? BierEz C3v; Gdy theż Skowronek ſpiewa, tedy dzień pogodny bywa/ bo chmurnego cżaſu zawſze milcży. FalZioł IV 24a; To wiem/ że ſię godźi ſzczygłowi ſpiewać/ nie tilko kiedy ſłowik milczy ale téſz kiedy ſpiewá MurzHist A2v.

Przysłowie: Nie podoba mi ſię ten dom/ w ktorym/ kiedy y kokoſz gdacże/ kur milcży. WerKaz 287.
2. Imiesłów w funkcji przysłówka; tacens Cn (11):
a. W milczeniu; cicho; tacite Mącz, Calep (7): WróbŻołt 76/6; RejWiz 163v; Tacite aduerbium, Cicho/ milcząć [!]/ nic nie mówiąc. Mącz 438b, 438b; iednák [żołnierze] máiąc odpowiedźią iego [Jana] gęby záwárte/ milcżąc precż odeyść muſieli. CzechRozm 254; Tacite ‒ Milczącz, czicho. Calep 1044b.
Wyrażenie: »cicho milcząc« (1): TEgo [Teodozyjusa] gdy áż pod niebo pochlebcá wychwalał/ Ten długo ćicho milcżąc/ ná wſzytko przyzwalał. RejZwierz 16v.
b. Pokornie, skromnie (2): Bo ći [poganie] iuż milcżąc chodzą/ ſámi ſie vználi/ Ze ſobie ſámi krzywi/ iż Bogá nie ználi. RejWiz 164; iż nie tylko to ieſt ćichy czo tylko w kącie milcżąc leży/ á ni nacz dobrego áni ludziom/ áni Bogu/ áni Rzeczypoſpolitey przygodzić ſie nie może. RejZwierc 139.
c. Skrycie, ukradkiem; dissimulanter Calep (2): boiąc ſie krolá [Mojżesz] ſzedł milcżąc w nieznáiome kráiny. BielKron 28; Dissimulanter – Nakricie, milcżąc. Calep 333b.

Synonimy: 1.a.α. przemilczeć, taić, zataić; δ. uspokoić się; 2.a. cicho; b. cicho, pokornie, skromnie; c. chyłkiem, kryjomką, kryjomkiem, kryjomko, kryjomo, potajemnie, skrycie, tajemnie, »ukradkiem«, zakrycie.

Formacje współrdzenne: pomilczeć, przemilczeć, wymilczeć, zamilczeć, zmilczeć, zmilczeć się; przemilknąć, umilknąć, zamilknąć, zamilknąć się, zmilknąć, zmilknąć się; umilkać, zmilkać; przemilczać, zamilczać; umilkiwać; milczawać, zamilczawać, zamilczawać się; przemilczywać, zamilczywać.

Cf MILCZANY, MILCZĄCY, MILCZENIE

TG