Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBEŹRZEĆ

Następne hasło: OBEŹRZENIE »

OBEŹRZEĆ SIĘ (68) vb pf

sie (37), się (31).

obeźrzeć się (22), obejrzeć się (21), obejźrzeć sie (20), obejzreć się (4), obezreć się (1); obeźrzeć się OpecŻyw (2), FalZioł, RejPs (3), LubPs (3), RejWiz (4), GórnDworz, BudBib, ArtKanc; obejrzeć się WróbŻołt, MurzHist (2), RejZwierc, SkarJedn, SkarŻyw (2), Phil, KołakCath, SkarKazSej (3); obejźrzeć się Mącz, HistRzym, Oczko (4), KochPs, NiemObr, ReszPrz, KochPieś, KochTarn, GostGospSieb, WysKaz, KmitaSpit (2); obezreć się SeklWyzn; obejzreć się SeklKat; obeźrzeć się : obejrzeć się : obejźrzeć się : obejzreć się BielEz (1:–:1:–), BibRadz (–:1:–:3), BielKron (1:1:–:–), RejPos (3:2:–:–), MWilkHist (‒:1:1:‒), CzechEp (‒:1:2:‒), WujNT (1:3:1:–).

-źrz- (15) BierEz, LubPs (3), RejWiz (4), BielKron, GórnDworz, RejPos (3), ArtKanc, WujNT; -zrz- (7) OpecŻyw (2), FalZioł, RejPs (3), BudBib; -jźrz- (20); -jzr- (4).

o oraz pierwsze e jasne, drugie e pochylone.

Fleksja

inf	obeźrzéć się

praet
	sg		pl
1	m	obeźrzåłem się, -m się obeźrzåł	m pers
3	m	obeźrzåł się	m pers	obejźrzeli się
3	f	obeźrzała się	m an

imperativus
	sg	pl
2	obeźrzy się	obejrzycie się
3	niechåj się obezry	niechåj się obejźrzą

inf obeźrzéć się (9); -éć (2), -(e)ć (7). ◊ fut 1 sg obejźrzę się (2). ◊ 3 sg obeźrzy się (9). ◊ 1 pl obejźrzym się (1). ◊ praet 1 sg m obeźrzåłem się, -m się obeźrzåł (3). ◊ 3 sg m obeźrzåł się (14). f obeźrzała się (4). ◊ 3 pl m pers obejźrzeli się (1). ◊ imp 2 sg obeźrzy się (8). ◊ 3 sg niechåj się obezry (1). ◊ 2 pl obejrzycie się (4). ◊ 3 pl niechåj się obejźrzą (1). ◊ part praet act obeźrzåwszy się (11).

Sł stp s.v. obejrzeć, Cn s.v. obejrzeć, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Odwrócić głowę, żeby popatrzeć na obiekt znajdujący się z tyłu, spojrzeć za siebie (40)
- Przen (4)
- a. Zwrócić się do kogoś, aby mu coś powiedzieć (5)
2. Zobaczyć siebie (4)
- Przen (2)
3. Rozejrzeć się; przen (4)
4. Zwrócić uwagę na coś lub kogoś, zainteresować się, pomyśleć o czymś lub o kimś; wziąć pod uwagę (20)
- a. Wejrzeć, dostrzec (o Bogu w stosunku do człowieka) (7)

1. Odwrócić głowę, żeby popatrzeć na obiekt znajdujący się z tyłu, spojrzeć za siebie; respicere Mącz, PolAnt, Cn; circumspicere Vulg, Cn; circumaspicere, (circum)spectare, circumferre a. retorquere oculos, retro respicere, reflectare oculos a. visus Cn (40): SeklKat H4; Miedzy nimi pan ſiedzi/ pſia głowá v niego/ A kędy ſie obeźrzy/ wárcży ná káżdego. Ná łáńcuchu przybity do mocnego ſtołká/ Ták ſie iedno obráca by cielę v kołká. RejWiz 166v; Gdy ſie potkáli/ vſłyſzał grzmot w ſwoim woyſku Porrus/ obeźrzał ſie/ á w ten cżás go Alexánder ránił śmiertelnie BielKron 126; RejZwierc 58; MWilkHist H3v; KochPieś 25; Iednym rázem miłość mu [Orfeuszowi] baczenié odięłá: Stánął/ y obeyźrzał ſye: páni w tym zniknęłá. KochTarn 76; ArtKanc L.

obeźrzeć się na kogo, na co (5): Na drodze ijdątz/ [niewiasty] ony mieſtza tzalowaly gdzie ſie tzo z Iezuſem ſtalo/ iako kędy wodzon/ gdzie ſie nanie obezrzál OpecŻyw 164v; Zoná Lotowá nád roſkazánie Páńſkie gdy ſie obeyrzáłá ná miáſto/ obroćiłá ſie w ſłup ſolny BielKron 12; ReszPrz 51; Phil O4; KmitaSpit Cv.

obejźrzeć się za kim (1): Cum huc respicio ad virginem. Gdym ſie obeyźrzał za pánną. Mącz 71c.

Ze zdaniem współrzędnym wskazującym treść spostrzeżenia [ano (2), alić, oto] (4): Obeźrzy ſie pod drzewem áno piękna páni/ Stoi zá nim s cżarnego kámieniá kſiąſzkámi/ Pilno coś ná nich piſząc RejWiz 84v, 39; A gdy ſię obeyrzał/ otho w głowách iego był chleb pieczony miedzy zarżewiem [et respexit et ecce ad caput suum panis in ter prunas coctus] y z czáſzą wody BibRadz 3.Reg 19/6; KmitaSpit B4v.

W różnych połączeniach strukturalnych z formami czasowników oznaczających ‘zobaczyć’ (7): BierEz K2v; Podniozſzy tedy Abrahám oczy ſwe obeyzrał ſię/ y vyzrał zá ſobą ſkopu [Et levavit Abraham oculos suos et vidit et ecce aries post detentus] BibRadz Gen 22/13; HistRzym 96; RejPos 278v; A obeyrzawſzy ſię dopiero obacżył iſz po wodzie chodził. SkarŻyw 250; Y obeyrzał ſię áby obaczył onę która to vczyniłá [Et circumspiciebat videre eam, quae hoc fecerat]. WujNT Mar 5/32, Mar 9/8.

Frazy: »ani się obeźrzy« = nie może wykonać ruchu (1): A owo záſię iáko ſproſna rzecż/ kiedy dobra páni cżegoś ták wiele ná twarz nákłádzie/ iż ſie zda iákoby byłá w máſzkárze/ áni ſie ſmie rozſmiać áby ſie iey ná twarzy nie złupáłá/ áni ſie obeźrzy/ chybá wſzyſtká ſobą GórnDworz Gv.

»ani się obeźrzał, nie obeźrzał się« [o bardzo szybkiej ucieczce] (1:1): RejWiz 97v; widziałem ony lękliwe vchodzące na zad/ á mocne iych pobito/ y wſkok vćiekáli/ áni ſię obeyzrzeli [et fugam fugerunt et non respexerunt] BudBib Ier 46/5.

»obeźrzeć się na zad« [szyk zmienny] (2): Ale żoná Lotowá obeyzráłá ſię na zad [Et respexit vxor eius post eum]/ y obroćilá ſię w ſolny ſlup. BibRadz Gen 19/26; WysKaz 10.

Szereg: »obeźrzeć się a poźrzeć« (1): Obeźrzy ſie yedno/ á poyźrz w práwą ſtronę/ Oto Pan moy o mnye ma tháką obronę LubPs ee4.

Przen (4): Abowiem z káżdey ſtrony gdziem ſie kolwiek obezrzał zewſſech ſtron mię ogárnęły węzły ſmiertelne RejPs 170v.

Ze zdaniem współrzędnym wskazującym treść spostrzeżenia (1): Widźiałem złego w ſzczęśćiu ták wynioſłym/ Ze był Libáńſkim rowien/ Cedróm roſłym/ Obeyźrzałem ſye/ á iuż było po nim [et transivi, et ecce non erat Vulg Ps 36/36] KochPs 54.

Zwrot: »obejźreć się na zad« (1): Obeyzryćież ſię ná zad ná przeſzłe czáſy/ á obáczćie [Inspicite in antiquas nationes et scitote]/ izali kto był záwſtydzon ktory mocnie ſwe vfánie położył w Pánu. BibRadz Eccli 2/10.

Szereg: »obeźrzeć się a obaczyć« (2): BibRadz Eccli 2/10; Obeyrzyſz ſie tedy nędzny bogacżu/ á obácż iáka wielkość Lázárzow leży przede drzwiámi twoiemi RejPos 162v.

a. Zwrócić się do kogoś, aby mu coś powiedzieć; circumspicere, converti Vulg (5):

obeźrzeć się ku komu (1): wzdychaiątz ij lkaiątz/ [Maryja] obezrzáwſſy ſie ku Magdalénie ij ku ijnſſym niewiaſtám rzekla. OpecŻyw 157v.

obeźrzeć się na kogo (2): Xántus [...] Ná Ezopá ſie obeyźrzał/ Cżemuś mną złodzieiu ſkłamał. Mówiąc iż niemáſz nikogo BierEz D3v; MWilkHist H3.

Zwrot: »obeźrzawszy się rzec« (4): OpecŻyw 157v; MWilkHist H3; A on obeyźrzawſzy ſię rzekł Piotrowi [Qui conversus dixit Petro]: Podź zá mną ſzátánie/ ieſteś mi zawádą WujNT Matth 16/23, Mar 10/23.

2. Zobaczyć siebie; considerare se Vulg (4): podobny będźie mężowi oglądáiącemu oblicze národzenia ſwego we źwierćiádle. bo ſię obeźrzał/ y odſzedł y wnet zapomniał iákowy był. WujNT Iac 1/24.

Zwrot: »[w czym] obejźrzeć się jako we zwierciadle« (1): á to ieſt pewna iże ſie w nim [w kamieniu topazyjon] obeyzrzy iako we zwierciadle FalZioł IV 58d.

Przen (2):

Zwrot: »w słowiech jako we zwierciedle obeźrzeć się« [szyk zmienny] (2): Niechai że ſię każdy/ wtych ſłowiech obezry iako we zwierciedle/ a ſwoie panieńſtwo rozważy. SeklWyzn f3; NiemObr 155.

3. Rozejrzeć się; przen (4):

obejrzeć się w czym (1): W cżymby [w sytuacji Aryjan] ſię też trzebá było dobrze pierwey obeyrzeć/ X. K. niż ſię ták in contradictionem, to ieſt w przećiwnomowność wdał CzechEp 406.

Ze zdaniem dopełnieniowym [jako] (1): Obeźrzyſz ſie moy miły włodárzu á pilnie ſie obeźrzy ktoregożkolwiek ſtanu ieſteś/ [...] iáko wiele żáłobnikow [...] ſthoi przed Máyeſtatem Páná twego/ ſkárżąc ná cię vſtáwicznie RejPos 192.

Zwrot: »obejrzeć się w te i w owe strony« (1): Iſz nie tylko onemu te loſy [śmierć] pádáią/ Ale wſzyſtkim tym ktorzy ná źiemi mięſzkáią. Obeyrzyćie ſię iedno wte y w owe ſtrony/ Vyrzyćie iſz iednáko/ ták męże iák żony. KołakCath B4v.

4. Zwrócić uwagę na coś lub kogoś, zainteresować się, pomyśleć o czymś lub o kimś; wziąć pod uwagę (20):

obeźrzeć się na co, kogo (11): OBeyrzy ſię y ná pożytki niewymowne/ ktoreć by ztey Vniey vroſły/ Narodzie Ruſki SkarJedn 365; iedné [lekarstwa] ſą gorącé/ á drugié chłodnieyſzé/ ná co ieſliby gorączka byłá/ obeyźrzéć ſye trzebá. Oczko 39v, 3v, 7v; Obeyrzy ſię na świętego Piotrá/ ktory ácż ſię Páná ſwego záprzał: wſzákże po grzechu głową wſzytkiego kośćiołá y páſterzem zoſtał. SkarŻyw 168; GostGospSieb +2; Obeyrzyćie ſię proſzę ná ty ſzkody y vtráty/ ktore wam z niezgody vraſtáią. SkarKazSej 673a, 670b. Cf Ze zdaniem, Zwrot.

obejrzeć się w czym (1): Abowiem ſiedli kxiążęta y mowili na przeciw mnie/ ale ſluga twoy obeyrzał ſie w vſprawiedliwieniu twoim [seruus autem tuus exercebant in iustificationibus tuis]. WróbŻołt 118/23.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem i odpowiednikiem: na to (2); co (1), że (1), żeby (1)] (3): A gdy ſye ieſzcze obeyźrzy [człowiek]/ że niemoc/ álbo on ból/ śmierć ták bárzo ſtraſzliwą á nieodwłóczną zá ſobą prowádźi/ kthóréy prace á dowćipu nievżywie? Oczko 1v; CzechEp 277; Proſzę obeyrzyćie ſię ná to/ nabożnym y ku P. Bogu proſtym ſercem/ co was ſłuſznie do zgody przywodźić ma. SkarKazSej 671a.

Zwrot: »[na co] ani się obejźrzeć« = pominąć, zlekceważyć (1): ná ty też świádectwá ktorych z kśiąg ludzkich wiele nákładł/ y nimi miáſto obiáśnienia rzecż bárźiey zátrudnił/ áni ſię obeyźrzę CzechEp 139.

a. Wejrzeć, dostrzec (o Bogu w stosunku do człowieka) (7): ku tobie moy pánie [...] wzdycha ſerce moie/ á ſnadz ty obezrzawſſy ſie ſmiłuieſz ſie nad ſtráſliwą poſtáwą moią RejPs 57v.

obeźrzeć się ku komu (1): racz [Panie] miłoſciwem wzrokiem obezrzec ſie ku nam nędznemu ſtworzeniu RejPs 156.

obeźrzeć się na kogo (2): A iſz mu ieſt grzech przepuſczon/ nie dla tégoć że płakáł ale śię náń Bóg obeirzáł MurzHist F4, F4v.

Zwroty: »obeźrzeć się na [czyj(e)] głos, modlenie, wołanie« [szyk zmienny] (1:1:1): Obeźrzyſz ſie ná me pokorne modlenye/ Gdyż znaſz thákye wyelkye moye vniżenye/ Wybaẃ mye od tych co mye ták przeſláduyą LubPs ee4, B4; RejPos 75.

»miłościwem wzrokiem obeźrzeć się« (1): RejPs 156 cf obeźrzeć się ku komu.

Szereg: »pojrzeć abo się obejrzeć« (1): Leć śię nademną nie lituie ani śię na mię oglądá/ ani poirzeć abo śię obeirzéć chce/ przeto mię nie nieruſzá ani płaczę MurzHist F4v.

Synonimy: 1. oglądnąć się; 2. obaczyć się.

Formacje współrdzenne cf 1. ŹRZEĆ.

Cf OBEJŹRZENIE, OBEŹRZĄCY