[zaloguj się]
[pdf]

NIESPOKOJNY (109) ai

W pisowni łącznej (94), w rozłącznej (15).

e oraz oba o jasne.

Fleksja
sg
mNniespokojny fNniespokojnå nNniespokojn(e)
Gniespokojn(e)go Gniespokojn(e)j Gniespokojn(e)go
D D Dniespokojn(e)mu
Aniespokojnégo, niespokojny A Aniespokojn(e)
Iniespokojnym Iniespokojną I
pl
N m pers niespokojni
subst niespokojn(e)
G niespokojnych
D niespokojnym
A m pers niespokojn(e)
subst niespokojn(e)
I m niespokojnymi
L niespokojnych

sg m N niespokojny (35). ◊ G niespokojn(e)go (3). ◊ A niespokojnégo (6), niespokojny (2); ~-égo (1), -(e)go (5). ◊ I niespokojnym (3). ◊ f N niespokojnå (5). ◊ G niespokojn(e)j (2). ◊ I niespokojną (1). ◊ n N niespokojn(e) (5). ◊ G niespokojn(e)go (1). ◊ D niespokojn(e)mu (1). ◊ A niespokojn(e) (1). ◊ pl N m pers niespokojni (7). subst niespokojn(e) (7). ◊ G niespokojnych (14). ◊ D niespokojnym (3). ◊ A m pers niespokojn(e) (6). subst niespokojn(e) (3). ◊ I m niespokojnymi (3). ◊ L niespokojnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Nie lubiący pokoju; powodujący niepokój, wichrzycielski; inquicius Miech, Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; inquies Mącz, Calag, Calep, Vulg, Cn; tumultuosus, turbulentus Mącz, Calep, Cn; immitis, importunus, maleferiatus Mącz; implacidus, insedatus, irrequieius Calep; infestus, turbidus Cn (75): RejFig Dd2; wybráli ſobie máli Polácy zá páná ſyná iego Boleſłáwá łyſego/ ále mu tego záyrzał Konrad nieſpokoyny ktory wolał z ſwemi walcżyć niż z Tátáry BielKron 361; Pomorzánie z Pruſy bárzo wielkie walki wiedli miedzy ſobą/ zwłaſzcżá nieſpokoyny Swátopełk Pomorſki Woiewodá podwodził Pruſy pogány ná Krzyżaki BielKron 361, 112v, 172v; Maleferiatus, Nieſpokoyny/ też Nieuczćiwy/ Niewiczoſániec dworskie słowo. Mącz 121b; Turbulentus, Zwádliwy/ nieſpokoyny/ płochy/ zámieſzány/ mętny Mącz 469b, 225a, 266b, 341 [2 r.], 468c, 469b; SarnUzn F3v; WujJudConf 175v; Ale iż ták wielka ieſt przyrodzenia ludzkiego wątłość [...] przeto práwá ná to ſą vſtáwione/ áby nimi nieſpokoyne namiętnośći [tumultuantes affectus] były hámowane ModrzBaz 136; Calag 532a; KochPs 161; ábo żeſmy nákoniec tákich między ſobą ćierpieli/ ktorzyby nieſpokoynymi byli: wedle náuki chriſtuſowey nie żyli CzechEp 12; KochJez A2v; Tumultuosus, qui turbas excitare solitus est, turbulentus – Nieſpokoini, ten ktori rad czini rozruch. Calep 1093a, 511a, 540b [3 r.], 542, 563; WujNT 712, 2.Thess 3/7; W tym żywoćie ludźie wielkimi pracámi odpocżynienia y beſpiecżeńſtwá ſzukáią/ lecż od złych żądz zwiedźieni nie náyduią/ ponieważ chcą odpocżywáć w rzecżach nieſpokoynych. WysKaz 10; Ludzie śrzedni y ſtárzy/ Bárzo nieprzyſtoyne Látom wáſzym złodzieyſtwo/ dzieło nieſpokoyne. KlonWor 44.

W połączeniach szeregowych (7): iż będą ludźye ktorzy ſámi ſyebye będą miłowáć/ chćiwi/ pyſſni/ hárdźi/ złorzeczliwi/ rodźicom nyepoſluſſni/ nyewdźyęczni/ źli albo nyepobożni/ przezduſſni/ nyeſpokoyni [sine pace Vulg 2.Tim 3/3; przymierza nie trzymáiący WujNT]/ potwarce/ nyepowſćyągliwi/ okrutni/ nyeludzcy/ zdrádliwi/ krnąbrni/ nádęći/ ſlepi/ á wyęcey miłuyący roſkoſſy niż Bogá KromRozm I B3v; Leop Iac 3/8; Zaſz niebacżyćie/ iákie drapieſzne/ okrutne/ potężne/ y nie ſpokoyne nieprzyiaćioły/ przez ten cżás wſzyſtek/ rządu Páná náſzego nieboſzcżyká. BiałKaz H3; SkarŻyw 492; WujNT Iac 3/8, s. 836; SkarKazSej 659a.

W charakterystycznych połączeniach: niespokojne(-y, -a) dysputacyje, injenija, namiętności, rzeczy, sprawa, zbor; niespokojni(-y) nieprzyjaciele, strzelec.

Wyrażenia: »niespokojny człowiek (a. niespokojni ludzie)« = importunus homo Vulg (9): GlabGad M7v; KromRozm I B3v; Emissarius, Nieſpokoyny człowiek/ ktory nic nie czini yedno wſziſtko złe. Mącz 226b; Homo inquietus et ad tribunatum spirans, Człowiek nieſpokoyny á ná páńſtwo woyskie czuháyący/ ważący. Mącz 341d; prośił áby mu dano drogę do okázowánia męſtwá/ do vſkromienia byſtrośći ludźi nieſpokoynych [turbulentorum] ModrzBaz 44, 43v; SkarŻyw 492; ActReg 42; WujNT 2.Thess 3/2.

»duch niespokojny« (1): tedy to [mężobojstwo] iuż nie może być z duchá Bożego/ ćichego/ y ćierpliwego [...] ále z duchá nieſpokoynego złego. CzechRozm 240.

»niespokojna głowa« [szyk 3:1] (4): WujJud 36v; Acż to podomno niektorym nieſpokoynym głowam niepomoże/ ktorzy więcey warchoły y chwałę ſwoię miłuią niż chwałę Bożą. WujJudConf 13v; Przetoſz ią też wolę ná nich przeſtáć/ niżli ná tych nie ſpokoynej głowy ludzkiey wywodziech/ ktore ſie nád ſłowo Boże wynoſzą CzechRozm 45v; CzechEp 227.

»narod niespokojny« (1): Potym w okręćiech pocżął wieść y woyny Ná wodnym polu narod nieſpokoyny. KlonFlis D.

»niespokojne serca i myśli« (1): Toć ich [sejmów] iuż lepiey nie ſkłádáć/ ieſli tákich nieſpokoynych ſerc y myśli nie złożyćie/ á do świętey zgody nie przyſtąpićie. SkarKazSej 673a.

»niespokojny umysł« (1): Animus inquietus, Nieſpokoyny vmysł. Mącz 341d.

Szeregi: »buntowny a niespokojny« (1): á od poſtronnych ludźi/ áni buntownych á nieſpokoynych obywátelow [nec ab externis hominibus, nec a seditiosis civibus] Rzecżpoſpolita inácżey bronioná być nie może ModrzBaz 126v.

»niespokojny a drapieżny« (1): Iako lud Tatarſki zawſze ieſt nie ſpokoyny á drapieżny [inquietae sunt et semper rapaces]. NIemogą nigdy Thatarzy ſpokoyni być aby poſthronnych ſąſiadow nie gabali MiechGlab 32.

»niespokojny a nieposłuszny« [szyk 1:1] (2): Stolicá Cárogrocka [...] wielkimi dobry świeckimi od Konſtántyná vbogácona/ z proznowánia puſtą być bárzo pocżęłá/ y niepoſłuſzną á nie ſpokoyną SkarJedn 390, A3v.

»miedzy sobą rozni i niespokojni« (1): ktory [Chrystus] z onych dwu narodow miedzy ſobą roznych y nieſpokoynych/ iedno vcżynił/ y pokoy ſpráwił CzechRozm 78v.

»swarliwy a niespokojny« (1): wſzákże gdy co było ſwárliwego á nieſpokoynego: práwie omglewał od teſknośći/ żeſmy go wynośić muśieli SkarŻyw 335.

»niespokojny i złośliwy« (1): ábyſmy byli wyrwáni od nieſpokoynych y złośliwych ludźi [importunis et malis hominibus]. WujNT 2.Thess 3/2.

»niespokojny, zły« (1): CzechRozm 240 cf »duch niespokojny«.

W przen (2): iż ięzyk nieſpokoyny więcey może záráźić ludzi niewinnych/ niżli ręká nieſpokoyna. RejPos 266v.
α. W funkcji rzeczownika (14): Pátrz czo zá roſkoſz nieſpokoyny miewa/ Gdy ſpáć álbo ieść wzdycháiąc poziewa. RejZwierc 227v; SkarJedn 107, 122, d8, d9; A prośimy was bráćia/ karzćie nieſpokoyne [corrigite inquietos]/ ćieſzćie lękliwe/ znaſzayćie niemocne/ ćierpliwymi bądźcie ku wſzytkim. WujNT 1.Thess 5/14; SkarKaz )(4; SkarKazSej 661a marg, b, 696b.

W połączeniu szeregowym (1): á złe nieſpokoyne y Heretyki karał: á mocy kápłáńſkiey y do ſkarbow Chryſtuſowych wrotá im záwierał SkarJedn 122.

W przeciwstawieniu: »spokojny ... niespokojny« (1): Gdy ſpokoynego miedzy ſię ſádzáią Nieſpokoynego ze drzwi wypycháią. RejZwierc 227v.

Szeregi: »zły i niespokojny« (2): SkarJedn 122; áby dla trochy złych/ y nieſpokoynych wſzytko ſię krolaſtwo nie wątliło SkarKazSej 701b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zwadliwy i niespokojny« (1): A tych nietylkoby miał być vrząd ſędzić ále też y iednáć niezgodne/ á zwádliwe y nieſpokoyne [discordes et tumultuantes] hámowáć ModrzBaz 91.

2. Taki, w którym panuje niepokój, zamęt, zamieszanie, warcholstwo; inquietus, molestus, negotiosus, tumultuosus, turbidus Mącz (9): Mącz 245a; Z Onych to nieſpokoynych kątow [ziem ruskich i podolskich] maſz iednego/ Wierz mi iż ten nie wyda męſtwem z was żadnego PaprPan Iv.

W połączeniu szeregowym (1): A ſtąd nędzny/ mizerny/ á nieſpokoyny żywot muśi vrość tobie/ iuż záwżdy pies ná łáńcuchu v wrot twoich/ á miecż krwáwy pod poduſzką twoią/ á prokurator v drzwi twoich. RejPos 223.

W przeciwstawieniu: »spokojny ... niespokojny« (1): Izaż nie lepſzy cnotliwy á ſpokoyny żywot niżli warchotny nieſpokoyny á ze wſząd záthrudniony? RejZwierc [782].

Wyrażenia: »niespokojny czas« (1): Turbidum et tranquillum tempus, contraria, Nieſpokoyny/ zámieſzány czás. Mącz 469b.

»niespokojna noc« (1): Nox inquieta, Nieſpokoyna noc. Mącz 341d.

»niespokojny świat« (1): A ieſliby to byłá wola Boża/ áby ćię teraz wziął sſtego nieſpokoynego y złego świátá KarnNap Ev.

»niespokojny żywot« [szyk 2:1] (3): Tumultuosa et sediciosa vita cui opponitur quieta, Zwádliwy nieſpokoyny żywot. Mącz 468c; RejPos 223; RejZwierc [782].

Szeregi: »spokojny abo niespokojny« (1): niemiánuie mu tey ábo owey kráiny/ bliſkiey abo dalekiey/ vrodzáyney ábo niepłodney/ ſpokoyney ábo nieſpokoyney: iedno zgołá tę/ ktorą vkázáć miał. SkarŻyw [282]. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

»niespokojny, zamieszany« (1): Mącz 469b cf »niespokojny czas«.

»niespokojny i zły« (1): KarnNap Ev cf »niespokojny świat«.

»zwadliwy, niespokojny« (1): Mącz 468c cf »niespokojny żywot«.

3. Przeżywający niepokój; irrequietus Mącz; sollicitus Cn (10): [królowie, panowie] Niespokojni ⟨ba⟩rzo sypiają, A często się ⟨z⟩rywają I jedno k⟨to⟩ blisko krzyknie, Wnet sie im serce zl⟨ęknie⟩ BierRozm 13; LubPs R5 marg; Irrequietus, Nieſpokoyny/ Pierzchliwy/ niemogący s ſpokoyem być. Mącz 341d; ále tho muśi mieć ná bacżeniu/ iż ſą konie drugie nie ſpokoyne BielSpr 24v.
Zwrot: »(u)czynić kogo niespokojnym« [szyk zmienny] (2): Turbavit mihi animum, Vczynił mie nieſpokoynym. Mącz 469b; Iż ie ſumnienie ich ſtrofuie/ y nieſpokoinymi cżyni. CzechRozm 113.
Wyrażenia: »myśl niespokojna« (1): Vſkrom ná chwilę/ w ták teſkliwym bolu/ Myśli ſtrapione/ nieſpokoyne/ moie GrochKal 10.

»niespokojny sen« (1): ieſli ciężey ſpi/ ieſli ſtráſzliwe á nieſpokoyne ſny miewa SienLek 18v.

Szeregi: »smutny ani niespokojny« (1): Nie będźie ſmutnym/ áni nieſpokoynym [Non erit tristis neque turbulentus Vulg Is 42/4; Nie będzie ſmutnym áni záburzonym WujBib]: á zakonu iego narody cżekáć będą. LatHar 554.

»strapiony, niespokojny« (1): GrochKal 10 cf »myśl niespokojna«.

»straszliwy a niespokojny« (1): SienLek 18v cf »niespokojny sen«.

W przen (1): Moiá Erato piſze rym ten nieſpokoyny/ Abowiem teraz wſzędy płużą krwáwe woyny. KmitaSpit Av.
4. Lekkomyślny, próżny, rozpustny; curiosus Mącz (8):

W połączeniach szeregowych (5): Alić oto zábieżáłá mu niewiáſthá/ w vbierze ſwowolney niewiáſty/ gothowá ná zwodzenie duſz/ ſwiegotliwa y błędna/ nie ſpokoyna [quietis impatiens]/ y tá kthora ſie w domu ſwym oſtać nie może ná nogách ſwoich Leop Prov 7/11; Curiosus, Prácowity/ Pieczołowity/ Pilny/ Nieſpokoyny/ Wſzeteczny. Mącz 73a; RejPos 223; ále iákich żywotow ći pánowie wſzyſcy vżywáć muſzą/ to iuż ocży náſze cżęſto widáią. Bo bezbożnych/ nieucżćiwych/ drapieżnych/ ſwowolnych/ opiłych/ nieſpokoynych/ niezdrowych/ niebeſpiecżnych RejZwierc 131v; ReszPrz 65.

W porównaniu (1): Máią práwi/ duchá iákiegoś bárzo nieſtwornego/ nieſkromnego/ nieſpokoynego/ iáko latáwcá ReszPrz 65.

Wyrażenia: »duch niespokojny« (1): ReszPrz 65 cf W porównaniu.

»głowa niespokojna« (1): Nadſługuią [kust: Nádſługuią] młokoſom/ ludziom zgłnpiá hoynym : Dźiedźicom nie opátrznym/ głowom nieſpokoynym KlonWor 55.

»niespokojne oko« = zalotne, uwodzicielskie spojrzenie (1): bo iż druga białagłowá będzie miáłá nieſpokoine oko/ obycżáie pieſzcżone/ á thwarz w ktorey iáko w źwierciedle widzieć będzie puſtotę GórnDworz LI8.

Szereg: »niespokojny i rozpustny« (1): Miał iednego wſpráwie ſwey brátá młodego Osberná/ dowćipnego/ ále bárzo nieſpokoynego y roſpuſtnego/ y nie zakonnego SkarŻyw 333.
5. Będący stale w ruchu, ruchliwy; nusquam residens Cn (7): Fluctuosus, undosus, procellosus, inquietus ‒ Burz, nieſpokoiny. Calep 425a.
Wyrażenia: »morze niespokojne [= wzburzone, pokryte falami]« (4): ktory żeglarz nieprzywykł morzu nieſpokoynemu/ niemá zwycżáiu dobrego. BielKron 250, 277; BudNT h marg; Bo ſie oni záwżdy iáko morze nieſpokoyne burzyć muſzą. CzechRozm 138v.

»oczy niespokojne [= rozbiegane]« (1): Cżłowiek był ſercá dobrego/ vrody średniey/ twarzy długiey/ vſzu wielkich/ głoſu miąſzſzego/ ocżu cżarnych małych y nieſpokoynych/ niewcżeſnośćiam przywykły BielKron 387.

»rzeka niespokojna« (1): Ty nocną roſſę ſpuſczaſz: ty doſtátkiem hoynym Zywéy wody dodawaſz rzékom nieſpokoynym. KochFr 125.

Synonimy: 1. burzliwy, swarliwy, zwadliwy; 2. warchotny, zamieszany; 3. pierzchliwy; 4. nieskromny, swawolny. wszeteczny; 5. burzliwy.

Cf SPOKOJNY

AW