[zaloguj się]
[pdf]

MUZYKA (152) sb f

-zy- (135), -zi- (9), -si- (6), -ży- (2).

Fleksja
sg pl
N muzyka muzyki
G muzyki muzyk
D muzyce
A muzykę muzyki
I muzyką muzykami
L muzyce muzykach
V muzyko muzyki

sg N muzyka (52). ◊ G muzyki (40). ◊ D muzyce (2). ◊ A muzykę (21). ◊ I muzyką (11). ◊ L muzyce (11). ◊ V muzyko (1). ◊ pl N muzyki (5). ◊ G muzyk (1). ◊ A muzyki (4). ◊ I muzykami (1). ◊ L muzykach (2). ◊ V muzyki (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wytwór grania na instrumencie muzycznym lub śpiewania; dźwięk, melodia; musica Mącz, Vulg, PolAnt, Cn; symphonia Vulg, Cn; cantus, concentio, concentus Cn (122): Tyś ſam nád wſſytkę muzykę/ yeſt moye kochánye LubPs Y6; Bo záwżdy przy muzyce weſelſza bieſiádá. RejWiz 40v; (marg) Muzyká pocżćiwa. (‒) Są też drudzy co pyęknie ná lutenkach gráią/ Drudzy też co pyoſnecżki pocżćiwe ſpyewáią. RejWiz 66v marg; (marg) Muzyká wſzetecżna. (–) A koźi rog zá vchem iáko świniá wrzeſzcży/ W bęben tłuką by w pudło áż więc we łbie trzeſzcży. RejWiz 67 marg; Muzyká pomyerna nie ſzkodzi. RejWiz 163 marg, 17v marg, Cc7, Cc7v [3 r.]; RejZwierz 36; Iubal Lámechá ſlepego ſyn ten napirwey wynalazł Muzykę [Et nomen fratris eius Iubal: ipse fuit pater canentium cithara et organo Vulg Gen 4/21; ten był oycem gráiących ná árfách y Muzyckim naczyniu. WujBib]. BielKron 4v; Muzyki wſzelkiey ták ſpiewánia iáko piſkánia zákázowano/ wiwodząc to iż przez to ludzye niewieſcieią BielKron 9v, 443; KwiatKsiąż H4v; dzierżeli ták niektorzy wieldzy Philozophowie/ że ſwiát przez muzykę ſtánął: á niebieſkie biegi/ obrácáiąc ſie podług przyrodzeniá/ piękny dzwięk/ y wdzięcżną hármonią dáią. GórnDworz Hv; Dziwnemi dowody pokázuią tho/ iáko muzyká okruthną moc ma/ vcżynić z nas czo chcze GórnDworz H2; Zeglarze ná morzu/ ktorym wiátr/ deſzcż/ [...] dokucży/ niemáią ſie do cżego inego vciec áby zápomnieli wſzytkiego/ iedno do muzyki. GórnDworz H3; Acżkolwiek y źwirzęthá/ cżuią roſkoſz z muzyki. GórnDworz K2v, H2 [2 r.], H3, K2, Ee7v; nábęcżawſzy ſobie łeb rozmáitemi muzykámi/ ſmácżniey ſobie y zyeść może RejZwierc 165, 16, 25v, 274v; Oczko 42v; SkarŻyw 510; KochPieś 52; Nálewáć winá ſczodrze [...] y muzyki niechay będźie doſyć PudłFr 74, 19; że Muzyká ma moc nád vmyſły ludzkiémi KochWr 38; ztąd w nieśióná ieſt muzyká do kośćiołów/ y ták poſtánowióná/ áby ludźie ku nabożeńſtwu pobudzáłá KochWr 38; Kiedy ſie tedy Muzyká odmięni/ która ieſt iákoby wódzem vmyſłów náſzych tedy zá nią y ludzkié obyczáie/ á zá obyczáymi y práwá. KochWr 38, 37, 38, 39; SiebRozmyśl K4v; PaxLiz D4v; Drugie rzemięſłá ábo zabáwy ſą Liberales, aut liberalibus quam proximae: bo kondycyey Sżlácheckiey nie deroguią. Iáko ieſt żołnierſtwo/ oráctwo ábo goſpodárſtwo/ [...] muzyká ſobie y przyiaćielowi k woli/ málárſtwo. KlonFlis A2v.

muzyka czyja (5): Odyimi ode mnie zgiełk pieśni twoich/ y przypiewku muzyki twoiey nie będę słucháć [et cantica lyrarum tuarum non audiam]. BudBib Am 5/23; KochFr 67; V Syren ſnać głos cudny: tym ludźie zdradzáią/ Którzy ich nierozmyſlnie muzyki ſłucháią. PudłFr 49; PowodPr 10, 75.

W połączeniach szeregowych (10): Marias, Ieden z Satyrów który ſie Bogu Apollineſowi w ſpiewániu/ piskániu y ynſzych muſikách przećiwić chćiał Mącz 210c; rzekł bych ia/ że drugie zabáwy/ kthoremi ſie Dworzánin podług náznácżenia tych pánow páráć ma/ iáko ieſt grá/ taniec/ muzyká/ ſą rzecży lekkie/ prożne GórnDworz Ee2, Ee3, Kk4; CzechRozm 113; KochPs 68; SkarŻyw 552; CiekPotr C; PaxLiz Dv; Y weſela y śmiechy/ Muzyki wydworne/ Igrzyſká/ ſkoki/ Tańce y pieśni wyborne. Wſzytkie ſię bez odwłoki w dom ten ony poznośćie SkorWinsz A2.

W porównaniach (3): Ná gałkách pozłoćiſtych ſkrzypią powietrzniki/ By więc wierę miał ſłucháć oſobney muzyki. RejWiz 64; Leop Eccli 49/1; BibRadz Eccli 22/6.

W charakterystycznych połączeniach: muzyka jakakolwiek, naweselsza, nowa, osobna [= osobliwa], poczciwa (2), pomierna (4), przystojna [komu], rozkoszna, rozmaita (2), ucieszna, wszelka, wszeteczna (2), wymyślona; muzyki rozliczne; muzyka zdobi dworzanina, niewczasy ludzkie odpędza; czuć rozkosz z muzyki; muzyką serce swe rozweselić chcieć, zapalić się.

Fraza: »[na kogo] przyszła muzyka« = ktoś jest muzykalny, utalentowany, rozmiłowany w muzyce (1): Recidit ad paucos res Musica, Na máło ludźi prziſzła Muſika/ Niewiele ſie ludźi w niey obieráyą. Mącz 29c.
Zwroty: »w muzyce się kochać« [szyk zmienny] (2): ieden moj dobry przyiaciel/ ktory iż ſie zbythnie w muzycze kocha/ kiedy s kim mowi/ á iż w mowie trefi ſie iákie pomilcżenie/ to wnet poćichu imuie ſie ſpiewáć GórnDworz I8v; StryjKron 427.

»(u)słyszeć muzykę; słuchać, słuchanie muzyki« = audire symphoniam et chorum Vulg [szyk zmienny] (4; 3 : 1): RejWiz 64; duſzá náſzá/ [...] kiedy muzykę ſłyſzy/ tho iáko ze ſnu/ oczkniewa ſie/ y bierze [...] pośiłek od niej ku potwirdzeniu mocy ſwoiey. GórnDworz Hv; Tákowa tedy roſkoſz/ s ſámego ſłuchánia muzyki/ przyſtoyna ieſt ſtárim ludziom. GórnDworz K2v, Bb4; iż gdy vſłyſzą ludzie thrąbienie y rozlicżne muzyki przed ſłupem onym/ áby pádli ná ſwe twárzy RejZwierc 205; KochJez A2v; PudłFr 49; WujNT Luc 15/25.

Wyrażenia: »muzyka chwały Bożej [= na chwałę Bożą], chwalących Boga, pańska« [szyk 4 : 1] (3 : 1 : 1): A kápłani lepak ſtáli przy ſwych powinnośćiách y vrzędziech/ á Lewitowie przy orgániech á inſtrumenćiech Muzyki Páńſkiey [in organis carminum Domini]/ ktorych był nácżynił Dawid Krol ku chwale Páná Bogá Leop 2.Par 7/6; Y byłá ſłyſzaná dziwna Muzyká chwały Bożey przyniey [przy św. Martynie] w więzieniu nocy oney. SkarŻyw 21; Ná tym mieyſcu [...] ſłychana byłá dziwna muzyká y śpiewánie chwalących Bogá SkarŻyw 179, 21 marg; SkarKaz 576a.

»głos, dźwięk muzyki« = sonitus, vox musicorum Vulg (2 : l): ktorey kolwiek godziny vſlyſſyćie dzwięk trąby/ Piſſcżałki/ Lutnie/ Fletniow/ y Arffy/ y Symffonału/ y wſſelákiey iney Muzyki/ pádniećie ná źiemię Leop Dan 3/15; BudBib l.Mach 9/41; PowodPr 74.

»muzyka z [ilu, a. jakich] głosow (składana)« (2): Muzyká z ſześći y ośmi głoſow ſkłádána/ ma w ſobie rożne głoſy: wyſokie/ niſkie/ mierne. SkarKazSej 676b, 676b marg.

»instrumenty, naczynie (a. naczynia) muzyki« = instrumenty muzyczne; instrumenta cantici a. musica PolAnt (8 : 2): Leop 2.Par 7/6; Krol ſtał v ſłupá w ſámem weſćiu/ á Kśiążętá y trębácze około niego/[...] śpiewaki też z instrumenty Muzyki [cantores cum instrumentis cantici (marg) musicis (‒)] ćwiczone ku chwaleniu BibRadz 2.Par 23/13; O vżywániu tych inſtrumentow muzyki/ iákie ma być w kościele Bożym pátrz w Pſálmie 33.v.2. BibRadz I 313c marg, Ier 52/18, Am 6/5; ná wymyśláli [!] ſobie nacżynia (rozmáitey) muzyki. BudBib Am 6/5, 1.Par 16/42, 2.Par 29/26, 27; PowodPr 75.

»muzyka nalepsza, nawdzięczniejsza« (1 : 1): Ktoraby też muzyká nawdzięcżnieyſza byłá/ Coby wżdy ludzkie myſli ſnádniey weſeliłá. RejFig Ccv, Ccv.

»wszelkiej muzyki mistrz« = Apollo (1): PRzybądź/ wſzelkiéy muzyki cny miſtrzu/ Apollo Do téy gromády z Lyrą/ á zágray weſoło. OstrEpit A2.

»muzyka niebieska« = melodie chórów czczących Boga w niebie (1): SkarŻyw 202 cf »muzyka, śpiewanie«.

»uszom przyjemna muzyka« (1): Sławy wielkiéy doſtáli cni RADZIWILOWIE Nie ná bieśiádach/ áni miedzy taneczniki/ Ani vſzóm przyiemnéy ſłucháiąc Muzyki: Ale w polu pod niebem goniąc Moſkwićiná/ Albo nieſpokoynégo ſtrzelcá Tátárzyná. KochJez A2v.

»muzyka świecka« (1): Náſzá Polſká pełna ieſt bieśiad/ w ktorych ſie niezlicżone obrázy Bogá dźieią: [,..] w poſty y cżáſy nabożne/ głoſy rozmáitych muzyk świeckich/ y ſáme kośćioły nápełniáią PowodPr 74.

»muzyka wesoła« (1): Brzmią wdźięcżne Lutnie/ złote Cytry: zgołá/ Káżda Muzyká w Polſzcże dźiś weſołá. GrochKal 18.

Szeregi: »muzyka (a. muzyki) albo (i) dobra myśl« [szyk 2 : 2] (4): Dobra myſl poććiwa/ y muzyká niezáwádzi. RejZwierc 102v marg [idem] Aaa3v; tám możeli być muzyká álbo myśl dobra/ niechay będźie: bo tą/ kto ſye kiedy zepſował? Oczko 28; PowodPr 74 marg.

»muzyka i gędźba« (1): Muzykhę y wſzelką gędzbę w nienawiſci ma. FalZioł IV 6b.

»gra i muzyka« (1): ábychmy rozmáyćie chwaląc/ wyſlawiáli dobrodzieyſtwá páná ſwego á nietylko náſſym proſtym głoſem ale y rozmaite gry y muzyki ktemu przyłożywſſy. RejPs 137. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»organy i muzyka« (1): Do kthorey Mſzy máło przed tym Witellianus Papieſz ſpiewak/ iáko onim piſzą/ Orgány y Muzykę przydał KrowObr 198v.

»muzyka, (i) pieśń (a. piosenka)« [szyk 4 : 1] (5): GórnDworz Bb4; Zadna Muſiká/ żadna pieśń przy bieśiedźie Wdźięczniéy mu w vchu nie brzmi/ iáko bluźnienié Przećiw pánu KochPs 15; Muzyká będzie/ pieśni téż doſtánie KochFr 8; Plato powiedźiał iż zá odmiáną/ Mużyki/ zá odmiáną pieśni (co ſię zda fráſzka) y Rzeczpoſpolita odmienić ſię muśi. GórnRozm C4; SkarKaz 576a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»muzyka, (a, i) śpiewanie (a. pienie)« [szyk 5 : 2] (6 : 1): A ći ſpráwiwſſy ſie ktorzy byli tobie powinni dziękowáć wyſzli przećiwko tobie iedni zſpiewániem drudzy zrozmáitą muzyką/ á około nich pánny zewſſech ſtron ná bębniech brząkaiące RejPs 99; Nyc ſercá dobrego w roskoſzy wychowánego richliey nie zeymie yáko Muſiká á ſpiewánie. Mącz 132a, 131b; w chorobie oney wykładał piſanim pienia Sálámonowe. Práwie ná cżás gdy ſię ſam do pienia onego gornego y niebieſkiey muzyki gotował. SkarŻyw 202, 179; Calep 682b; Drugim ſłowo twoie ieſt zá śpiewánie y muzykę SkarKaz )(3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»taniec (a. tańce), (i) muzyka« [szyk 3 : 2] (5): iáko muziká/ thaniecz/ miłość/ w lećiwym cżłowiecże/ więtſze błazeńſtwo ieſt/ niż co inego GórnDworz Kkv, K3v, Gg7v; StryjKron 427; Lecz gdy przychodząc był blizko domu/ vſłyſzał muzykę y tańce [audivit symphoniam et chorum]. WujNT Luc 15/25. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.].

»muzyki i tryumfy« (1): Kiedy ćię/ Pánno święta/ w niebo prowadźili/ Iákie tám muzyki y téż tryumphy były? SiebRozmyśl K4v.

Wyrażenie przyimkowe: »dla muzyki« = pod wpływem muzyki (1): rybá dáłá ná ſobie ieździć po morzu Arionowi/ dla muziki. GórnDworz H2v.
W przen (9): Mowiąc/ iż to muzyká naweſelſza moiá/ Kiedy Konie pięknie rżą/ á gdy ſkrzypi zbroiá. RejZwierz 36; żadney muzyki ták ráde nie ſłucháią náſze vſzy/ iáko kiedy kto/ ku chłubie náſzey/ co powieda. GórnDworz G6v; Thák w ſpráwach poſpolitych tákież w obycżáioch/ Ze to trąbá ieſt zacna ſnadź y w inſzych kráioch. By k temu bębennicy Polſzcży przybijáli/ Potrzebną by muzykę nam ná wſzem dawáli. Boć iſcie po ty cżáſy tych trębácżow trzebá/ Coby ich głos po ziemi latał y do niebá. RejZwierc 120, 22v; SkarŻyw 580; PudłFr 19; Niech w tym kośćiele brzmi vſtáwiczna muzyká weſela duchownego/ chwały Bożey y wzdychánia do Chryſtuſá. SkarKaz 457a, 457a marg.
Zwrot: »schować muzykę« = przestać śpiewać (o ptaku) (1): I uż y ſprácowáni ludzie ſpocżywáli/ Vćieſzną muzykę ptaſzkowie ſchowáli. WisznTr 30.
a. Zapis nutowy melodii (1): Maſz dźiſieyſzych Nowowiernikow Kátechizm Polſki/ z pioſnek rozlicżnych/ iáko ćierniowy iáki wianek vwity/ y iákąkolwiek muzyką ozdobiony LatHar +4v.
2. Muzykanci, kapela, orkiestra, zespół grających na instrumentach muzycznych; chorus musicorum Cn (5): RejZwierz 36; BielKron 331v; po Rzymie chodźili/[...] niektore z muzyką/ niektore z proſtym kośćielnym śpiewániem/ Pſálmy Dawidowe y Litánije śpiewáiąc. ReszList 159; Iuż Muzyko gray/ Lizycżopie drgay. PaxLiz E4; [zá tymi przyiecháli Myſzkowſcy [...] ktorzy ochędoſtwem y przemyſłem wſzytkie celowáli. Naprzod ſzłá Muzyká nád inſze pięknie y koſztownie vbrána/ zá oną Muzyką cżterzey Trębácże w żołtym á w białłym Hátłaśie PaprHerby 200 (Linde)].
Wyrażenie: »muzyka niebieska« = chóry czczące Boga w niebie (1): gdzie záśpiewaią pioſnkę onę Oblubienicy/ iáko tey S. Doroćie záśpiewáłá muzyká niebieſka SkarŻyw 127.
3. Umiejętność, sztuka grania i śpiewania; nauka śpiewu i gry na instrumencie muzycznym (jedna z siedmiu nauk wyzwolonych); ars musica Cn (23): Iż Pan Bog W.W. oſobliwą chuć s przyrodzenia ku Muzycze/ oney iedney s ſiedmi náuk wyzwolonyeh/ dáć racżył. LubPs A2; Mącz 433a; iż y muzyká/ y ine fráſzki/ ktoreś w. m. przypiſał dworzáninowi/ rychley by ſie białeigłowie zeſzły GórnDworz Hv, Hv, H2v [2 r.], H3, K2 [2 r.], K2v; Bo ácż tho zową wyzwolonemi náukámi/ Grámmátikę/ Logikę/ Retorikę/ Muzikę/ Aritmetikę/ Geometrią/ y Aſtronomią/ á ſą to náuki poważne á trudne. RejZwierc 13v.
Zwroty: »nauczyć się z muzyki śpiewać« (1): Albo iż ſie náucży z Muzyki ſpiewáć/ á drugi przed nim bárzo ſzpetnie wrzeſzcży. RejZwierc 14.

»muzykę umieć; w muzyce (a. nauce muzyki) się ćwiczyć, ćwiczony (a. biegły), nauczony; muzyki się uczyć« [szyk zmienny] (5 : 2 : 2 : 1; 1): Cżlowiek bywa navcżony w gwiazdarzkiey navcze/ w muzycze/ w dzalaniu licżby/ w rozmierzaniu rzecży trudnych FalZioł V 51v; ktory cżłowiek ma być dobrze wychowány/ temu trzebá żeby y muzykę vmiał. GórnDworz H2; Ini wieldzy Hetmánie ſtárzy/ [...] byli w muzyce ćwicżeni/ á kto iey nie vmiał/[...] podley hnet o nim rozumiano. GórnDworz H2v, Bb7v, K2v, X4; Przydano też Kántory/ ktorziby młodźieńce w náuce Muziki [in studio musices]/ y w inſzych náukách Máthemátyckich ćwicżyli ModrzBaz 132; Muzykę teſz dobrze vmiał/ y ná niektorych inſtrumenćiech/ [...] grawał. SkarŻyw 507, 507 marg, 575; między inſzym ćwiczeniém któré dźieći miéwáły/ kazano im y Muzykę vmieć/ ták wiele dla przyſtoynéy roſkoſzy/[...] iáko ſnadź więcéy dla poſtánowiénia dobrych obyczáiów KochWr 38.

Szereg: »muzyka, taniec« (1): kthoby ſie muzyki/ kto by ſie tańcu vcżył/ by nie dla vpodobánia białymgłowam? GórnDworz Bb7v.
4. Instrumenty muzyczne (2): [W bębny bito/ w muzyki rozmáite grano ZbylDroga G2].
Zwroty: [»grać na muzyce«: Y com ſlyſzał że Sokrates iuż ſtárym będąc/ náucżył ſię był gráć ná Muzyce CiceroBBud A3].

»do muzyki się przysiąść« (1): pocżcżon thym był od niey [od paniej]/ żeby ſie/ ábo do muziki przyſiadł/ ábo táńcował/ ábo wdy rozmową ſie iáką s pánnámi báwił GórnDworz D6v.

Wyrażenie: »wodna muzyka« = dźwięki wytwarzane przez organy hydrauliczne; możliwe także: same organy hydrauliczne uruchamiane za pomocą ciśnienia powietrza powstałego przez tłoczenie wody z jednego zbiornika do drugiego (stąd ich nazwa) (III w. p. n. e.). W IV w. zastąpiono to urządzenie miechem (1): Hyaraulos – Wodną muzika. Musicum organum aquae decursus onum reddens Calep 493a.

Synonimy: 1. melodyja, piosnka, pieśń; 2. muzyk.

IM