Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PIERZCHLIWOŚĆ

Następne hasło: [PIERZCHNĄCY] »

PIERZCHLIWY (21) ai

pierzchliwy (16), pirzchliwy (4), pierschliwy (1); pierzchliwy BielSpr, KochFr, KochFrag (2), WyprPl, LatHar (2), RybGęśli (2), WitosłLut, KmitaSpit (2), SzarzRyt; pirzchliwy BielKron, KochPs (2), KochJez; pierzchliwy : pierschliwy Mącz (3:1),

-é (4) KochFr, KochFrag (2), WyprPl (tak też Cn), -e Mącz (4).

Fleksja

sg
m	N	piérzchliwy	f	N
	G	piérzchliw(e)go		G	piérzchliwéj
	D	piérzchliwému		D
	A	piérzchliwy		A
	I			I	pierzchliwą
	L	pirzchliwym		L

pl
N	m pers	piérzchliwi
N	subst	piérzchliw(e)
G		piérzchliwych
I	n	piérzchliwémi

sg m N piérzchliwy (7). ◊ G piérzchliw(e)go (1). ◊ D piérzchliwému (4); -ému (1), -(e)mu (3). ◊ A piérzchliwy (1). ◊ L pirzchliwym (1). ◊ f G piérzchliwéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ [I pierzchliwą.] ◊ pl N m pers piérzchliwi (1). subst piérzchliw(e) (1). ◊ G piérzchliwych (1). ◊ I n piérzchliwémi (2); -émi (1), -(e)mi (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Szybki, lotny (8)
- Przen (2)
- α. W funkcji sb (1)
2. Lękliwy, bojaźliwy (7)
- α. W funkcji sb (1)
- a. O zwierzętach: płochliwy (3)
  - W przen (1)
3. Niestały, niezdecydowany, lekkomyślny (4)
- W przen (1)
4. Zapalczywy, porywczy (2)
- [W przen]
- a. O koniu: narowisty (1)
5. [Rozsypujący się w sposób nagły i gwałtowny w różnych kierunkach]

1. Szybki, lotny; fugax, ventosus Cn (8): KochPs 116; GDźie teraz ono iábłko/ y on klinot drogi? Który mógł záhámowáć niesćignioné nogi Piérzchliwéy Atálánti KochFr 96; RybGęśli C4v; Záraz ná pierwſzym ſtárćiu/ woyſko ptakow legło/ [...] Tych ſtrzały piorolotne ná śię rozebráły/ Drugich wiátry pierzchliwe zá gory zágnáły. KmitaSpit B2v.

W charakterystycznych połączeniach: pierzchliwa(-e) Atalanta, strzała, skrzydła, wiatry.

Wyrażenie peryfr. »co siecze powietrze piory pirzchliwemi« = ptaki (1): wſzytko to/ [...] co śiecze powietrze pióry pirzchliwémi/ Oczy ku tobie wznośi KochPs 156.

Przen (2): O iák to cżłowiek tyśiąc kroc ſzcżeśliwy/ Ktory wiek ſwoy pierzchliwy/ Ták obmyśla/ że zdrowy Będąc rzec może: vmrzećie⟨m⟩ gotowy. RybGęśli Dv; Kto ſzcżęśćiu roſkázuie? ktore ſkrzydły ſwemi/ W odmiennym biegu zrowna świátu pierzchliwemi/ Ktore raz z wſchodu/ raz z źimnego wieią morzá WitosłLut A5v.

α. W funkcji sb (1):

Przysłowie: Przed śmierćią żaden ſchrónić ſie niemoże: Y piérzchliwému prędkość nie pomoże. KochFrag 17.

2. Lękliwy, bojaźliwy; fugax Mącz, Cn; irrequietus Mącz (7): Tepidus homo, Leniwy/ boyázny/ pierſchliwy człowiek. Mącz 449b, 138c, 341d; [Pierſchliwy/ Inconstans, levis, fugax, irrequietus. Volck Qqq3v].

α. W funkcji sb (1):

W przeciwstawieniu: »pierzchliwy ... śmiały« (1): Ieſt śmierć y ná łożu. Y ták pierzchliwego Smierći grzbiet ieſt odkryt/ iák pierśi śmiáłego. SzarzRyt C2.

a. O zwierzętach: płochliwy (3): Czemu ieléń piérzchliwy łáſkáwſzé ma bogi/ Którému wolno zrzućić pochodzoné rogi? KochFrag 20; KmitaSpit C2.

W przen (1): IAko więc orzeł młody/ [...] ten ſwéy bróni Ieſzcze niepráwie świádom/ bez obrázy góni Skrzydłámi pogładzáiąc po grzbiećie pirzchliwym: A potym záiuſzony y ſam żywie żywym. KochJez A2.

3. Niestały, niezdecydowany, lekkomyślny; instabilis Mącz; ventosus, volubilis Cn (4):

W połączeniu szeregowym (1): [Chrystusa niewinnie oskarżono] że o ſobie ſpráwę dáwáć cżáſem muśiał Pogáninowi/ y ſędźiemu pierzchliwemu/ lekkomyślnemu/ y nieſpráwiedliwemu. LatHar 317.

W porównaniu (1): Cothurno, instabilior dicitur, Nieſtáteczny/ Pierzchliwy yáko wiátr. Mącz 67a.

Szereg: »pierzchliwy a nieustawiczny« (1): Krol Polſki [...] dał Swidrygałowi kſięſtwo Litewſkie cżłowiekowi pirzchliwemu á nieuſtáwicżnemu y pijanicy. BielKron 386v.

W przen (1): więcey wierz nieomylnemu ſłowu Bożemu/ niżli świerzbiącemu á pierzchliwemu rozumkowi ludzkiemu. LatHar 381.

4. Zapalczywy, porywczy (2): TRáfuie ſie tego wiele w Woyſzcże miedzy ludem Rycyrſkim zwłaſzcżá niećwicżonym/ [...] iż cżęſthe zámieſzánie cżynią [...] á ći tego nawięcey cżynią/ ktorzy ſą niezwycżáyni/ pierzchliwi/ nieprzywykli niewcżáſowi BielSpr 25v; [Krolom inſzym zwierzćiádło cnot/ był Zygmunt ſtáry. Miłował pokoy. Wſzák go nie dármo chełpliwy Gniewał Niemiec/ y Turcżyn/ y Tátar pierzchliwy. VegKmita D3].

[W przen: Ale iż był w lećiech młody/ á vmyſłu pierzchliwego/ żadney w nim powśćiągliwośći nie było HistFort A3; VegKmita 12.]

a. O koniu: narowisty (1):

W przeciwstawieniu: »leniwy ... pierzchliwy« (1): A wſzák ſą nań oſtrogi/ będźieli leniwy/ Nierówno przedśię táki lepſzy/ niż piérzchliwy. WyprPl C.

5. [Rozsypujący się w sposób nagły i gwałtowny w różnych kierunkach:

W przeciwstawieniu: »utwierdzony ... pierzchliwy«: Gdyż [trtęć] cżęſto pierzcháiąc/ álbo latáiąc/ wſtawa á vtwierdza ſie/ tákże vtwierdzoná bywa záś pierzchliwą SienHerb 607b.]

Synonimy: 1. chyży, lotny, prętki, skory; 2. bojaźliwy, bojaźny, bojący się, drżący, lękliwy, płochy; 3. chwiejący się, lekki, lekkomyślny, niepewny, niestały, niestateczny, nietrwały, płochy; 4. prętki.

Cf NIEPIERZCHLIWY