[zaloguj się]
[pdf]

NIEWOLNIK (395) sb m

e oraz o jasne.

Fleksja
sg pl du
N niewolnik niewolnicy
G niewolnika niewolników
D niewolnikowi niewolnikóm
A niewolnika niewolniki, niewolników niewolniku
I niewolnikiem niewolniki, niewolnikami
L niewolnikach, niewolnikoch
V niewolniku

sg N niewolnik (64). ◊ G niewolnika (22). ◊ D niewolnikowi (6). ◊ A niewolnika (31). ◊ I niewolnikiem (64); -em (4), -(e)m (60). ◊ V niewolniku (3). ◊ pl N niewolnicy (61) [w tymi -i (3)]. ◊ G niewolników (37); -ów (5), -(o)w (32). ◊ D niewolnikóm (12); -óm (2) Mącz, OrzJan, -om (1) OrzQuin, -(o)m (9). ◊ A niewolniki (48), niewolników (3); -i : -ów BielKron (6:1), OrzQuin (3:1), SkarKaz (1:1); ~ -ów (1), -(o)w (2). ◊ I niewolniki (27), niewolnikami (13); -i KromRozm II, BibRadz (5), Mącz, GórnDworz (3), RejPos, HistLan, RejZwierc, RejPosWstaw, BudBib (7), BudNT (2), SkarŻyw, OrzJan; -ami MurzNT, GliczKsiąż (2), GórnRozm, Phil, PowodPr, SkarKaz, SkarKazSej (2); -i : -ami ModrzBaz (1:1), WujNT (1:3). ◊ L niewolnikach (2) KromRozm II, OrzQuin, niewolnikoch (1) ModrzBaz; ~ -ach (1) OrzQuin, -åch (1) KromRozm II. ◊ du A (cum nm) niewolniku (1) GliczKsiąż M3v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Człowiek będący czyjąś własnością, pozbawiony praw osobistych, zależny całkowicie od swego pana, zmuszany do rozmaitych usług na jego rzecz; sługa, poddany; servus BartBydg, Mącz, PolAnt, Calep, Vulg, Cn; mancipium Mącz, Modrz, Calep, Vulg, Cn; ergastulus Mącz, Cn; minister Modrz; servulus Cn (318): BierEz A3v; Servus empticius, nyevolnyk, dicitur qui pretio emitur, etc., famulus, ex propria familia suorum ortus, sluga BartBydg 142b, 199b; tych Zawiedzionich niewolnikow niemogliſczie ſſie thv dopithacz a thak miedzi thą zawiedzioną czeladzią nieyedno ſą spolſky alie są miedzi nymy thatharowie Rvsz Ormianie zidowie y kylo poddanich zabrano y około Braſlawya wniewolyą pobrano LibLeg 10/56; BielŻyw 57; Taka lekkoſcz od lothrzyka Od nędznego niewolnika Czo gi pan nie dawno kupił RejJóz F8, C4, F2; SeklKat L4v; Philemonowi [św. Paweł] o nyewolniká zbyegłego Oneſimá telko piſſe/ áby mu wyſtęmp y myerźyączkę odpuſcił. KromRozm II e3v, 13v; wyęc będzyeſz myał dwu nyewolniku/ y thego ſyná zá ktorego mi zápłáćiſz/ y drugiego ktorego kupiſz. GliczKsiąż M3v, M3v, M4 [5 r.], M5; GroicPorz b3v; Bo ow co domá ſiedzi niewolnik nápoły RejWiz 73; Więc ieden będzye pánem á drugi nędznikiem/ Ieden buya po ſwiátu drugi nyewolnikiem RejWiz 128, 140v; [Nikanor] wnet do pomorſkich miaſt poſlał/ zwoływáiąć Kupce ná kupowánie Zydow/ obiecuiąc im że dziewięćdzieſiąt niewolników miał dáć zá grzywnę Leop 2.Mach 8/11, Ez 27/13; Zgromadź rozproſzenie náſze/ á wyſwobodź ty ktorzy ſą niewolniki miedzy pogány BibRadz 2.Mach 1/27, Lev 26/13, Neh 9/36 [2 r.], II 22a marg; Ty y inne niewolniki ták obraca Ceſarz/ ſtárſze takież grube álbo máłogodne do roley obráca/ młode dawáiąc vcżyc według vrody lat álbo godnośći/ niektore rzemieſłom/ niektore ćwicżą rzecżam rycerſkim BielKron 261 v; Ktory Krol wdźięcżnie od nich przyiął dáry y záſię oddał/ ich towáry kupił/ dał zá nie niewolniki y cżęść Złotá. BielKron 451v, 106v, 261 v, 450v; Nexus ob aes alienum, Dla długów ſtał ſie niewolnikiem. Mącz 244a; Asserere in servitutem, Zá niewolniká wźiąć. Niewolnikiem wiecznym ſwym vczinić. Mącz 387c, 62d, 86a [2 r.], 107d [2 r.], 110a, 191b (18); Práwem przyrodzónym niewolnik Páná ſwégo nienawidźi: á gdźie nienawiść wrodzóna ieſt/ tám wiáry niemaſz OrzQuin Qv, P4; GórnDworz Z5 [2 r.], Gg3; BiałKat 128v; BielSat G3; Iż niemamći żadnych vpominkow moy miły miſtrzu tobie godnych czoćbych dáć miał/ ále co mam toć dawam ſam ſiebie zá niewolnika/ á iuż cżyń zemną co racżyſz. RejZwierc 97; Y wziął Abráhám Iſzmáhelá ſyná ſwego y wſzytkie w domv vrodzone (niewolniki) y káżdego zá pieniądze kupionego BudBib Gen 17/23, Gen 17/27, Ex 20/2, Deut 8/14, 2.Reg 9/2, 10 (12); BudNT Matth 13/28, 18/26, 27, 28, 24/49, 1.Cor 7/21; PaprPan Gg3v; A kmiećie co inſzego ſą/ iedno wiecżni niewolnicy [ministri perpetui]/ z dźiećmi y z cżeládzią ſwą? ModrzBaz 124; A záprawdę nietylko że wielkie á vſtáwicżne znich [z kmieci] pożytki idą/ ále też máło ie nie zá niewolniki abo zá beſtie [manicipiorum aut bestiarum] máią. ModrzBaz 122v, 7v, 48v [3 r.], 89 [2 r.], 119, 132v; Niewolniki wſzytki vcżyń wolne SkarŻyw 225, 98, 112, 353, 478; ReszList 146; KochPieś 43; iż zá długiem czáſem z Krolow bywaią niewolnicy/ á z niewolnikow Krolowie. GórnRozm I, F, I; Mancipium – Niewolnik, poimaniecz. Calep 633b; Servus ‒ Sługa, niewolnik. Calep 974a, 422a; Phil P4; Niewolnikiemeś/ ták czyń iáko oni/ Głowá twa/ pánu/ niechay ſie pokłóni. GórnTroas 49, 36; kiedy iuż wſzytkié w łykach mieć będźie/ y kożdégo z nas zoſobná niewolniki poczyni. OrzJan 11, 44 [2 r.]; WujNT Apoc 18/13; Bo Pogáni niewolnikow ábo krwią ſwoią ná woynie nábywáią/ ábo ich kupuią. PowodPr 68, 61 [2 r.]; SkarKaz 44b; CzahTr Iv; y to wiém/ żem ia niewolnikiem/ A páńſkim oto kupnym ieſtem ſłużebnikiem. GosłCast 59; Wzgárdzonam/ porzuconam/ á od domowniká/ Ieſcze od ſługi mégo/ y to niewolniká. GosłCast 61, 25, 50; Więc też y niewolniki cudze/ v Poháńcow Przedáie zdraycá miáſto ſwoich właſnych bráńcow. KlonWor 26, 42.

niewolnik czyj [w tymi pron poss (30), G sb i pron (15), ai poss (5)] (50): Y hnet pocżął bić iednego/ Niewolniká páná ſwego. BierEz A3v; ale ktory zwas ma kortzak ten będzie moim niewolnikiem HistJóz D3, D3, D3v; RejJóz D4v; SeklKat G, Gv; KromRozm II k4v; Ieſli kto miecżá vſſed/ wiedziono ij do Bábilonu/ był niewolnikiem Krolewſkym y ſynow iego Leop 2.Par 36/20; BielKron 17v, 65v; Mącz 241c; OrzQuin T4, Y4; BiałKat 63v; HistLan E3v; A (był) tám ſnámi młodzieniec (niektory) Ebreycżyk niewolnik Hetmáná nadwornego BudBib Gen 41/12, Gen 21/25, 32/16 [2 r.], 44/7, 9, 10 (20); [Piotr] wyiął miecż ſwoy/ á bijąc niewolniká árcyoffiárnikowego/ vćiął mu vcho. BudNT Matth 26/51, Matth 13/27, 18/24, Luc 15/22, Act 2/18; ModrzBaz 7v; SkarJedn 363; SkarŻyw 284; Phil C; OrzJan 21; WujNT 2.Petr 2/19; Niewolnicy náſzy opánowáli nas [Servi dominati sunt nostri Vulg Thren 5/8 Niewolnicy pánowáli nád námi WujBib]: á niebył nikt/ ktoby nas okupił z rąk ich. PowodPr 10; SkarKaz 489a; Przedałeś drogą wolność zá ſzklenicę winá: Zoſtałeś niewolnikiem ſrogiego Turcżyná. KlonWor 27.

W połączeniach szeregowych (13): tak nanaſze dziatki nalezi to przykazanie Boze na ſlugi niewolniki poddane/ iako y nanas SeklKat Gv, Gv; GliczKsiąż N8; tedy y okrutnemu Tyránowi był poddanym będąc poimáńcem/ więźniem/ y niewolnikiem: á przedſie iż był Philozoffem więcżſſym y zacnieyſſym był/ niż ten co go kupił. Leop B2; BielKron 260; Nie będzieſz pożądáć żony bliżniego twego/ áni niewolniká iego/ ani niewolnice iego/ áni byká iego/ áni osłá iego/ ani wſzego co bliżniego twego. BudBib Ex 20/17, Gen 32/5, Ex 20/10, Deut 12/12, 18, 16/14, 2.Reg 9/10; LatHar 189.

W przeciwstawieniach: »niewolnik ... wolny (człowiek a. sługa) (25), pan (4), syn (3), brat (2), hardy, obywatel« (36): Bogátſzyć ieſth wolny nędznik/ Niżli bogáty niewolnik BierEz R2; GliczKsiąż M4v [4 r.]; GroicPorz dd; RejZwierz 12v; á ieſlić ſie przeda zá pieniądze twoy brát/ nie rob nim iáko niewolnikiem/ ále iáko naiemnikiem BielKron 36; Perſowie ſą wolni á kłániáią mi ſie/ á ten będąc niewolnikiem niechce. BielKron 114v, 108, 248v; E servo libertus, Z niewolniká wolen. Mącz 98c, 191a; OrzQuin P, P3v, P4, T4; RejAp 162v; GórnDworz Q7, Hh2v; HistLan E3v; RejZwierc 13; a to ſtawſzy ſie podłym cżłowiekiem: ábo z Páná niewolnikiem: tedy iuż w onym podłym/ ſtanie chociaſz rzecży dobre/ iednák iuż nie mogą tákie być/ iákie były w onym pierwſzym/ zacnym/ wolnym/ y ſpániáłym. CzechRozm 56; Tu też będźie o władzy Oycowſkiey/ y Páńſkiey: ktorą máią/ Oćiec nád ſynem/ á Pan nád niewolnikiem/ y nád kmiećiem/ y nád káżdym cżłowiekiem pod iego mocą będącym ModrzBaz 76, 35, 72v, 118v; Bóg pánem świátá/ y ſam wſzytkim włada/ Hárdégo z mieyſcá wyſokiégo zbada: A niewolnika poſádźi w koronie Ná złotym thronie. KochPs 111; SkarŻyw 180; CzechEp 335; kto duſze ſwey vżywáć nie vmie/ [...] tedy lepiey/ żeby był niewolnikiem niſz wolnem człowiekiem. GórnRozm B; OrzJan 7; WujNT 338, 1.Cor 7/21, 22; SkarKaz 516b.

W porównaniach (16): GliczKsiąż N8; RejWiz 114v; Leop 3.Mach 7/4; BielKron 36, 52; Mieli v ſtárych ludźi vbiory ſwé właſné/ iáko y dźiś niewolnicy/ w których ſromotá byłá chodźić/ y icſt wolnym ludźiom. OrzQuin P3v; BielSat D4v; Iáko niewolnik prágnie ćieniá/ á iáko naiemnik cżeka (zapłáty zá) pracę ſwoię. Ták y mnie w dziedzictwo przyſzly mieſiące prożne á nocy prácowite zgotowáły mi. BudBib Iob 7/2; Krolowie iáko dzieći płákáć będą/ a pożoną ie/ iáko niewolniki. SkarŻyw 121, 338; CzechEp 200; BielRozm 31; Przetoż práwo ktore ták wynáyduie/ niezbożne ieſt/ y z pogáńſtwá pozoſtáłe. Bo Cmetonem ábo Kmiećiá vcżyniło gorzey niż niewolnikiem. PowodPr 68; SkarKaz 84a, 161a, 351b.

W charakterystycznych połączeniach: niewolnik nędzny (2), sprosny, uciśniony, zbiegły; bić niewolnika (2).

Zwroty: »(być) [u kogo] niewolnikiem« (3): Y rzekł/ [...] ten będzie v mnie niewolnikiem [ipse erit mihi servus] záś wy idzćie wpokoiu do oycá wáſzego. BudBib Gen 44/17; SkarKaz 313b [2 r.].

»niewolnika kupować (a, kupić); niewolnik (nowo a. za pieniądze) kupiony; za niewolnika kupiony« [szyk zmienny] (7;4;1): Gdy to Celnicy ſłyſzeli/ Támo ná targ brzybieżeli [!]: Iżby im ten Cło zápłáćił/ Ktoby niewolniká kupił. BierEz B3, A4; kupił bych práwi nyewolniká zá tho cobych tobye zá náukę od ſyná dáć myał. GliczKsiąż M5, M3v, M4; Mángowie kupcy idą w towárzyſtwie z Turki/ máiąc długie łáncuchy/ ktorzy v Turkow kupuią niewolniki/ náwiążą ich ná ieden łáncuch pięćdzieſiąt álbo ſześćdzieſiąth BielKron 261v, 449v; Mancipium, Właſny cziey [!] niewolnik zá pieniądze kupiony/ álbo ná woynie doſtány. Mącz 206a; novitia mancipia, Nowo kupieni niewolnicy. Mącz 251d; Sanxerunt ne quis emeret mancipuim, Státut vczynili áby żaden nie śmiał niewolniká kupować. Mącz 366d; Y wołał ſprawce domu ſwego ktory był v niego za niewolniká kupiony/ ná imię Zoilus. SkarŻyw 98; SkarKaz 351b.

»nabyć niewolnika« (1): iż zá to práwi nábył bym nyewolniká. GliczKsiąż M3v.

»niewolniki przedawać; przedany niewolnik« (2;1): Venalitium, Mieyſce á targ ná którym niewolniki przedáyą. Mącz 479d, 106a; A to nie powoli áni z chęći tám Iozeph/ ále iáko przedány niewolnik w domu onym mieſzkał. SkarKaz 579a.

Wyrażenia: »niewolnik jęty« (1): Wſtęmpuyąc wzgorę nyewolniki yęte prowádźił [captivam duxit captivitatem Vulg Eph 4/8; wiodł więźienie poimáne WujNT]: ludźyom dáry dał KromRozm III M5.

»kupcy niewolnikow« (1): Negatiores mancipiorum, Kupcy niewolników. Mącz 245a.

»koronny niewolnik« (1): Dawſzy [złodziejowi] pętká ná nogi mocno przyſzychtowáć/ A Orłá mu ná cżele pięknie zácechowáć. Iż ieſliby ſkąd vciekł by go wſzędy znano/ A iáko Koronnego niewolniká brano. RejZwierc 248.

»niewolnik murzyn« (1): Arábowie tám ieżdzą kupowáć niewolnikow Murzynow/ ktorych weźmie zá Wielbłądá dźieſięć. BielKron 449v.

»targowisko niewolnikow« (1): Catasta, Mieyſce ná którym niewolne ludzie przedawano/ tárgowisko niewolników Mącz 41a.

»wykupienie, wykupno niewolnikow« (1:1): GroicPorz h3v; Wroćiwſzy ſię ná Biſkupſtwo/ dochody kośćielne ná cżterzy cżęśći rozdzielił: iednę ná Kápłany y Kleryki ſwe: drugą ná vbogie: trzećią ná popráwę kośćiołow y wykupno niewolnikow: cżwartą/ ná ſwoie wyżywienie. SkarŻyw 353.

Szeregi: »braniec a niewolnik« (1): śmiáłość á niewſtydliwość twoiá/ iż ąhy będąc bráńcem á niewolnikiem náſzym/ śmiałeś ſie krolem vcżynić Rzymſkim. BielKron 103v.

»chłop i niewolnik« [szyk 2:1] (3): GliczKsiąż Mv; A nie tylko stąd nam Tyránnem tym Bóg groźi/ ále y Moſkwę/ chłopy y niewolniki przed tym náſze/ ná nas pobudźił/ ſercá im przećiw nam dodał OrzQuin Y4; Coż to tedy zá rozum/ chłopá y owſzem niewolniká wſadzáć ná Páná? PowodPr 61. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewolnik, (albo) jęciec« (2): Ergastulum, Ciemnicá álbo wieżá/ w którą niewolniki álbo yętce ſadzáyą. Mącz 107d; Ergastulus, Niewolnik/ Yęciec. Mącz 107d.

»kmieć i niewolnik« = tum servus tum colonus Modrz [szyk 1:1] (2): ModrzBaz 76; [Panie] podley niżli naliżſzy kmieć y niewolnik/ vrodźićieś ſię raczył. SkarKaz 161a.

»niewolnik i niewolnica« = servus et aneilla PolAnt (4): Zdobyłem ſie ná niewolniki y ná niewolnice/ miałem też czeladz domową (marg) wł. ſyny domowe. (–) BudBib Eccle 2/7, Iob 31/13, Ioel 2/29; Ano y ná niewolniki moie/ y ná niewolnice moie we dni one wyleię z duchá moiego y prorokowáć będą. BudNT Act 2/18. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»ołdownik a niewolnik« (1): Bo iż bráli [Żydzi] nád okrutniki ſwemi zwyćięſtwo/ ſłuſzna rzecz/ áby ie byli złupili iuż nie iáko Pány/ ále iáko ołdowniki á niewolniki ſwé. BiałKat 63v.

»pan a (ani) niewolnik« = dominus et servus Modrz (2): iż między Króleſtwem á Kśięſtwem/ to ieſt/ między Pánem á Niewolnikiem/ cáłey wiáry żadną miárą być nie może OrzQuin Qv; ModrzBaz 91. [Ponadto w przeciwstawieniach 4 r.]

»prawi rodzicy i niewolnicy« (2): A lyudzie wyaznie zobudwu stron mamy zasye wroczicz y wipuſczycz. Iedno, ktorzi badą prawy rodziczi I nyewolniczi iako Ciganany [!] y Tatarowie ziemye moldawskiei, takowi, lyudzie nyemayą bicz przymowany nygdzicz [!] do ziem naſchich. LibLeg 6/78v [idem] 159v.

»sługa, (a(l)bo, a, i, to jest) niewolnik« [szyk 9:2] (11): MurzHist F; MurzNT 96; Lákonowye chcąc dzyatki ſwoye od piyańſtwá odſtraſſyć/ á ono im omyerzyęnić/ ſlugi á nyewolniki vpiłe y vłokáne zwykli byli im przywodzić przed ocży GliczKsiąż D8, M3v; Plagiarius [...] Ten zwłaſzczá który kómu poddáne á właſne sługi/ to yeſt niewolniki vwodźi / Záchowawa y Záprzedawa Mącz 302c; Chczeſz práwi ábyć ſie niewolnik/ ábo ſługá nie ſkáźił/ niechay záwdy ma co cżynić. GórnDworz Hh3, Z5; CzechRozm 86; CzechEp 335; iż káżdego pięćdźieſtnego roku/ ſwoim ſługom álbo niewolnikom wolność dawáli ReszList 146; SkarKaz 313b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»niewolnik albo więzień« [szyk 1:1] (2): Item czo ſią thicze nyevolnykow albo vyaſznyow czy mayą bicz vydawany, A nygdzyey nyezahamovany vedlie stharego zapyſſv y myerv. LibLeg 6/117; Venalitius[...] Też Przekupny/ który więznie álbo niewolniki przedáye. Mącz 106a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»własny a niewolnik« (1): Nexu obligare, Tym obyczáyem zápiſáć/ áby przepádáł być właſnym/ á niewolnikiem tego v którego pożicza yeſli ná czás nie zápłáćy. Mącz 244b.

»niewolnik i (ani, bądź) wolny« = servus et liber Vulg [szyk 5:2] (7): KrowObr 139v; Nie ieſt Zyd áni Graeczyn: nie ieſt niewolnik/ áni wolny: nie ieſt mężczyzná/ áni niewiáſtá. Abowiem wſzyścy wy iedno ieſteśćie w Chriſtuśie Ieſuśie. WujNT Gal 3/28, 1.Cor 12/13, Col 3/11, Apoc 6/15, 13/16, 19/18. [Ponadto w przeciwstawie 25 r.]

W przen (15): poirzy na Ieſuſa miłego/ [...] onci zacię krewkoſć i ciało człowieczeńſkié s czyſtyi panny przyiął/ on kſztałt sługi a niewolnika na śię przyoblekł MurzHist F; MurzNT 96; Bo ſnadź yeſliby wyętſſey á możnyeyſſey ſobye nabył/ nye thák żonyby doſtał yáko do nyeyby ſie wnyewolniká obroćił. GliczKsiąż P5; RejWiz 13v marg, Cc4; o iákoś ieſt zápámiętáły ktory chceſz Bogá záwżdy niewolniká vcżynić. SarnUzn F5; CzechRozm 56, 57; Zaden nieieſt więtſzym niewolnikiem/ iáko ten kto nieporządnym pánom służy/ choćia bogáctwem y zacnośćią ieſt zacny. ModrzBaz 71v; Phil C; Cżłowiek rozumny/ honeſtum ábo cnotę/ má zá Páná ktoremu podlega. Záśię uitium ábo nieprzyſtoyność/ má zá niewolniká/ ktoremu roſkázuie. PowodPr 61; Naprzod wiemy iż gniew ieſt w nas/ iáko inne namiętnośći bydlęce z beſtyámi ſpolne/ iáko ſługá y niewolnik v rozumu SkarKaz 313b, 313b marg, 489a; KlonWor 15.
Przen: Stworzenie zależne od człowieka (3): Gdy Iádam Oćiec náſz P. Bogá nie poſłuchał ćiáło iego y niewolnik iego hárde mu być pocżęło: y beſtye niewolſtwo iego/ y poddáni/ ſłucháć go niechćieli. SkarJedn 363; A iſz dla ludzi ſtworzył bydło y zwierzętá: ſkarawſzy Páná/ znim ſkarał cżeladz y niewolniki iego (marg) Dla cżłowieká bydło y zwierz wſzyćiek y ptáſtwo Pan Bog potopił. (‒) SkarŻyw 270, 262.
a. Forma grzecznościowa: sługa uniżony; servus PolAnt [w tym: czyj (15); ai pass (14), G sb (1)] (16): Ták rzecżećie pánu moiemu Ezawowi: ták mowi niewolnik twoy Iáákob BudBib Gen 32/4; Tedy rzecżeſz: niewolniká twego Iáákobá/ dar ieſt poſłány pánu memu Ezawowi BudBib Gen 32/18; Pan moy ſpytał niewolników ſwych rzekąc ieſli v was ieſzcże oćiec álbo brat Y rzekliſmy do páná mego: ieſt v nas oćiec ſtáry y dziećię ſtárośći (iego) máłe BudBib Gen 44/19, Gen 32/20, 44/9, 16, 18 [2 r.], Ios 9/8 (14); Y wſpaniáłość vmyſłu cnych Heroow onych. Ktore mnie niewolnikiem twoiey Wielmożnośći/ Vcżyniły/ y wirſz moy wzbudziły z gnuſnośći. StryjWjaz A2.
Szereg:»niewolnik i poddany« (1): Iam twoy niewolnik y poddány SkarKazSej 693b.
b. Człowiek całkowicie oddany Bogu; servus PolAnt [w tym: czyj (12): pron poss (6), ai poss (5), G pron (1)] (14): Othom ia niewolnik twoy moy miły Pánie/ niechayże ſie dzyeie zemną wſzytká wola/ zwirzchność/ y opieká twoiá ſwięta nádemną. RejPos 273, 39; Iſz ia ieſtem niewolnik twoy/ y ſyn służebnice thwoiey/ cżłowiek mdły y krotkiego żywotá BudBib Sap 9/5; Pomoż mi/ pánie/ ſłudze ſwému/ Niewolnikowi pomoż twemu. KochPs 130; bądź miłośćiwym Bogiem náſzym/ á my będźiem ludkámi twemi y niewolnikámi powolnemi: ſłużąc tobie y ćiebie ſámego chwaląc. SkarKaz 455a.

W przeciwstawieniu: »niewolnik ... wyswobodzony« (1): Bo kto w pánu wezwań niewolnikiem/ wyſwobodzonym páńſkim ieſt [Nam in Domino vocatus servus, libertus Domini est]. BudNT 1.Cor 7/22.

W połączeniu szeregowym (1): Dayże ſie nam też wſzytko dzyało wedle ſłowá twoiego/ ták iáko tá pánná powiedáć racży/ iáko ſługom/ nędznikom/ á niewolnikom twoim/ áby w nas wiecżnie ſie ſwiećiło á okázowáło ſwięthe imię twoie. RejPos 273.

Wyrażenie: »niewolnik Chrystusow(y), Boży« = servus Christi Pol Ant, Vulg; servus Dei Pol Ant (4:1): Tákież też kto ſwobodnjm [!] wezwan/ niewolnik ieſt Chriſtuſow. BudNT 1.Cor 7/22, Petr 2/16; SkarŻyw 593; WujNT 1.Cor 7/22; bądźmyſz niewolnicy Chryſtuſowi/ y vrzędom á poſłáńcom iego: ſłużąc mu w świątobliwośći SkarKazSej 698a.
Szeregi: »niewolnik i poddany« (1): Przetoż wſzytko mu [Jezusowi] poſłuſzeńſtwo oddáiem / duſze/ ćiáłá/ máiętnośći y kroleſtwá náſze: przyznawáiąc iż to iego wſzytko ieſt/ z iego to ręku mamy. prośim áby nas przyiął zá niewolniki y poddáne ſwoie. SkarKaz 519b.

»sługa abo niewolnik« (1): Słudzy ábo niewolnicy ieſteſmy nieużytecżni [servi inutiles sumus PolAnt Luc 17/10]: bo to coſmy powinni byli cżynić vcżyniliſmy. CzechRozm 212v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

2. Człowiek żyjący w państwie o rządach despotycznych, pozbawiony praw i swobód obywatelskich (11): wieczie wi iſz valaſka ziemya nyeczvdza yeſth. alye bogatego Czeſarza naſſego yego m. ziemya yeſth. a Piotr woyewoda. yako ynſſy panowye. odnyego poſtavieny wtey ziemy yeden nyewolnyk yeſth. MetrKor 46/118; Ilko ty widźiſz z Kśięſtwá ludźi/ tylko widźiſz niewolników (marg) Kśięſtwo niewola. (‒) OrzQuin Q4v; który to niewolnik ma tę w ſobie wrodzóną opinią/ Iż Pánu iego wolno z nim czynić co Pan iedno żywnie chce OrzQuin S, P4v, Q4v [2 r.].

niewolnik czyj (2): że ten młody Pan/ ták iáko ieſt ná Hetmáńſtwo przećiwko Moſkwie od Królá Páná náſzégo Miłościwégo wezwány/ odnowi nam Polakom ná tym Tyránnie/ y ná niewolnikach iego Tryumfy ſwoié Oycowſkié OrzQuin R2; Prózné ſtáránia y myśli twoie o Królu/ ieſliże końcá inſzégo mieć nie będę ieno ten/ áby plugáwi Báſzowie/ y oni niewolnicy narodu Ottománſkiégo kościoły łupili/ ołtarze wálili/ groby przodków náſzych wywrácáli OrzJan 97.

W przeciwstawieniu: »niewolnik ... wolny« (1): w ſpółeczność ſwą ćię biorę/ z niewolniká wolnym wolnośćią ſwą ćię czynię OrzQuin Q4.

Zwrot: »być niewolnikiem [komu]« (1): á iáko w Litwie przyrodzóny Pan ieſt poddánym ſwym/ tákże téż tám kożdy poddány przyrodzónym ieſt niewolnikiem Pánu ſwemu OrzQuin S.
Szereg: »niewolnik a dannik« (1): yſzby [...] thim nyevolnykom a dannikom ktorzy tam ſą. zloſczi czinycz nyedalj. MetrKor 46/118.
3. Człowiek zależny od kogoś lub czegoś, poddany, posłuszny komuś lub czemuś; servus PolAnt, Modrz, Vulg (62): Są ciem prawi niewolnicy Wielmożni krolowie wszytcy, Poddani silnym gomonom, Niebezpieczeństwu i strachom, i ktorym się mnimają panować Więcej się ich muszą lękać. BierRozm 15; KrowObr 33; Bowiem miłe łákomſtwo ma ták mocne pęto/ Iż muśi być w niewoli dla niego y w ſwięto. Bo kto ſobie myſl zwiąże to niewolnik práwy/ Gdyż po ſwey woli nie ma nigdy żadney ſpráwy. RejWiz 88; RejZwierz bb, 128; Ci tedy tákowi ludzie [ktorzy ciału swemu wczas wszytek czynią] s przyrodzenia ſą niewolniki/ y pożytecżniey to im ieſt w iárzmie chodzić/ niż ſámym roſkázowáć. GórnDworz Gg3v; Vrzędnik káżdy niewolnik RejZwierc Bbb 2v, 13, 38v, 232a, Bbb3a; á kto zá ſię prżełozonem ieſt poſłuſzny/ má we czći Senátory/ z tego ſię śmieiećie/ y maćie go zá dobrowolnego niewolniká. GórnRozm D4, A3, I.

niewolnik czyj [w tymi G sb i pron (23), ai poss (12), pron poss (5)] (40): Wyzwoleni od grzechu/ ſtáliſcye ſye nyewolniki ſpráwyedliwoſci [Liberati autem a. peccato, servi facti estis iustitiae Vulg Rom 6/18]. KromRozm II m2; Niewolniki ſwe ma łákomſtwo. RejWiz 88 marg, Cc7v; BielKron 124a; oto biegamy zá ſwiátem á zá niewolniki iego RejPos 316v; Ale to nic kiloby nas woyty zwano/ á iżby rzecżono iż tbo miłośćiwy pań idzie/ ánoby mu właſniey możono rzec/ iż to miłośćiwy niewolnik idzie ſwiátá tego. RejZwierc 66v; WujJud 244v; Cenąśćie kupieni niebywayćie niewolniki cżłowiecżemi BudNT 1.Cor 7/23; CzechRozm 119, 250v; SkarŻyw 92, 412; OrzJan 46; vchoway mię tey toniey Pánie: nie dopuſzcżay ábym ćiáłá mego był niewolnikiem/ Pánie. LatHar 612, 624; Abowiem będąc wolnym od wſzytkich/ vczyniłem ſię niewolnikiem wſzytkich/ ábych tym więcey ludzi pozyſkał. WujNT 1.Cor 9/19, s. 83 marg, Rom 6 arg, 1.Cor 7/23; PowodPr 61; Są brzuchowi niewolnicy/ A kuflowi ſłużebnicy. GosłCast 53. Cf Wyrażenia,

W porównaniu (1): GDyżći Zdrowie ćieleſne w mierze zależy/ mamy wiedźieć/ iżći miárá ma być w rozgodzeniu ſzeſći rzeczy przyrodzonych [...] W czym ma dobra opátrzność być/ áby ie powolne człowiek miał/ á owſzeyki/ iáko niewolniki poddał rozumowi. SienLek 2.

W charakterystycznych połączeniach: niewolnik dobrowolny (2), prawy (2), zły (2).

Zwroty:»być (a. zostać) niewolnikiem [u kogo, u czego]« [szyk zmienny] (7): Bo ten co s ſtráchu á poniewoli muśi dobrym być/ iuż ieſt niewolnikiem (marg) Zli niewolnicy. (‒) v żywothá ſwego. RejZwierc 13; A ták ſmyſły náſze ieſli nie będą rozumem pohámowány/ tedybychmy pewnie byli niewolniki v nich. RejZwierc 80v, 113v; GórnRozm B3; v Pánow ſwoich przyrodzonych/ y v praw ſpráwiedliwych y vrzędow niewolnicy bądźmy. SkarKazSej 693a; Tákie práwá ludzkie nie ſą przećiwne wolnośći Chrześćijáńſkiey: ktora ná tym ieſt/ ábyſmy v nieprzyiaćioł náſzych v grzechu y czártá niewolnikámi nie byli/ á im nie ſłużyli SkarKazSej 698a, 692b.

»[komu] być niewolnikiem« (1): Lepſzać ieſt zgodá z ſąśiádem/ Niżli zwyćięſtwo z nakłádem: Będzielić kto pomocnikiem/ Muśiſz mu być niewolnikiem. BierEz Ov.

Wyrażenia: »niewolnik diabelski, szatański, czartowski« [szyk 3:2] (2:2:1): Ktori niedupha panu bogu nie pokladaiąc w nym ſupełney wiari ſwoiey/ nie wierząc iego doſſić vczinięniu za grzechi naſſe/ ten zle czini á ſtawa ſię niewolnikiem ſzatańſkym á on ieſt bogiem iego SeklKat D4v; KromRozm III B; Abowiem s przyrodzenia náſzego ieſteſmy vwikłáni rozlicżnie grzechem á niepráwoſcią/ dla cżego sſtáliſmy ſie winni fmierći/ ſzátáńſkiemi niewolniki/ y godnemi potępienia wieeżnego. RejPosWstaw [213]v; y ieſzcżem tę złość moię ſwą ręką nápiſał/ ſtáiąc ſię Dyabelſkim niewolnikiem. SkarŻyw 172; O niewolniku dyabelſki/ czuy o niewoley ſwoiey/ á wychodź z mocy ſzátáńſkiey/ w ktorey ſzláchecka wolność pomocyć żadney nie da. SkarKazSej 692b.

»niewolnik grzechu, grzeszny, u grzechu« = servus peccati Vulg [szyk 7:2] (6:2:1): BiałKat 243v; Kto cżyni grzech/ niewolnik ieſt grzechu [qui facit peccatum servus est peccati Vulg Ioann 8/34]. BiałKaz A4v. [przekład tego samego tekstu WujNT, SkarKazSej]; gdy ono [Chrystus] iáko ieden grzeſzny niewolnik/ grzechu nie vcżyniwſzy/ áni będąc grzeſznym/ iákoby grzeſznym niewolnikiem miał być/ nośił przedśię na ſobie grzechy wſzytkiego świátá CzechEp 317; iż y Zydowie y Graekowie/ wſzyścy ſą pod grzechem (marg) grzeſznymi, niewolnikámi grzechu. Hebr. (‒) WujNT Rom 3/9, Ioann 8/34, Rom 6/17, 20; SkarKazSej 692b.

»niewolnik praw« (3): iáko on/ ktory áby długo mogł być wolnym/ prágnął tego áby był niewolnikiem praw [legum servum se esse optabat]. ModrzBaz 72v; my wſzyſcy bądźmy niewolnicy praw náſzych/ ábyſmy wolni być mogli. SkarKazSej 693a, 693b.

»niewolnik (wszelkiej) skazy, zakażenia albo pokalenia« (2:1): ácz ſámi ſą nyewolnicy zákáżenya álbo pokalenya. KromRozm I D3; Abowiem hárdośći prozne mowiąc/ przyłudzáią przez pożądliwośći ćiáłá przez niepowśćiągliwośći/ tych co trochę odbiegli byli w błędźie obcuiących: wolność im obiecuiąc/ gdyż ſámi ſą niewolnicy ſkázy [cum ipsi servi sint corruptionis]. WujNT 2.Petr 2/19 [przekład tego samego tekstu KromRozm I]; PowodPr 61.

Szereg: »sługa i niewolnik« (1): oddal y od ſługi twego N. [...] wſzelkie zdrády y nágrawánia duſznego nieprzyiaćielá (ábo cżáry iákiekolwiek ſług y niewolników iego) á rácż go (álbo ią) y grzecbu vchowáć ná duſzy LatHar 624.
4. Człowiek służalczy, podły (4): Servum te esse oportet, et nequam, et malum hominem peregrinum et advenam, qui irrideas, Muśiſz być niewolnik/ zły człowiek/ y wirudny łotr gdy ſie náśmiewaſz. Mącz 266a.

W połączeniu szeregowym (1): Nuż záśię owé mowy/ których wſzędy pełno między Senatory/ ieſliż ie Senatory názwáć godźi: niewolnicy y cudowidzowie Aziátyczcy: y ći poſłóm wáſzéy K.M. zádawáli/ iákoby vſczypuiąc/ że wáſzá kró: M. Tátáry/ obrzezáńce w okowách zátrzymawáć raczyſz OrzJan 88.

Szereg: »nędznik a (i) niewolnik« (2): Coż tedy wy nędznicy á niewolnicy Luterſcy tego przyćie/ co Kośćioł Chrześćiáńſki Powſzechny záwſze wyznawał? WujJud 244v; OrzJan 47.

Synonimy: 1. braniec, jęciec poddany, poimaniec, sługa, więzień; 2. poddany, sługa; 4. nędznik.

Cf NIEWOLNY

TG