[zaloguj się]
[pdf]

NYRKA (171) sb f

nyrka (98), nerka (73); nyrka Murm (2), Mymer1 (2), BielŻyw; nerka BartBydg, KłosAlg, Leop (2), BibRadz (8), BielKron (3), Mącz (7), GrzegŚm, BudBib (3), Oczko (17), CzechEp, Calep (4), WujNT; nyrka: nerka FalZioł (82:19), GlabGad (1:2), SienLek (9:2), LatHar (1:1).

-é- (22), -e- (2); -é- Oczko (17), też Calep; -e- : -e- Mącz (5:2); a jasne.

Fleksja
sg pl du
N nyrka nyrki nérce
G nyrek
D nyrce nyrkåm
A nyrki nérce
I nyrkami
L nyrkach

sg N nyrka (2). ◊ D nyrce (1). ◊ pl N nyrki (13). ◊ G nyrek (75). ◊ D nyrkåm (4); -åm (2), -(a)m (2). ◊ A nyrki (29). ◊ I nyrkami (6); -ami (4), -åmi (1), -(a)mi (1); -ami Mącz, BudBib; -ami : -åmi BibRadz (2:1). ◊ L nyrkach (35); -ach (4), -åch (3), -(a)ch (28); -ach SienLek (2); -åch Murm; -ach : -åch Oczko (2:2). ◊ du N (cum nm) nérce (1) KłosAlg A3v. ◊ A (cum nm) nérce (5) Leop Lev 8/16, 25, BibRadz Lev 3/4, 10, 15.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. anat. Jeden z dwu narządów położonych po obu stronach części lędźwiowej kręgosłupa, na tylnej ścianie jamy brzusznej, służących do wydalania z krwi produktów przemiany materii w postaci moczu; ren Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn (148): Mymer1 23; A piſzą tak gdy Baranowi łoiem nerki wſzytki obroſtą/ Tedy zdechnie. FalZioł IV 1d; Plaſek w vrinie ieſt troiaki/ cżyrwony iako czegła. Drugi biały. Trzeci ciemny. Cżirwony piaſek, ten wychodzi od nyrek y tam ſie rodzi. FalZioł V 10v; dla ciaſnych drog ktore idą z wątroby do nyrek, á z nyrek do mechierza FalZioł V 10v; WLoſy w vrinie bywaią przedgłogowathe: napodobieńſtwo prawych włoſow. A ty Włoſy cżynią ſie w nyrkach z ſuchych wilkoſci, á z oſtroſci ciepła przyrodzonego á cżaſem też prawie z nyrek ſie kawalcze ſubtelne oddzieraią: na wzrzaſt włoſow. FalZioł V 10v; SOk wyciſniony z ziela kthore zową Nocz y dzień, z białem winem pity/ niewymownie piaſek/ albo kamień paſcżyſty [!] z nyrek przez vrinę wypądza. FalZioł V 84v, I 11b, 29d, 54a, 55c, 59c (28); CZo za vrąd [!] maią nerki w cielłe [!]. (‒) Ieden ieſt wyciągać wilgotnoſć wodną z ielit pod żołądkiem leżącich, ktorą potim poſiłaią do męcchierza [!] żyłkami nie ktoremi, á tak zaſię męchierz wodę wypuſzcża czo ią vryna albo mocż zową GlabGad Fv; Ureteres, Cedzące żylki [!] które wodę odnerek wyciągáyą/ á przes ſie ye do pęcherzá wodnego przecedzáyą. Mącz 508c, 351d [2 r.]; SienLek 8, 24v, 35, 94; bo ieſli nérká kámięniém álbo iéy ćiáſny meat/ grubą flegmą zámulony/ ielito wiátry roſpárté/ błonká wboku zápalóná/ nád miárę ból wielki/ á śmierć potym przynieść może Oczko 13; gdyż y żołądek/ y nérki/ [woda ocukrowana] przeczyśćić może/ y vryny álbo potu ták popędźić/ że zá ſyrup ſtánie Oczko 29; A Nérki ieſli trzebá témiż źiółmi fomentowáć Oczko 32, 26; Abdomen ‒ Sadło tłuſtoſzcz koło nerek. Calep 3b, 911a.

W połączeniach szeregowych (23): ábowiem ta kliſtera maciczę y nyrki y wſzitki wnęthrznoſci wycżyſci z niecżyſtoſci flegmiſtych FalZioł I 86a; Też taka vrina potroſſze miewana. Znamienuie wypalenie przyrodzonych wilkoſci/ y takieſz wątroby/ nyrek/ y wſzythkiego ciała FalZioł V 3; Ieſtli też taka zagniłoſć/ to ieſt humor crudus: na ſpodku vriny będzie. Znamionuie treſtanie nyrek/ biodr mechierza/ y takieſz v niewaſt [!] maciczę/ z pełnoſci takiey niecżyſtey zagniłoſci. FalZioł V 9v; Zaſię Crinoides ſą gruzołki iakoby ziarnka pſzenicżne na troie roſtarte/ ktore ſie odłupawaią od ciała wſzytkiego/ á zwłaſzcża od wątroby od nyrek/ y od ſleziony. A znamionuią ſuchoty nie vlecżone. FalZioł V 11, ++c, I 24d, 29a, 31d, 67b (16); Siedm też cżłonkow w ktorich żywoth zależy cżłowiecży. Głowa/ płucza/ ſercze/ wątroba/ żołądek z ielity/ á dwie nercze. KłosAlg A3v; SienLek 36; płócząc muł/ á wſzelákié plugáſtwá z żył wielkich: a czyſzcząc y mocniąc/ wątrobę/ pierśi/ venam cawam/ ielitá/ nérki/ y té drógi/ któré do wyrzucénia plugaſtw właſné náturá miéć chćiáłá Oczko 22v; wſzákoż bárzo częſto w piérśiach/ w wątrobie/ w żołądku/ w sledźione/ w ielitach/ w nérkach/ w moſznach/ w niewieśćich mieyſcách/ w ſtáwach/ w członkach/ zgołá y w tych wſzyſtkich ćiáłá częśćiách/ któré iedno porządnie w théy wodźie nápárzóné bywáią Oczko 25v, 19, [40] [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: nyrki (prze-, wy-)czyścić (5), fomentować, mocnić, naprawiać, pobudzać, wspomagać (2), zachować; nyrki w niemocach; nyrek gnicie, trestanie; nyrkom szkodzić; w nyrkach niemoc; z nyrek (kamień) wypędzać (12), wywodzić.

Wyrażenia: »bolenie (a. bol, a. bolączka, a. boleści) nyrek, w nyrkach« = nephritis Murm, Mymer1, Mącz, Cn; nephresis BartBydg [szyk 14:1] (9:6): Murm 71; Nephritis. Nyrn we. Bolienie wnyrkach. Mymer1 39; Nephresis (nefresis), morbus quidam, dolor renum, bol w nerkach, qui stabilis est et homini difficilis a natura BartBydg 97; Smalcz iego [jaźwca] barzo pomaga na boleſci nyrek y na wiele inych boleſci wnętrznech FalZioł IV 9d; Zołć morzkiego Niedzwiadka [...] Gdy go vmorzy w winie/ ktho ma w miechierzu albo y w nyrkach bolenie/ albo kamień/ tedy gdy tego wina kto ſie napije to cierpiącz [...] wypędzi bol y kamień ſkruſzy. FalZioł IV 39c, I 50b, 138b, IV 2b, 3b, 4c, 36c, V 59; Mącz 245c; Mocz ná dole blády w mężoch/ boleść Nyrek/ á w niewiáſtach/ niedoſtátki máćice známionuie. SienLek 27, 27v.

»choroba na nyrki; nyrki chore« (1:1): Też wino w kthorym wrżało Tatarſkie ziele/ z zielem y znaſieniem opichowym y s chebdowym á potym oczukrowawſzy [...] y też ieſt dobre to picie naprzeciwko trudnemu puſzcżaniu vriny/ ktora bywa potroſzcze á zboloſcią/ y też nyrki wſpomaga chore FalZioł I 32c; Nephritis, Bolenie nérek/ chorobá ná nérki. Mącz 245c.

lek. »kamień (ktory bywa a. jest) w nyrkach« = lithiasis Calep; kamica nerkowa [szyk 17:2] (19): iako gdy kamień ieſt w nerkach albo w miechierzu FalZioł [*7]v; [Sok kminu z miodem] Też cżiſci żyły ktore ſą miedzy wątrobą á miedzy żołądkiem [!] á tak ieſt dobry tym ktorzi czirpią kamień wnerkach/ y tym ktorzy zboleſcią/ á z rzezaniem wodę puſzcżaią FalZioł I 7a; Naſienie Oſtowe kamień w nyrkach łamie/ puchliny/ thwardoſci y nadymania roſpądza.FalZioł I 148a; Wroble proſo z białem winem na proch miałki ſtarte/ á czo dwie dragmie zaważą wſypać w białe wino/ po ranu wypić ciepło/ Kamień w nerkach kruſzy y pędzi precż z cżłowieka. FalZioł V 84v, I 4d, 6c, 18c, 48b, 57a (16); SienLek 27v; Oczko 15; Calep 609a.

»rany (około) nyrek, w nyrkach« (2:1): ROpa nadnie vrinała w vrinie widziana Znamionuie rany nyrek albo mechierza albo wątroby FalZioł V 9, V 2, 9.

»rozpadliny około nyrek, w nerkach« (1:1): tho picie vzdrawia roſpadliny w nerkach y wmiecherzu/ y bolączki wnętrzne vzdrawia. FalZioł I 6d, V 2.

»nyrek rzezanie« (2): ludźiem którzy krwią plwánie/ nérek rzezánié/ ból kámięnny/ y inſze támtędy fluxy ćiérpieli/ lub w nérkách/ lub w pęchérzu/ wodę záléćiły. Oczko 11v, 22v.

»wrzody nyrek« (1): Zyły pod kolány/ pomagáią náprzećiw wrzodom Nyrek/ Biodr/ Pęchyrzá/ y innym niemocam. SienLek 36.

»zapalenie nyrek; nerki zapalony« [szyk zmienny] (3:1): Też biała vrina ſubtelna/ á cżęſto odchodzącza wniemałey iakoſci Znamionuie zapalenie nyrek FalZioł V 3, V 10v; Nérkam zápaloném lékárſtwá. Oczko [42]v, 32.

»zatkanie nyrek, ktore bywa w nyrkach« [szyk 7:1] (7:1): y też na zatkanie wątroby j ſleziony/ y na zatkanie nyrek ieſth znamienita pomocz gdy białego czukru przyłożyſz. FalZioł I 24d, ++c, I 14d, 31d, 67b, 124a, 129a; Oczko 15.

Zestawienie: anat. »nyrka prawa« (1): Colon ‒ Ielite wielkie pod zołatkiem lezące, prziwiązane nerce prawey. Calep 217a.
Szeregi: »nyrki albo lędźwica« (1): Ren. dye ner Nyrki álbo lyedzwycá Murm 55.

»nyrki i (albo, lub) m(i)echierz (a. macharzyna)« [szyk 20:5] (25): Iteż z nyrek vrynę pobudza [nasienie janowcu]/ y kamień w nyrkach y theż w miechierzu łamie FalZioł I 59c; [Ostrucium] y kamień z nyrek y z miochierza y vrynę wywodzi FalZioł I 96c; Gdy prawi ropa albo łuſka z vriną wychodzi/ á vrina ſmierdzi. W nyrkach albo w mechierzu rany znamionuie. FalZioł V 9, [*7]v [2 r.], I 6c, d, 18c, 48d (23); GlabGad Fv; SienLek 107. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»nyrki i (lub) pęchyrz (a. pęcherz)« (3): Mocz w ktorym iákoby ropá pływa/ álbo ná dnie ſtoi/ známionuie gnićie Nyrek y Pęchyrzá SienLek 27, 27; Oczko 11v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(i) wątroba i (też) nyrki; wątroba z nerkami« [szyk 2:1] (2;1): á tak y z nyrek y też wątroby zatkanie ſlegmiſte [!] wypądza FalZioł I 129c, I 28d; Diaphragma, Latine transversum septum, Błónká yeſt we wnątrz od yednego boku do drugiego/ ktora dzieli zwierzchnie wnetrznośći od inſzych/ to yeſt/ ſerce s płucámi od wątroby s nerkámi. Mącz 84d. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.]

W przen (2): Wątroba ieſt chowanie krwie cżłowiecżey. Nyrki ſtroż ſerdecżny. BielŻyw 138; Tu ſie godzi wiedzieć iż cżłonki w ciele też wnętrzne, rozne ſprawy maią. Serce cżuie, mozg rozumie, płucza mowią, wątroba grzeie, Zołć ſie gniewa, ſlodzona ſmieie, ſpołem miłuią nyrki. GlabGad F.
Przen (1):
Fraza: »ustały nyrki« = nastąpiła śmierć (1): A choć moiá ſkorá y to ćiáło zgryźione będźie/ iednák przedśię w ćiele moim oglądam Bogá. Ktorego ia ſam oglądam y ocży moie vyrzą go á nie iny/ choćiaſz vſtáły nerki moie wemnie. [Defecerunt renes mei in sinu meo PolAnt Iob 19/27] Obácż to iáko Iob widźiał prawdźiwą poćiechę ſwą Zmartwychwſthánie ćiáłá y żywot wiecżny GrzegŚm 4.
a. bibl. Nerki zwierzęce z tłuszczem (przy opisie składania ofiar i wyświęcania Aarona pochodzącym z Księgi Kapłańskiej i w nawiązaniu do niego) (13): Miecż Iehowy nápełnił ſię krwie vtłuśćił ſię od łoiu/ ode krwie báránow y kozłow/ od łoiu nerek báránich [ex adipe renum arietum]. Bo offiárę ma Iehowá w Bocerze/ y rzez wielką wziemi Edomowey. BudBib Is 34/6.

W połączeniach szeregowych (3): á tłuſtość z niego [cielca]/ to ieſt/ nerki z łoiem/ cżepek/ y ine wnętrznośći s tłustym ſpalił [Aaron] ná ołtarzu zá grzechy iako Pan Bog przykazał BielKron 38, 37v, 38.

Szeregi: »nerki (a. dwie nerce) z łoiem ich« (3): A łoy kthory był około wnęthrzá/ y odzieckę wątrobną/ y dwie nerce z łoiem ich [duosque renunculos cum arvinulis suis Vulg]/ zápalił w ołtarzu Leop Lev 8/16, Lev 8/25; BielKron 38.

»dwie nerce z tłustością ich« (3): Wyimie też dwie nerce z tłuſtoſćią ich [duos renes et adipem PolAnt]/ ktora ieſt przy polędwicách/ y odźiedzę ktora ieſt około wątroby z nerkami. BibRadz Lev 3/4, Lev 3/10, 15.

»wątroba (i) z nerkami« (4): BibRadz Lev 3/4, 10, 15; Y dwie nerce/ y łoy ktory ná nich/ y ktory ná lędzwiach/ y odziedzę ná wątrobie z nerkámi wezmie [et fibram cum hepate, cum renibus removebit PolAnt]. BudBib Lev 7/4.

2. Krzyże, lędźwie [pl] (17): Drugie gdy taka vrina [czerwona] będzie v tego cżłowieka: ktory gorącżki niema/ tedy iuż nieieſt ſmiertelna/ á tedy iuż znamionuie bolącżkę około wątroby albo około nyrek/ albo rozerwanie żyły wielkiey [...] á tedy dla zerwania tey żyły: on cżłowiek miewa bolenie w ſiodmym pacierzu grzbieta ſwego FalZioł V 6v; Naprzod wezimi ſoku włoſkiego Kopru/ ſoku piotruſzcżanego/ opichowego. Pothym w tych ſokoch rozmocż ſztucżkę chleba miękkiego á przyłoż na nerki FalZioł V 113v, I 25a, III 26a, V 104v; Oczko 32.

W charakterystycznych połączeniach: nyrki okładać; na nyki przyłożyć (7).

Wyrażenie: »bolenie (a. bolączka, a. boleści) nyrek, około nyrek, gdzie są nyrki; boleści ktore bywają w nyrkach« (3:2:1;1): [Lapis lazuli] A więczey pomaga boleſci ktora bywa w nyrkach albo w krzyżoch/ y dychawiczy. FalZioł IV 55b; [ropa] znamionuie rany nyrek [...] á to tak rozeznaſz. Ieſtli vrina w ktorey ieſt ropa/ ſmierdzi/ á k temu on cżłowiek cżuie cięſzkoſć á bolenie w krziżu/ gdzie ſą nyrki/ albo cżuie bolenie przed ſobą pod koſcią ktora ieſt przy dymionach. FalZioł V 9, IV 7a, V 2v, 6v, 8v; E renibus laborare, Bolenie około nérek mieć. Mącz 351d.
Szeregi:»nyrki i grzbiet« (1): Mięſo kotowe ieſt ciepłe y ſuche/ Pomaga na boleſci nyrek y grzbieta FalZioł IV 7a.

»nyrki albo (i, to jest) krzyż(e)« [szyk 4:3] (7): thakież y naſienie ſthłucżone miałko á zmiodem zmieſzane przeſnym/ przyłożże na krzyż albo na nyrki/ cżyni ſkłonnoſć ku rzecżam cieleſnem. FalZioł I 50d; Też bańki nad nerkami poſtawione/ to ieſt na krzyżu, wrzedzienicze vdow/ y wſzitkich nog y boleſci ich. Y takieſz bolenie krziżow, miechierza oddalaią. FalZioł V 60v, I 25c, 29c, IV 55b, V 2v, 8v.

W przen (1): Y będźie ſpráwiedliwość páſem ná biodrách iego/ á wiará przepáſániem nerek iego [fides cingulum renum eius PolAnt]. BibRadz Ez 11/5.
3. bibl. Wnętrze człowieka, głąb duszy; też sumienie; renes PolAnt, Vulg (6):
Szereg: »nerki i serce(-a)« = renes et cor(da) PolAnt, Vulg [szyk 5:1] (6): BibRadz Apoc 2/23; Bo (ty) Iehowo Cewáoćie/ doznawaſz ſpráwiedliwego/ widziſz nerki y ſerce/ oglądam pomſtę twoię nád nimi (marg) od nich (‒)/ bo tobie odkryłem przą moię. BudBib Ier 20/12; Abo iáko ſię może beſpiecżnie przed Chriſtuſem/ ktory ieſt bádácżem ſerc y nerek/ názwáć od imieniá iego Chriſtyáninem? CzechEp 19; RAcż palić ogniem Duchá świętego nyrki náſze/ y ſercá náſze/ Pánie Boże/ ábyſmy niezmázánym ćiáłem w twoiey ſię ſłużbie obieráli/ á cżyſtym ſercem tobie ſię podobáli. LatHar 182, 618; á dzieći iey [Iezabelli] pobiię ná śmierć: y poznáią wſzytkie kośćioły iżem ia ieſt ktory bádam ſię nerek y ſerc; y dam káżdemu z was według vczynkow iego. WujNT Apoc 2/23.

Synonimy: 1. lędźwi, lędźwica, lędźwina; 2. krzyż, lędźwi.

AW