« Poprzednie hasło: MILCZĄCY | Następne hasło: MILCZEK » |
MILCZEĆ (473) vb impf
milczeć (472), mielczeć (1); milczeć: mielczeć Calep (6:1).
mielczeć z tekstu nie oznaczającego é, w końcowym e wahania.
inf | milczeć | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
indicativus | |||||||
praes | |||||||
sg | pl | ||||||
1 | milczę | milcz(e)my | |||||
2 | milczysz | milczycie | |||||
3 | milczy | milczą |
praet | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | milczåłem, -em, -m milczåł | m pers | -(s)my milczeli |
2 | m | milczåłeś, -ś milczåł | m pers | |
3 | m | milczåł | m pers | milczeli |
f | milczała | m an | ||
n | milczało | subst |
fut | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | milczeć będę, będę milczåł | m pers | będziem milczeć |
f | będę milczała | m an | ||
2 | m | będziesz milczåł, milczeć będziesz | m pers | będziecie milczeć, milczeć będziecie |
f | milczeć będziesz | m an | ||
3 | m | będzie milczåł, milczeć będzie | m pers | milczeć będą |
n | subst | będą milczeć |
imperativus | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
2 | milcz, milczże | milczcie, milczcież | ||
3 | niechåj, niechże milczy, milcz | niech, niechåć milczą |
conditionalis | ||||
---|---|---|---|---|
sg | pl | |||
1 | m | bych milczåł | m pers | by(s)my milczeli |
f | bych milczała | m an | ||
2 | m | milczåłby, by milczåł, być milczåł | m pers | byście milczeli |
f | byś milczała | m an | ||
3 | m | milczåłby, by milczåł | m pers | by milczeli |
f | by milczała | m an |
con praet | ||
---|---|---|
pl | ||
2 | m pers | byście byli milczeli |
impersonalis | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
ma być milczåno | ||||||
praes | milczy się | |||||
con | by było milczåno | |||||
participia | ||||||
part praes act | milcząc |
inf milczeć (89); -eć (4), -éć (3), -(e)ć (82); -eć ForCnR, GosłCast; -éć OrzQuin; -eć : -éć KochPs (1:1), SarnStat (1:1). ◊ praes 1 sg milczę (18). ◊ 2 sg milczysz (16). ◊ 3 sg milczy (55). ◊ 1 pl milcz(e)my (1). ◊ 2 pl milczycie (1). ◊ 3 pl milczą (26). ◊ praet 1 sg m milczåłem, -em, -m milczåł (8). ◊ 2 sg m milczåłeś, -ś milczåł (2). ◊ 3 sg m milczåł (47). f milczała (7). n milczało (2). ◊ 1 pl m pers -(s)my milczeli (2). ◊ 3 pl m pers milczeli (14). ◊ fut 1 sg m milczeć będę (3) RejZwierz, RejPos, BudBib, będę milczåł (1) RejKup. f będę milczała (1). ◊ 2 sg m będziesz milczåł (3), milczeć będziesz (1); będziesz milczåł MurzNT, CiekPotr, będziesz milczåł : milczeć będziesz LubPs (1:1). f milczeć będziesz (2). ◊ 3 sg m będzie milczåł (4) WróbŻołt (2), Leop, SarnStat, milczeć będzie (2) RejFig, BudBib. ◊ 1 pl m pers będziem milczeć (1). ◊ 2 pl m pers będziecie milczeć (1) Leop, milczeć będziecie (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers milczeć będą (1). subst będą milczeć (1). ◊ imp 2 sg milcz (54) [w tym z pt: milczże (5)]. ◊ 3 sg niechåj, niechże milczy (3) PatKaz III, WujNT (2); milcz GlabGad L8. ◊ 2 pl milczcie (11) [w tym z pt: milczcież (1)]. ◊ 3 pl niech, niechåć milczą (7). ◊ con 1 sg m bych milczåł (2). f bych milczała (1). ◊ 2 sg m milczåłby, by milczåł (2) BielŻyw (2), być milczåł (1) RejPos. f byś milczała (1). ◊ 3 sg m milczåłby, by milczåł (16). f by milczała (5). ◊ 1 pl m pers by(s)my milczeli (5). ◊ 2 pl m pers byście milczeli (1). ◊ 3 pl m pers by milczeli (14). ◊ con praet 2 pl m pers byście byli milczeli (1). impers ma być milczåno (1). ◊ praes milczy się (1). ◊ con by było milczåno (1). ◊ part praes act milcząc (35).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
- 1. Nie wydawać głosu
(462)
- a. W odniesieniu do człowieka: nic nie mówić; nie zabierać głosu, nie wypowiadać się w jakiejś sprawie; nie pytać; nie odpowiadać na pytania
(453)
- Przen: Nie wypowiadać się w piśmie, powstrzymać się od pisania na jakiś temat (7)
- α. Zachować tajemnicę, przemilczeć, zataić (20)
- β. Nie śpiewać (3)
- γ. Nie reagować słowem lub czynem na jakąś określoną sytuację, nie protestować; nie upominać się o coś, nie domagać się; nie zaprzeczać; nie wypełniać obowiązku (81)
- δ. Zachowywać się cicho, bezgłośnie (55)
- ε. Nie móc wydobyć głosu z przyczyn fizycznych (2)
- b. O zwierzętach (9)
- a. W odniesieniu do człowieka: nic nie mówić; nie zabierać głosu, nie wypowiadać się w jakiejś sprawie; nie pytać; nie odpowiadać na pytania
(453)
- 2. Imiesłów w funkcji przysłówka
(11)
- a. W milczeniu; cicho (7)
- b. Pokornie, skromnie (2)
- c. Skrycie, ukradkiem (2)
milczeć kogo [= o kim] (1): Niech go [Pana] chwalą gdźie ludu zbór nawiętſzy będźie/ Niech go nie milczą/ gdźie rádá śiędźie. KochPs 165.
milczeć na co (1): á tyś [Odkupicielu] ná wſzyſtko milczał/ vft ſwoich nie otwiéráiąc SiebRozmyśl C.
milczeć o co (1): A o ſkarb iuż rácżey milcż PaprPan M3v.
milczeć o kim, o czym (15): OpecŻyw 67, 149v; aczkolym nyeuymowny, a wzdy mylczecz nyechczą othwym na ſzwyąthſchym y naczyſtſzym począczyu PatKaz II 19v; PatKaz III 91; WróbŻołtGlab A2v; Diar 109; Leop Ps 38/3; RejZwierz A6v; Prot B3v, B4v; GórnDworz G5v; RejPos 206v; SkarŻyw 211; ActReg 128; GosłCast 42.
milczeć w czym [= o czym] (1): nate dwie rzeczy nie było concluzyei bo milczeli wnich wszyscy Krom Marszałka ActReg 10.
Ze zdaniem dopełnieniowym: nie mówiąc, nie chwaląc się (1): Owam był Dworzáninem długo v Neptuná [...] Milczę iż Morzſkie Pánny mnie rády ſłużyły. Prot A3.
Ze zdaniem celowym i przyczynowym [aby (1), bo (1), przeto (1)] (3): Iezus milczál/ [...] aby vkázál ijże Pilát darmo pytál OpecŻyw 130v; milcżcie bo ſie boię żeć was bogouie nie wyſłuchaią. BielŻyw 16, 16.
W przeciwstawieniach: »milczeć ... mowić (21), wołać (14), pytać (2), dziękować, przemowić, swarzyć się, wrzeszczeć, wysławiać, wyznawać, wzywać, [powiedać]« (44): A boięcy ſie Iudáſs/ aby ſie tym niewydál ijż milcżál gdy drudzy pytali mowiątz OpecŻyw 94, [61]v, 73v; BielŻyw 8, 37, 41, 130; O inſzych iey vcżinkach cznothliwych radniey wolę milcżeć niż bych ie miał wyſlawiać niedoſtatecżnie WróbŻołtGlab A2v; LudWieś B5v; A tak ſnadz wolę milcżeć nizłi prozno mowić RejJóz I3; RejKup g2v; Gdźieto wielé ich gromiło go [Bartymeusza] aby milczáł/ Leć on tym więcyi wołáł [ut taceret ille autem ... clamabat] MurzNT Mar 10/48, Luc 19/40; Diar 34; GliczKsiąż H5v; tu Ian ſwięty iákoby pálcem vkazał ty/ być z Bogá/ y z Duchá ſwiętego/ ktorzy nie miltzą/ ále wyznawáią przed ludzmi/ iż Pan Kryſtus w ćiele przyſzedł KrowObr 65v; Ale wáſzy by w kotle záwżdy piwo wárzą/ A bárzo rzadko milcżą/ bo ſie wſzytko ſwárzą. RejWiz 164v; Leop Luc 18/39; A dobrze/ kiedy ſie ták/ omylny ſwiát mieni/ Iż kiedy mądrzy milcżą/ niech mowią ſzaleni. RejZwierz A6v; BibRadz Mar 10/48; coż rzeczeſz o nas Dworzánoch/ [...] Bá moẃże/ czemu milczyſz? OrzRozm R; KwiatKsiąż C3; OrzQuin 03, Aa4v; GórnDworz G5v, N3; RejPos 66v, 68v, 223v, 231v; RejZwierc 188v, 240; PudłFr 20; Phil G; Kiedy milcżę/ łzy leię/ ieſli ćię też wzywam/ Płácżę GrabowSet E4; WujNT Matth 20/31, Mar l0/48, Luc 18/39, 19/40, 1.Cor 14/28, s. 615; Mówże co: czemu milczyſz? przemówić potrzebá GosłCast 28, 71; [SenekaGórn 74 cf Przysłowia].
W porównaniach (4): OpecŻyw 116v; nie otworzył vſt ſwoich wiedźion ku zábićiu iáko báránek/ á przed ſtrzyżącym iáko owiecżká milczáł [sicut ovis coram tondentibus eam obmutuit] BibRadz Iz 53/7; RejZwierc [233]; on iáko vſtá záwiązáne máiąc/ milcżał SkarŻyw 166.
Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: mówić, głosić, świadczyć (11): WróbŻołt 49/3, Q3v; I thu bych práwdy nieznała Wierż mi że bych niemylcżałá RejKup q5, Vv; Pan Kryſthus zwolennikom ſwoim roſkazał/ niemiltzeć [...] Kazał im [...] przepowiádáć Ewánielią Swiętą. KrowObr 44v; Opowiádałem świátu ſpráwiedliwość twoię [Boże]/ Y dźiś nie milcźę: ſam znaſz chęć moię. KochPs 59, 165; GrabowSet Y. Cf »mow a nie milcz«.
Kto nieumie milceć nieumie też mowić. BielŻyw 41; GliczKsiąż H6.
Bezpiecżniey ieſt milcżeć niż mowić BielŻyw 37; KwiatKsiąż C3.
To prawie obyczay Wilczi Gdy kto winien tedy milczi RejKup CC; RejZwierc [233].
By záwżdy ludzie milcżeli/ Więceyby pokoiu mieli. BierEz D2.
Lepiey ieſt milcżeć, niż głupiemu á złemu odpor cżynić. BielŻyw 165.
TRudno milczéć gdy boli/ trudno niewołáć w złéy tóni OrzQuin A3v.
[Kto dał dobrodźieyſtwo, niechay milczy, á kto wźiął, niechay o nim powieda. SenekaGórn 74 (Linde).]
»nie będziesz milczał« = w zdaniu wykrzyknikowym z odcieniem pytajnym oznacza groźbę: zamilcz, przestan mówić (1): Nie czyń tego, czymże ſię będziemy nápotym Zywić? Nie będzieſz milczał? CiekPotr 40.
»przyzwalać głową a milczeć; milcząc przyzwalać« = tacitus assentari Cn [szyk zmienny] (2; 1): Abowiem przychodzi gniew Boży/ nietylko ná ty/ ktorzy to tzynią [...] ále teſz y ná ty/ ktorzy miltząc przyzwaláią KrowObr 147; Wyrwie ten to/ ow owo pytáć/ á on iedno przyzwala głową/ á milcży GórnDworz Tv [idem] WerGośc 253.
»wszytko milczeć« [szyk zmienny] (3): Był przy they zgodzie Iulian Kárdynał Papieſki kthory milcżał wſzytko zwieſiwſzy głowę. BielKron 304, 104; Gdy kto w kącie wſzytko milcży/ A iáko Bárnádyn ſiedzi/ Drugich ſłucháiąc ſpowiedzi. RejZwierc [233]b.
»mowić a nie milczeć« (3): Nieboy ſię/ ále mow á nie milcż [Ne time (marg) Noli timere (–) sed loquere, et ne taceas] BudNT Act 18/9; CzechRozm 202; WujNT Act 18/9. [Zawsze przekład tego samego tekstu].
»milczeć a mowić nie chcieć« (1): Płákáłá tedy á milcżáłá/ á mowić tego niechćiałá SkarŻyw 341.
»milczeć a przestać mowić« (1): Iż dla Sionu [...] milcżeć nie będę/ á dla Ieruzalem mowić nie przeſtánę [Propter Sion non tacebo et propter Ierusalem non quiescam Vulg Is 62/1] RejPos 3.
»milczeć a (ale) (nic) nie odpowiedzieć (a. odpowiedać)« [szyk 3:1] (4): Iezus mily na to ni ſlowa nieodpowiedziál/ ale [...] pokornie ſtoiątz milcżál. OpecŻyw 114; Nicże nie odpowiedaſz? ocż ći przećiw tobie świádcżą? Ale on [Jezus] milczał á nic nie odpowiedźiał [tacebat, et nihil respondit]. BibRadz Mar 14/61 [idem] LatHar 709; WujNT Mar 14/61. [Zawsze przekład tego samego tekstu].
»milczeć a nie płakać« (1): Ach nieſtotys miły panie [...] Radſzey mię iuż day domęczyć [...] (–) Milcz oto a nie płacż pani RejJóz H6.
»milczeć a nie powiedzieć« (1): cżemu milcżyſz á nie powieſz/ ieſli ſię o co fráſuieſz? SkarŻyw 142.
»milczeć a włożyć w miech piszczeli« (1): Lepiey by ſnadź goſpodze abyſcie milcżeli A dobrze też więcz cżaſem włozyć w miech piſzczeli RejJóz H3.
»milczeć i nie wołać« (1); Y iąl wolatz wielkim gloſem [...] A ijdący mimo gij/ pocżęli go karatz aby milcżál ij niewolál [taceret Vulg Mar 10/48] OpecŻyw [61]v.
»milczeć a nie wyznawać« (1): ty záſię vkazal być/ nie z Bogá áni s Kryſtuſá/ ktorzy miltzą/ á nie wyznawáią przed ludzmi Iezu Kryſtá/ iż w ćiele przyſzedł KrowObr 65v.
milczeć o czym (5): Wiem że ćiáło Páná Kryſtuſowe/ ktore ieſt w niebie/ nieieſth martwe/ áni bezekrwie. Atzkolwiek Duch Swięty otym miltzy KrowObr 200; RejZwierc 240; CzechRozm 12, 35v; CzechEp 207.
W przeciwstawieniach: »milczeć ... krzyczeć (2), mowić, płakać, wołać« (5): [księgi] kiedy chcemy álbo każemy tedy mowią/ á záś gdy chcemy milczą KwiatKsiąż Hv; HistRzym 24v, 25; SkarKaz 4a; KlonWor **2v.
Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać, świadczyć (1): owſzitke krziwde rzetzi poſpolitei mawiali [przodkowie domu Borowskich] przeſpietznie zkazdem Panem/ otzim ſtatuta y Kroniky niemiltza. PaprUp E3v.
Głupi iężyk gdy ſercze milczy RejJóz D6 marg.
milczeć o czym, o kim (3): Takich zabiaczow/ phariſeuſzow pełno [...] o ktorich ſnać lepiey milczeć niz mało pyſſać. SeklKat I3v, E2, x3.
Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: pisać (1): ktorym [braciom] ſię zdáło to/ ábych y ia nie milcżał [...] Ia ſwoim piſánim/ drogi drugim nie zágrádzam NiemObr 6.
W przeciwstawieniu: »milczeć ... pisać« (4): wymyſłne [!] odpuſty [...] kxięża wpapieſtwie naczinili/ oktorich/ ſnac lepiey teras milczec nizli mało pyſſac SeklKat x3, E2, I3v; Leop B4v.
milczeć czego (2): KrowObr A; Więc nieboże Ieſli táiſz y milcżyſz wárunku y wády Rzecży ktorą przedáieſz/ iużeś winien zdrády. KlonWor 67.
milczeć o kim, o czym (3): Letz iednák to co iáwnie ná oko widziemy/ Tego onich konietznie miltzeć niemożemy. KrowObr A; Leop Esth 2/10; nie wſzytko Ewángeliſtowie wyráźnie nápiſáli/ y z táiemnicámi około tey przedźiwney [...] ofiáry/ piſmá ſie ſtrzegli/ nie tylo przed niewiernemi ią kryiąc/ ále y przed proſtymi á nieſpoſobnymi Chrześćiány o niey milcząc. SkarKaz 155a.
W przeciwstawieniu: »odpowiedać ... milczeć« (1): ktory [Ner] go pytał o Sámuelu/ odpowiedał mu [Saul]/ ále gdy pytał o pomázániu ná kroleſtwo/ milcżał. BielKron 64.
»milcząc ominąć« = pominąć milczeniem (1): Lecż wierę ći Swidwowie/ ſtoią zá Dębinę/ Acż ich wiele przypadkow/ ták milcżąc ominę. Być nie rzekł pochlebuieſz RejZwierz 58v.
»szkoda milczeć [kogo]« (1): ćiebie ſzkodá milcżeć o gromádo święta RybGęśli D4.
»taić i (a) milczeć« (2): Tacendus, Co ma być milczano á táyono. Mącz 438b; KlonWor 67.
W przeciwstawieniu: »śpiewać ... milczeć« (1): cżemu ty milcżyſz? ty by miał nawięcey śpiewáć/ by dobrze drudzy milcżeli. SkarŻyw 509.
milczeć czego (11): Obácż to miły Pánye nye milcż krzywdy moyey/ Nye rácż myę odſtępowáć LubPs I3v, L, S5v; RejWiz 172v; BibRadz I 286a marg; CzechRozm 39v; To widzę/ Ze tey krzywdy v Graekow nikt ſię do tey doby Niedomagał: milcżeli tego/ ktorym było Przyſtoyniey o to mowić. KochOdpr C; KochPs 50, 167; Iákoby Pan [...] miał tego w ſwey właſney máiętnośći nierządu dopuśćić y onego milcżeć? CzechEp 406; SkarKazSej 703a.
milczeć o kogo, o co (2): Mącz 111b; DO ćiebie Iehowo wołam/ ſkało moiá nie milcż o mię/ ábyś nie zámilczał o mię [ne taceas a me, ne forte sileas a me] BudBib Ps 27/1.
W połączeniach szeregowych (1): Nie milcz/ áni odkłáday: nie ćiérṕ/ boże wiecżny/ Oto przeciwko tobie powſtał lud wſzeteczny. KochPs 124.
Z przeczeniem zastępuje czasownik o zintensyfikowanym znaczeniu przeciwnym: reagować na coś, protestować, upominać się (11): Panie boże y kto tobie będzie rowien/ nieracży milcżeć [ne taceas] ani ſie vſpokoy WróbŻołt 82/2; LubPs I3v, L; KrowObr 167; RejWiz 172v; Existimationem, dignitatemque ab inimicis defendere, Brónić powagi y doſtoynośći ſwey przećiw nieprzyiacielóm/ O ſwą cześć y powagę nie milczeć. Mącz 111b; BudBib Ps 27/1; CzechRozm 39; Niechćiéy krzywdy méy milczéć: oto wſzeteczna Gębá ná mię ſye tárga KochPs 167, 50, 125.
»milczeć a nic nie czynić« (1): A kto milczy/ á nic nie cżyni/ będąc winien czynić co może: pewne ma przyzwolenie y vcześnictwo grzechu cudzego. SkarKazSej 703b.
»milczeć a dopuścić« (1): dáleko więtſzą pomſtę Bozką ták wiele ludźi bluźniących P. Bogá ná tych przywiodą/ ktorzy im tego nie bronią [...] to ieſt ná ty ktorzyby milczeli/ á wam tego dopuśćili. SkarKazSej 703a.
»milczeć a nie mścić się« (1): Napirwym przyſciu [Pan Jezus] miłcżał [!] a nie mſcił ſie WróbŻołt Q3v.
W połączeniu szeregowym (1): A owy zákryte ſercá y obłudne/ ktore [...] milcząc á nic nie mowiąc/ áni vpomináiąc o potknieniu iego/ gdźie w złym ráźie myślą/ w ſłowách przyiáćiele/ á ná ſercách obłudnicy SkarKazSej 675a.
milczeć komu czego (1): A cisną nas [...] abyśmy im tej krzywdy milczeli, o ktorą na IchM żałujemy DiarDop 99.
milczeć o co (3): MetrKor 40/823; na on czas dalysmi bily Tatarom oczakowa vziwacz [...] dlya poſlug ktore Tatarowye na on czas nam czinyly o ktoriſmi teras mylczely dlia tego ze yeſt wrekv Czeſſarza Tureckiego ſktorim mi mami przyasn przymierze y pokoy LibLeg 10/70v, 11/27.
»na wieczne (a. potomne) czasy, wiecznie milczeć« (2 : 1): dla tego ſłuſznie ná potomne czáſy milczeć máią wedle práwá. GroicPorz 13; Kto teraz milczy/ áby wiecznie milczał? GroicPorz 13v, 13.
»milczeć a nic nie mowić« (1): yeſliby ktory walaſchin poziwayąncz krolyewſkie zyemye był vchwiczon thedi ma bicz iąth [...] a pan Woyewoda ma ony mylczecz a nicz nyemowicz. MetrKor 40/823.
»milczeć, nic się nie sprzeciwiać« (2): ktho tu kolwiek teraz ieſt v Sądu/ á milczy/ nic ſye themu nieſprzećiwia/ ácz potym ná wieczne czáſy milczeć niema? GroicPorz 13, 13.
»kazać (a. wskazać) milczeć« [szyk zmienny] (3): Ezop [...] ręką im milcżeć wſkazał. BierEz E4v; Rzekł rycerz: Pánie każ milcżeć. A gdy było milcżenie/ rzekł on rycerz HistRzym 98v; SkarŻyw 308.
»milczeć z pokojem« [szyk zmienny] (2): Premere vocem, Táić głoſu/ s pokoyem milczeć. Mącz 320c, 446b.
W przeciwstawieniach: »milczeć ... śpiewać (2), kwiczeć« (3): Gdy ie ćiągną ná zábićie: Cżemu owcá idąc milcży/ A wieprz záśie śilno kwicży? BierEz C3v; Gdy theż Skowronek ſpiewa, tedy dzień pogodny bywa/ bo chmurnego cżaſu zawſze milcży. FalZioł IV 24a; To wiem/ że ſię godźi ſzczygłowi ſpiewać/ nie tilko kiedy ſłowik milczy ale téſz kiedy ſpiewá MurzHist A2v.
Synonimy: 1.a.α. przemilczeć, taić, zataić; δ. uspokoić się; 2.a. cicho; b. cicho, pokornie, skromnie; c. chyłkiem, kryjomką, kryjomkiem, kryjomko, kryjomo, potajemnie, skrycie, tajemnie, »ukradkiem«, zakrycie.
Formacje współrdzenne: pomilczeć, przemilczeć, wymilczeć, zamilczeć, zmilczeć, zmilczeć się; przemilknąć, umilknąć, zamilknąć, zamilknąć się, zmilknąć, zmilknąć się; umilkać, zmilkać; przemilczać, zamilczać; umilkiwać; milczawać, zamilczawać, zamilczawać się; przemilczywać, zamilczywać.
Cf MILCZANY, MILCZĄCY, MILCZENIE
TG