[zaloguj się]
[pdf]

NIEWOLNY (77) ai

niewolny (76), niewolen (1).

W pisowni łącznej (76), w rozłącznej (1).

e oraz o jasne; w niewolen drugie e z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja
sg
mNniewolny, niewolen fNniewolnå nNniewolné
Gniewolnégo Gniewoln(e)j Gniewoln(e)go
Dniewolnému Dniewoln(e)j D
Aniewolnégo, niewolny Aniewolną A
Iniewolnym Iniewolną I
Lniewolnym Lniewoln(e)j Lniewolnym
Vniewolny V V
pl
N m pers niewolni
G niewolnych
A m pers niewolné
subst niewoln(e)
I m niewolnymi
L niewolnych

sg m N niewolny (8), niewolen (1); ~ (attrib) niewolny (5); ~ (praed) niewolny (1), niewolen (1) BielKron (1:1). ◊ G niewolnégo (4); -égo (1), -(e)go (3). ◊ D niewolnému (2); -ému (1), -(e)mu (1). ◊ A niewolnégo (6), niewolny (1); -égo (3), -(e)go (3). ◊ I niewolnym (2). ◊ L niewolnym (1). ◊ V niewolny (2). ◊ f N niewolnå (6). ◊ G niewoln(e)j (3). ◊ D niewoln(e)j (2). ◊ A niewolną (1). ◊ I niewolną (4). ◊ L niewoln(e)j (1). ◊ n N niewolné (1). ◊ G niewoln(e)go (2). ◊ L niewolnym (1). ◊ pl N m pers niewolni (9). ◊ G niewolnych (10). ◊ A m pers niewolné (6); -é (3), -(e) (3). subst niewoln(e) (1). ◊ I m niewolnymi (1). ◊ L niewolnych (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Pozbawiony wolności osobistej; będący czyjąś własnością, całkowicie uzależniony od swego właściciela; servus Mącz, Vulg (53): ták też/ żaden ſię niechay nie mnima dla tego być niewolnym [ita nemo se ideo minus liberum putet]/ iż práwá y karánia ſrogość odeymuie mu ſwowoleńſtwo grzeſzenia. ModrzBaz 72; CzechEp 41.

W porównaniu (1): to go [Chrystusa] tu záś ták bárzo vniżył/ że go/ nie iáko ſługę ták zgołá/ ále iáko niewolnego żebraká vcżynił: ábo iáko nieiákiego niewolniká/ ktory ſię doſługowáć cżego muśi. CzechEp 200.

Wyrażenia: »niewolna(-y) czeladź, czeladnik« [szyk 2:2] (3:1): BielKron 32v; iż ſpráwiedliwemu zakon nie położon/ lecż bezzakonnym/ y niepoſłuſznym/ niezbożnym y grzeſznym/ [...] Porubnikom/ mężołożnikom/ ſkotołożnikom (marg) Al: niewolney czeladzi złodzieiom [plugriariis (‒) BudNT 1.Tim 1/10; Gerwázyuſz y Protázyuſz [...] dom y oycżyznę ſwoię y imienie przedawſzy/ y niewolney cżeládzi wolność dárowawſzy: wſzytko vbogim rozdáli/ á ſami ſię w iednym domku zámknęli SkarŻyw 566; StryjKron 125.

»dziewka niewolna« (2): Dziewki niewolne obracáią [Turcy] ná miłoſnice BielKron 261v, 79.

»niewolni(-y) ludzie, człowiek« [szyk 3:3] (5:1): yeſlibi ktory czlowyek Nyewolny abo ſluga spodolya abo haliczki ziemye do Moldawſkyei zyemye. vcziekl MetrKor 40/822; Venalitiarius, Kupiec/ przekupień niewolnych ludźi. Mącz 479d, 41a, [388]d; Mangones ‒ Przekapniowie [!] ludzi niecwolnich [!]. Calep 635b; po wſzytkiey Włoſkiey ziemi nie więcey było ludzi niewolnych ktorzy role ſpráwowáli/ niżli ſynow ziemſkich. Phil P4.

»niewiasta niewolna« (1): Ieſliby ktho zelżył niewiáſtę niewolną zmowioną za mąż [ancilla desponsata]/ ktoraby nie byłá okupioná/ áni wolnoſćią dárowaná/ tedy oboie máią być bićiem karáni BibRadz Lev 19/20.

»sługa, służka niewolny(-a)« [szyk 8:5] (11:2): Magon hausknecht ſluga niewolny Potifarow narzeka na niewolą RejJóz C3v, G7v; MurzNT 88v; BOg [...] Kazał z Ráiu wygnáć gwałthem onych dwoie ludźi/ Aby żyli z potu ſwego iák niewolni ſludzy. MrowPieś A3v; GliczKsiąż Mv; ſłudzy ich niewolni zmowiwſzy ſie pobili pány ſwe [...] żony ſpoymowawſzy ich pány ſie zdzyáłáli. BielKron 124v, 79v, 106v, 119v 458v; ArtKanc N11v; Gdyż ſam tego niezbraniaſz naroſpuſtnieyſzému/ Dopuſczaſz mię ták ſzárpáć ſłużce niewolnému. GosłCast 65, 16.

Szeregi: »niewolny i podły« (1): Byłá tám iedná śioſtrá ná imię Germaná/ zniewolney y podłey matki vrodzona. SkarŻyw 226.

»wolny i niewolny« (3): Tho tám ſzyrzey o wolnym y o niewolnym żywocie rozmáwiáli. RejWiz A6v; BielKron 32v, 79v.

α. W funkcji rzeczownika (7): pocżąwſzy od ſyná Fáráonowego áż do niewolnych/ to ieſt/ od nawiętſzych do namnieyſzych BielKron 30; venelatitii servi, Niewolni którzi przedawáni bywáyą. Mącz 479d; CzechRozm 78.

W przeciwstawieniach: »świebodny (2), wolny ... niewolny« (3): Bowiem świebodny wſzyſtko ma/ Niewolny ſam śiebie ſtrada. BierEz R2; ná oſtátku vcżyniliſcie z nas wolnych niewolne BielKron 107v; iż káżdy cokolwiek vczyni dobrego/ to odnieśie od Páná/ choć niewolny/ choć wolny [sive servus, sive liber; choć niewolnik/ choć wolny WujBib]. WujNT Eph 6/8.

Wyrażenie: »dom niewolnych« (1): Iam ieſt Pan Bog twoy/ ktorym cię wywiodł z zyemie Egipſkiey z domow niewolnych. BielKron 32.
a. Taki, jak niewolnika (6): Wieſz że też y cżárt ieſt ſługą Páná tego/ á záwżdy chodzi w ſthráchu á w poſłuſzeńſtwie niewolnym iego. RejPos [249].

W przeciwstawieniu: »niewolny ... ślachetny« (1): BYł ieden mąż bárzo dziwny W rządzeniu żywotá pilny: Vrodzenia niewolnego/ A rozumu ſláchetnego. BierEz A2.

Przen: Nikczemny, nędzny, podły (4): To tu iuż maſz pirwſzy znak niewolney miłośći/ Kiedy ſie iey iuż kto wda w wielkie powolnośći. Iuż chodzi trzęſąc rogi iuż ſie hárdzye ſtáwi/ A potym w rychle vźrzyſz coć dobrego ſpráwi. RejWiz 40.

W połączeniach szeregowych (2): A gdy ieſzeże zárzucon będzye owym błędem/ Ledáiákim nikcżemnym, niewolnym vrzędem/ To więc choć ſie w łeb ſkrobye przedſię ſie wlec muśi/ Azaſz ſie z iedney ſtrony nędzá oń więc kuśi. RejWiz 92v; Abowiem pátrz kto ſie iuż w táki obrzydły/ niewolny/ nieuććiwy/ á zábáwiony żywot wda ieſliże ſłuſznie dobrze poſtánowionym cżłowiekiem, zwáć go może. RejZwierc 105.

Szereg: »niewolny a gruby« (1): Abowiem iáko niewolnych á grubych dowćipow/ w wyzwolonych naukach koniec ten ieſt/ zyſk á roſkoſz: także też ſwobodnych cznota á chwała konczem ieſt. KwiatKsiąż E2.
b. Związany pracą pańszczyźnianą, uzależniony od swego pana (10):
Wyrażenia: »chłop niewolny« (1): nyegodna rzecż yeſt áby kto tę zapłátę ktorą cżyni náucżycielowi zá ſyná/ myał rownáć á ſkłádáć z zapłátą ſtą kthorą wydáye grábárzowi álbo chłopu yákiemu nyewolnemu. GliczKsiąż M3v.

»ludzie niewolni« (1): Do pana Chorązicza przes czye teras lyſth dawa ktorim roſkazvye abi on vidal wſzitky czigani ktorzi bily pana woyewodzyny livdzio nyewolny LibLeg 10/122.

»sługa niewolny« = servus illiber JanStat [szyk 5:1] (6): Sługę niewolnego winien pan oſádźić ná ktorey dziedźinie chce/ á ieſliby vćiekł/ tedy ten pan do ktorego Przyidźie ma powiedźieć w náſzem dworze iż ma tákiego ſługę bieguná UstPraw C4v, C4v; Ktokolwiek ſługi niewolné, ábo té którzy vćiekáią, zátrzymawa, áni ich we dworze Królewſkim blizſzym nie opowié: ten ie temu czyi ſą, z winą piętnądzieſtą niech wróći. SarnStat 647, 647 [3 r.].

α. W funkcji rzeczownika (1): iż częſtokroć tákowi niewolni [illiberi JanStat 580] vćiekáiąc od pánow ſwych/ y od innych chcąc vydź/ táią ſie v obcych pánów y ſąśiad/ y bywaią od nich chowáni SarnStat 647.
β. Pochodzący od człowieka stanu niewolnego, pańszczyźniany (1): Tenże nieſzláchćic/ dźieśięćinę/ która ieſt niewolna [decimam illiberam JanStat 231]/ komu z Práwá będźie powinien/ z pól któré záśiéwa/ będźie powinien dáć. SarnStat 189.
2. Pozbawiony praw obywatelskich, niezależności politycznej, pozbawiony wolności politycznej (10): Tákże też ſtán Rycerſki Máłpie ieſt podobny/ Ktory ſie rad podawa w ſtan ten to niewolny. Gdy ſłyſzy ẃięc co chwaląc áni to roſądźi/ Co káżdemu w wolnośći náſzey miłey ſzkodźi. WierKróc A4.

W przeciwstawieniach: »swobodny, wolny (4) ... niewolny« [w tym: wolny i swobodny (1)] (4): Tákoweż dobrodźieyſtwo ia wolny Polak/ dobrowolnie tobie niewolny Litwinie ofiáruię OrzQuin Q4, Q3v, Q4, S.

Wyrażenie: »ludzie niewolni« (2): BielKron 261v; Ale y do Tátar ſye obróćmy/ y do Wołoch ludźi niewolnych téż pódźmy: wſzędźie naydźiećie wolność Polſką górę miéć nád wſzeláką niewolą. OrzQuin R2.
α. Taki, w którym nie ma swobód obywatelskich (3): którzy barbaros nie iné ludźi zwáli/ iedno ludźie w Páńſtwách niewolnych mieſzkáiące. OrzQuin Q2v.

W przeciwstawieniu: »niewolny ... wolny« (2): Tákże téż Litwá niewolna z Polſką wolną złączóná być żadną miárą niemoże/ áż ią Kśiądz wielki Litewſki/ Pan przyrodzóny itéż dźiedźiczny/ wolną vczyni OrzQuin P2, Q2.

3. Uzależniony od własnych namiętności lub gwałtownych uczuć, podporządkowany komuś lub czemuś; obnoxius, semiliber Cn (7): Widźimy dobrze/ gdy kto w weſelu miáry niema/ podobien bywa ſzalonemu: tákież rozgniewáły/ tákież zſtráſzony: álbo y ktho czego wielce żałuie/ wſzytcy ſą niewolni SienLek 14.

W przeciwstawieniu: »wolny ... niewolny« (1): GliczKsiąż M4 cf Szereg.

Wyrażenie: »sobie niewolny« (1): Vſtáwiliſmy iż męſzczyzná ma dawność trzy látá y trzy mieſiące/ wdowá ſzeſć lat/ mężátká y ſobie niewolna dzyeſięć lat. UstPraw G4v.
Szereg: »nie wolny, ale niewolny« (1): á wyęc tu Ariſtipus tákiem był że ſwą náuką myał cżiye ſyny nyewolnikámy cżynić/ ábo ony nye wolną/ áłe nyewolną náuką zápráwyáć. GliczKsiąż M4.
W przen (4): Tákże ten iad iuż ieſt wian do narodu iego/ Iż záwżdy więcey ciągnie káżdego do złego. A rozum on zgwałcony/ y z niewolną duſzą/ Iuż więc márnemu ciáłu wiele ſłużyć muſzą. RejWiz 133v, 54v marg, Cc7; Głowá bárzo niewolna/ ſerce roſpaloné/ Członki inſzé/ iuż práwiá ná poły zmorzoné. PudłFr 72.
4. Niewolący, zmuszający do czegoś (2): Ták z przyrodzenia náturá Polſka niczego niewolnego przypuśćić do śiebie y przyiąć niemoże. OrzRozm M.
Wyrażenie: »niewolny obowiązek« (1): Tákowym będąc Polak/ záwſze weſołym w Króleſtwie ſwym ieſt/ śpiéwá/ táńcuie ſwobodnie/ nie máiąc ná ſobie niewolnégo obowiąſká żadnégo/ nie będąc nic Królowi Pánu ſwemu Zwierzchniemu inégo winien OrzQuin P4.
5. Nie uwolniony, nie zwolniony od czegoś [czego] (2): Pijáni karánia zá zły vczynek dla piiańſthwá niewolni. GroicPorz mm marg.
6. Nie będący w stanie, nie mogący czegoś zdziałać [cum inf] (1): iż Niemcy będąc obćiążeni zbroią y koniem/ niewolen vbieżeć z rázu złego/ áni gonić z dobrego BielKron 312v.
7. Zakazany (1): Inconcessus ‒ Nie wolny, zakazany. Calep 522a.
8. Nie mogący się swobodnie poruszać (2): Z Dawná y tych cżáſow ſtarzy walecżnicy Woyſko ná cżterzy gráni ſtánowili [...] choćiaż ſie go ſtárzy Hetmáni ſtrzegli ná cżás pokłádáć/ á to przetho iż w nim lud niewolny śćiśniony muśi być BielSpr 24v.
a. Pozbawiony wolności w sposób mechaniczny, spętany (1): A iż iechał ná oſlicy niewolney y ná oſlęciu iey/ ktorą on był roſkazał rozwięzáć Apoſtołom Iwoim/ to ſie známionowáło/ iż on rozwięzáć miał narod żydowſki RejPos 2v.

Synonimy: 1. poddany; α. sługa; 8. ściśniony; a. spętany.

Cf NIEWOLNICKI, NIEWOLNICZY, NIEWOLNIK, NIEWOLSKI, WOLNY

TG