Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RODZAJNOŚĆ

Następne hasło: RODZAJOWY »

RODZAJNY (49) ai

o oraz a jasne.

comp i sup (2+3) (nå)rodzajni(e)jszy (5).

Fleksja

sg
m	N	rodzajny	f	N	rodzajnå, rodzajni(e)jszå, nårodzajni(e)jszå	n	N	rodzajné
	G			G	rodzajn(e)j		G	rodzajnégo
	A			A	rodzajną, rodzajni(e)jszą, nårodzajni(e)jszą		A	rodzajné
	I	rodzajnym		I	rodzajną		I
	L	rodzajnym		L	rodzajn(e)j		L

pl
N	subst	rodzajn(e)
G		rodzajnych
A	subst	rodzajn(e), nårodzajni(e)jsz(e)
I	n	rodzajn(e)mi
L		rodzajnych
inne formy
sg m a. n L - rodzajnym

sg m N rodzajny (5). ◊ I rodzajnym (1). ◊ L rodzajnym (1). ◊ f N rodzajnå, rodzajni(e)jszå, nårodzajni(e)jszå (8). ◊ G rodzajn(e)j (1). ◊ A rodzajną, rodzajni(e)jszą, nårodzajni(e)jszą (5). ◊ I rodzajną (3). ◊ L rodzajn(e)j (2). ◊ n N rodzajné (3). ◊ G rodzajnégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ A rodzajné (3); -é (1), -(e) (2). ◊ L m a. n rodzajnym [darniu] (1) KromRozm III. ◊ pl N subst rodzajn(e) (6). ◊ G rodzajnych (2). ◊ A subst rodzajn(e), nårodzajni(e)jsz(e) (3). ◊ I n rodzajn(e)mi (1). ◊ L rodzajnych (1).

Składnia comp: rodzajniejszy niżli co (1); składnia sup: ze wszech narodzajniejszy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Dający obfite plony (44)
- Przen (3)
- a. O ziemi: urodzajny, żyzny (23)
  - Przen (5)
- b. O roślinach: obficie owocujący (14)
2. Wyrośnięty, dorodny (2)
3. Wyrażenie: »członek rodzajny« = narząd płciowy (3)

1. Dający obfite plony; fructifer Vulg, PolAnt, JanStat; fertilis PolAnt, Modrz, Calag; f(o)ecundus BartBydg, Calep; ferax PolAnt, Calag; faciens fructum, germinans (fructus), pinguis PolAnt; generabilis Cn (44): Fecundus, plodny, rodzayny BartBydg 57; BielKron 17; Fruchtbar. Płodny/ rodzáiny. Fertilis. Ferax. Calag 209a; Calep 426b.

Przen (3):

rodzajny w kogo, w co (2): zelżyſz oblubieńcę Chryſtuſowę [tj. Kościół]/ ktora rodzáynieyſza ieſt wświęte/ y vrodziwſze á wcnoty bogátſze ſyny ma/ niżli Synágogá SkarŻyw A5; Ták on wiek był ſzcżęſliwy/ y w cnotę á miłość Bożą rodzáyny. SkarŻyw 178.

Szereg: »płodny i rodzajny« (1): ták płodna y rodzáyna ieſt krew świętych/ ktorzy zá prawdę kátholicką/ vmieráią SkarŻyw 374.

a. O ziemi: urodzajny, żyzny (23): [sad w Eden] Była kráiná známienitha á ze wſzech narodzáynieyſza ku wſchodowi Słońcá BibRadz I 2a marg; [rzeka Nilus] wylewa ná ſwe cżáſy/ á tym zyemię Egipſką nád ine rodzáyną cżyni BielKron 8v; Miáſto [Smoleńsko] w dole pagorki około iego rodzáyne/ láſy gi ze wſząd obległy wielkie BielKron 431v; ktory [wysep Janika (prawdopodobnie Jamajka)] ták wielki iáko Sycylia/ y ták rodzáyny y ieſzcże przechodzi [tj. przewyższa] BielKron 442, 49.

W przeciwstawieniach: »rodzajny ... niepłodny (2), nierodzajny, płonny, solny« (4): Z zyemye rodzáyney cżyni ták bárzo nye płodną/ Dla złośći tych co w nyey ſą LubPs Y5v; [Bóg] Obroćił [...] Rodzáyną źiemię w ſolną (á niepłodną) Leop Ps 106/34; [urząd zobaczywszy urodzaj zboża] niech poſtánowi pewną licżbę wywożenia/ żeby náſze polá niebyły komu inſzemu rodzáyne/ á nam płonne. ModrzBaz 33v, 119v.

Wyrażenie: »ziemia, pole, rola rodzajna(-e)« = terra fructifera Vulg; ager optimus (a. bonus), terra fertilis a. pinguis, humus pinguis PolAnt; ager fertilis ModrzBaz [szyk 9:3] (7:3:2): W zyemi ich pobudził ogyeń ſrodze pałáyący/ Wſſytki rodzáyne polá ich ták nagle palący. LubPs Yv, Y5v; Leop Ps 106/34; á ćiſkáiąc wſzędy kámieńmi zámiotáli polá co narodzáynieyſze/ y pozáſypowáli wſzytki źrzodłá BibRadz 4.Reg 3/25, 4.Reg 3/19, 1.Par 4/40, 2.Esdr 9/35; Pobráli też miáſtá obronne y ziemie rodzáyne/ poſiedli domy pelne wſzego dobrá BudBib 2.Esdr 9/25, 2.Esdr 9/35; ModrzBaz 33v, 119v; SkarKaz 637a.

Szeregi: »dobry i rodzajny« (1): Są role ná niektorych mieyſcách/ nie ták ſpráwą iáko z przyrodzenia bárzo dobre y rodzáyne [Sunt agri ... natura optimi et fertiles]: ſą też indźie/ [...] nierodzáyne. ModrzBaz 119v.

»żyzny i rodzajny« (1): [św. Medard biskupstwo przeniósł do Nowiomagu] ktory [...] nie ták łácnego nieprzyiaćiołom przyſtępu dawał/ á ſtronę żyznieyſzą y rodzáynieyſzą miał. SkarŻyw 528.

Przen (5): Tám źyemyá ná rodzáynym darnyu ſtokrotny owoc czyſtego páńſkyego náſyenya dawa KromRozm III O3v.rodzajny na kogo, na co (2): RejWiz 141; Anglia ná święte ludzie rodzáyna. SkarŻyw 516 marg.

Wyrażenie: »rodzajna rola, ziemia« [szyk 2:1] (2:1): Bo iuż grzech ſtąd przypada/ gdzye márna ſwawola/ A bárzo to rodzáyna ná wſzytko złe rola. RejWiz 141, 37v; SkarŻyw 516.

Szereg: »bujny i rodzajny« (1): [Anglia] buyną ziemią y rodzáyną zoſtaiąc/ wiele świętych [...] ludzi [...] wypuśćiłá SkarŻyw 516.

b. O roślinach: obficie owocujący (14):

W połączeniu szeregowym (1): Pan był wezwał imię twoie oliwą gáłęźiſtą/ piękną/ rodzáyną/ y wdźięczną/ ále z wielkim ſzumem zapalił ſię ogień ná niey/ y gáłęźi iey połamáne ſą. BibRadz Ier 11/16.

W przeciwstawieniu: »rodzajny ... jałowy« (1): Wſſytki ich drzewá rodzáyne sſtáły ſye yáłowe. LubPs Yv.

W porównaniu (1): Symon Syn Oniaſow offiárownik nawyſzſy [...] Iáko oliwá piękna y rodzáyna [germinans fructus]/ y iáko Cyprys podniosły áſz ku obłokom. BudBib Eccli 50/10[11].

Wyrażenie: »drzewo rodzajne« = arbor fructifera PolAnt, JanStat; arbor faciens fructum (a. germinans) PolAnt [szyk 11:1] (12): LubPs Yv; Rzekł tedy Bog: niech zrodźi źiemiá źiele wydawáiące náſienie: y drzewo rodzáyne owoc podáiące wedle rodzáiu ſwego BibRadz Gen 1/11; Nád tho ieſzcze rzekł Bog. Oto dałem wam wſzytko źiele/ [...] y káżde drzewo ktore wypuſzcza z ſiebie owoc drzewá rodzaynego [arboris seminificans semen]/ áby wam były ku pożywieniu. BibRadz Gen 1/29, Ex 10/5; BudBib 2.Esdr 9/25; SkarŻyw 259; iż ná káżdé drzewo rodzáyné wſzelákiégo owocu ábo iábłczáné wyćięté/ dwánaśćie groſzy [...] ma bydź zápłácono. SarnStat 668, 644, 667, 1243, 1308; Bog w zakonie ſwym zákázował/ nietylko ludźiom ábo bydłu nád mierną potrzebę ſzkodźić/ ále też áni drzewá domowego rodzáynego podćináć ábo obrażáć. PowodPr 63.

2. Wyrośnięty, dorodny; auctus PolAnt (2): KRoleſtwo Páńſkie/ ktoreś gorcżycżnemu Ziárnu podobne/ co więc/ gdy cżás temu/ Rość/ rodzáynym bydź/ drzewku podobne/ Zywić/ y ćieniem chłodźić/ ieſt ſpoſobne GrabowSet O2; [W tym borze drzewo dobre, godne ku budowaniu; jest drzewa modrzewiowego niemało, dębina dobra rodzajna LustrRaw I 22; w którem [borze] jest pospolite drzewo, dębina rodzajna, brzezina i sośnina LustrWpol II 265].

Wyrażenia: [»rodzajne drzewo«: abowiem iako [...] z młodich pięknych ſzcżepow: wielkie ſię rodzayne drzewa wykochawaią/ tak też z dziecinſtwa muſimy rozumne a mądre ludzi wychować Ekonom I4v.]

»jako szczep rodzajny« (1): Aby byli ſynowie náſzy iáko ſzczepy rodzáyne [sicut plantationes auctae] w młodośći ſwoiey BibRadz Ps 144/12.

[Szereg: »wielki, rodzajny«: Ekonom I4v cf »rodzajne drzewo«.]

3. Wyrażenie: »członek rodzajny« = narząd płciowy (3): ále iż ſámiczne członki rodzáyne/ też wiele niedoſtátkow ćierpią/ oſobnie przyſzły Rozdźiał o tym gadkę mieć będźie. SienLek 108; Sadzel iákiżkolwiek ná męſkim członku rodzáynym/ popiołem zbánie ſuchey vpaliwſzy poſypuy SienLek 118v, 115v.

Synonimy: płodzący, rodzący; 1.a., b. plenny, płodliwy, płodny.

Cf NIERODZAJNY, RODNY, RODZIWY