[zaloguj się]
[pdf]

NIEDŹWIEDZI (47) ai

niedźwiedzi (34), niedzwiedzy (10), miedźwiedzy (2), miedźwiedzi (1); niedźwiedzi BierEz, FalZioł (11), RejWiz, Mącz (3), BielSpr, StryjKron (4), Calep; niedzwiedzy RejZwierz (2), RejAp (4), RejZwierc, Oczko, KochJez, WujNT; miedźwiedzy RejFig, HistLan; niedźwiedzi : miedźwiedzi SienLek (12:1).

-dź- (26), -dz- (20), -d- (1).

Oba e jasne.

Fleksja
sg
mNniedźwiedzi fNniedźwiedziå nNniedźwiedzié
G Gniedźwiedzi(e)j Gniedźwiedziégo
Aniedźwiedzi Aniedźwiedzią Aniedźwiedzié
Iniedźwiedzim I Iniedźwiedzi(e)m, niedźwiedzim
L L Lniedźwiedzym
pl
N subst niedźwiedzi(e)
A subst niedźwiedzi(e)
I f niedźwiedz(e)mi

sg m N niedźwiedzi (2). ◊ A niedźwiedzi (1). ◊ I niedźwiedzim (1). ◊ f N niedźwiedziå (3). ◊ G niedźwiedzi(e)j (1). ◊ A niedźwiedzią (4). ◊ n N niedźwiedzié (4); -é (1), -(e) (3). ◊ G niedźwiedziégo (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ A niedźwiedzié (1). ◊ I niedźwiedzi(e)m FalZioł (6), niedźwiedzim SienLek (5). ◊ L niedźwiedzym (1). ◊ pl N subst niedźwiedzi(e) (5). ◊ A subst niedźwiedzi(e) (6). ◊ I f niedźwiedz(e)mi (2).

Sł stp: miedźwiedzi, Cn notuje, Linde XVIII w.

Przymiotnik od „niedźwiedź” ‘zwierzę drapieżne z rodziny niedźwiedzi (Ursidae)’; ursinus Mącz, Calep, Cn (47): Ursinus, Niedzwiedźi. Mącz 509b; Calep 1143b.
Zwrot: »iść niedźwiedzego« = postępować jak niedźwiedź (1): Więc práwie y po ſierśći/ idzye Niedzwiedzego/ Bo ten kto mu da pokoy/ minie też káżdego. RejZwierz 84.
a. Będący częścią ciała niedźwiedzia lub podobny do odpowiedniej części ciała niedźwiedzia (13): FalZioł IV 13d; RejWiz 171v; ZLego ſługę málárze/ ták figurowáli/ [...] Psi ogon/ á miáſto rąk/ dwie Niedzwiedze łápye RejZwierz 118; SienLek 59, 126; RejAp 105, 106v [2 r.], 107; Ryſie też albo Niedźwiedźie páznogćie palono z vmárłymi/ bo wierzyli/ iſz ná gorę wielką á przykrą ku ſądnemu dniowi mieli wſtępowáć StryjKron 155, 411, 467; A beſtya tá ktorąm widźiał/ podobna byłá ryśiowi/ á nogi iey iáko niedźwiedze [pedes ursi] WujNT Apoc 13/2.

W charakterystycznych połączeniach: krew niedźwiedzi(a) (-e), łapa (3), łeb, noga (3), oko, paznogieć (3).

b. Pochodzący od niedźwiedzia (30): Mięſo niedźwiedzie dla wielkiey lipkoſci nie ſtrawne barzo ieſt FalZioł IV 13c.
Zwroty: »na niedźwiedzą skórę pić« [aluzja do przysłowia] [szyk zmienny] (2): HistLan F; to iuż ná to ták beſpiecżnie pijemy iáko ná Niedzwiedzą ſkorę/ ktory ieſzcże w leſie krowy łupi. RejZwierc 262v.

»miedźwiedzą skorę szacować« [aluzja do przysłowia] (1): Co Miedzwiedzą ſkorę ſzácowáli. RejFig Cc6.

Wyrażenia:»sadło niedźwiedzie« = adeps ursinus Mącz [szyk 12:7] (19): popioł z głowy iego na opadnienie włoſow pomaga: gdy z niedzwiedziem ſadłem Emplaſtr przikłada. FalZioł IV 11d, I 12d, 66a, III 19a, IV 13d, 36b (9); Mącz 3c; SienLek 47, 47v [2 r.], 82, 121, 122, 123v, 150; do tego ſłużą oleie [...] y ſádłá albo tłuſtośći/ których poſpolićie náſzy vżywáć zwykli/ iáko dźikiégo wieprzá/ Niedźwiedzégo/ kobylégo Oczko 33.

»niedźwiedzi(a) skora, łupież« = ursina cutis Mącz [szyk 2:2] (3:1): Lowiec łupieſz niedźwiedzi przedał BierEz I4; Mącz 509b; Chorążowie wſzyſcy miewáli ná Zbroiách y Helmiech Niedźwiedzie ſkory BielSpr 14; StryjKron 265.

»żołć niedźwiedzia« [szyk 2:1] (3): Niedźwiedźią żołć z wodą pić tym co ie dycháwiczność trapi/ bárzo pomocno. SienLek 85v, 119v, 130v.

c. Prawdopodobnie: Zamieszkały przez niedźwiedzie (1): Ale záś ná Stárynie drógi złéy [konie] vżyły/ Topiąc ſye ná niedźwiedzym niebeſpiecznym błoćie KochJez Bv.
d. [Sporządzony ze skóry niedźwiedzia: kożuch miedźwiedzi za złoty InwMieszcz 1574 nr 190.]
e. [Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »niedźwiedzy ogorek« = Ecballium Elaterum A. Rich. (Rost); roślina z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae): Korzeń Ptáſzego álbo Niedźwiedzego ogorká ſuſzony [...] zmieſzay z wodką Rożáną SienHerb 511b; Niedźwiedzy ogorek/ Ptáſzy ogorek/ Leśny ogorek/ Cucumer ſylueſtris. Cucumer Aſininus. SienHerb K4#, E#.]

Synonimy: d. »leśny ogorek«, »ptaszy ogorek«.

Cf [MIEDŹWIEDZIOW]

MG