Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [MILCZĄCOŚĆ]

Następne hasło: MILCZEĆ »

MILCZĄCY (41) part praes act

milczący (40), milcząc (1) SienLek.

Fleksja

sg
m	N	milczący	f	N
	G	milcząc(e)go		G
	D	milcząc(e)mu		D
	A	milcząc(e)go		A	milczącą
	I	milczącym		I
	L	milczącym		L

pl
G		milczących
A	subst	milcząc

sg m N milczący (29). ◊ G milcząc(e)go (2). ◊ D milcząc(e)mu (1). ◊ A milcząc(e)go (1). ◊ I milczącym (3). ◊ L milczącym (1). ◊ f A milczącą (1). ◊ pl G milczących (2). ◊ A subst milcząc (1).

Sł stp s.v. milczeć, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. milczeć.

Znaczenia

Nie wydający głosu (41)
- a. Nic nie mówiący; także małomówny (39)
  - α. Skryty, mruk; małomówny (3)
  - β. Cichy, bezgłośny; pokorny (1)
  - γ. Niemy, nie mogący mówić (5)
- b. W odniesieniu do zwierząt (2)

Nie wydający głosu (41)

a. Nic nie mówiący; także małomówny; taciturnus Mącz, Calep, Cn; tacitus Vulg, Mącz, Calep; silens Mącz, Calep; clandestinus, pauciloquus, tacens Mącz; mutus Cn (39): March¹ A3v; FalZioł V 50v; Przy bieſiedzie też iednemu milcżącemu chłopu rzekł, to od mądrich thilko maſz iże milcżyſz BielŻyw 65, 11; GlabGad O4v; Leop Eccli 21/31; Areopagita taciturnior vel subtilior Proverb. Milczący/ ktory nie ták łatwie s słowem wyleći. Mącz 15c, 55b, 241d, 284d, 393a, 438b [3 r.]; widząc zacnieyſzych Oſob tám wiele ſtoiąc/ á niektore ktemu milcząc SienLek 95; RejZwierc 233v; Calep 979b, 1044b [2 r.]; GrabowSet P3v.

W przeciwstawieniu: »milczący ... szczebietliwy« (1): Powſciągliwość ięzyká. MIlcżący bárzo máło/ rozny od mądrego [...] Ale ow ſzcżebietliwy/ ſzpyegá nań nie trzebá RejZwierz 133.

Przysłowia: Miltzącego tzłowieká/ y też ćichey wody/ záwſſe ſie ſtrzeż March³ V7.

Magis mutus quam piscis proverbium, Mniey álbo bárziey milczący niżli rybá. Mącz 301a.

Wyrażenie: »tajemności, we wszelkiej tajemności milczący« = dochowujący sekretu [szyk 1:1] (1:1): Kto ieſt nizkiego ſuchego wzroſtu [...] bywa dowcipny na wſzytko, wierny/ taiemnoſci milcząci GlabGad M4v; Est mihi capacissima omnis secreti uxor, má zonę milczącą we wſzelkiey táyemnośći Mącz 35b.

Szeregi: »cichy a milczący« (1): Abowiem wiele podſzcżuwácż á pochlebcá/ chociay ćichy á milcżący/ złego ſpráwić może RejPos 266v.

»szczebietliwy a milczący; szczebietliwy z milczącym« (1; 1): Myſliwy z niemyſliwym/ Szcżebietliwy z milcżącym/ Vbogi z Bogátym RejZwierc B3v, [233]. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.].

W przen (2):

Wyrażenia: »milczący kraj« = zaświaty (1): Lecż miedzy cżcżemi ćięniámi w Cypryſſowym gáiu/ Milcży tám / w milcżącym kráiu. KlonŻal C3v.

»milczący żywot« (1): Bo kto tu gnuśnie á w oſpálſtwie żywie/ [...]. Nic nie ieſt rózny od ćiáłá martwégo Bo ieſt milczący żywot oboiégo. ZawJeft 24.

α. Skryty, mruk; małomówny (3):

W połączeniach szeregowych (3): [brwi ku dołu] znamionuią cżłowieka złoſnego/ matacża/ fałſzerza/ ſkępcza/ milcżącego, zdradnego, á ſwey myſli. GlabGad N5, C4; Melánkolik/ czarny/ iákoby śiny/ ſkryty/ ponury/ milczący/ zámyślóny Oczko 34.

β. Cichy, bezgłośny; pokorny; mutus Mącz (1):

W porównaniu (1): [Chrystus] miał też być przed tym ktoby go bił ták milcżącym/ iáko owcá przed tym ktory ią ſtrzyże. [Vulg Act 8/32] CzechRozm 234.

γ. Niemy, nie mogący mówić (5): MurzNT Luc 1/20; A oto będzieſz milcżący/ y niebędzieſz mogł mowić [Et ecce eris tacens et non poteris loqui] Leop Luc 1/20 [przekład tego samego tekstu MurzNT, RejPos, WujNT (3)]; Rana seriphia, Milczący niemy człowiek/ któri áni mówić/ áni ſpiewáć nie vmié. Mącz 345d; RejPos 295v; WujNT Luc 1/20.

b. W odniesieniu do zwierząt (2):

W porównaniu (1): iáko báránek milczący [sicut agnus coram tondente se mutus] przed tym ktory go goli/ tak nie otworzył vſt ſwoich. BibRadz Act 8/32.

Przysłowie: Gdyż więtſzy przeſtrách bywa od pſá milcżącego/ Ktory s tyłu vſzcżypnie niżli od iáwnego. RejWiz 9v.

Synonimy: a. małomowny, skromny; α. skryty; β. cichy, spokojny; γ. niemy.

Cf MILCZEĆ