Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZERWAĆ

Następne hasło: ROZERWAN »

ROZERWAĆ SIĘ (26) vb pf

rozerwać się (26), [rozdrwać się].

sie (19), się (7).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja

inf	rozerwać się

praet
	sg		pl
3	m		m pers	rozerwali się
	f	rozerwała się	m an
	n	rozerwało się	subst	rozerwały się, rozdrwały, rozdrwali się

conditionalis
	sg
3	m	by się rozerwåł

inf rozerwać się (3). ◊ fut 3 sg rozerwie się (5). ◊ 2 pl rozerwiecie się (1). ◊ 3 pl rozerwą się (2). ◊ praet 3 sg f rozerwała się (3). n rozerwało się (3). ◊ 3 pl m pers rozerwali się (6). subst rozerwały się (2), [rozdrwałya. rozdrwali się]. ◊con 3 sg m by się rozerwåł (1). ◊ [part praet act rozerw(a)wszy się.]

Sł stp brak, Cn s.v. rozróżnili się, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) oraz XVIII w. s.v. rozerwać.

Znaczenia

1. Przestać być całością, utracić jedność, podzielić się na części (25)
- a. O całości fizycznej (6)
  - Przen (1)
  - α. O szyku wojskowym (1)
  - β. [O ranach]
- b. O jedności polityczno-terytorialnej (8)
- c. O jedności społecznej (6)
  - α. Rozejść się w różne strony, obrać różne miejsca zamieszkania (2)
  - β. [Poróżnić się, stać się niezgodnym]
- d. O wierze i Kościele: ulec rozłamowi (5)
2. Doznać zamętu myślowego, może obłędu (1)
3. [Zostać niezrealizowanym, nie dojść do skutku]

1. Przestać być całością, utracić jedność, podzielić się na części; dividi Vulg, PolAnt; scindi PolAnt, Cn; rumpi, solvi Vulg; distrahi Cn (25):

a. O całości fizycznej (6): FalZioł V 10; Powrozek ze trzech promykow niełatwie ſie rozerwie. Leop Eccle 4/12; BibRadz Ex 39/23.

Zwrot: »na dwoje się rozerwać« (1): Záſlona téż koſcielná [...]/ w ten cżas [śmierci Jezusa] na dwoie ſie rozerwala [velum templi scissum est in duas partes Vulg Matth 27/51] OpecŻyw 149.

Przen (1): pewienem ia tego/ że nieuchronne ieſt moie z tym obłudnym świátem rozłącżenie: y miſterny ten á oſobliwym kuńſztem ſpráwiony związek ćiáłá mego w rychle ſię rozerwie LatHar 638.

α. O szyku wojskowym (1): Turcy ktorzy iuż byli wiele korzyśći w kráiu Scżodrzeńſkim nábráli/ obacżywſzy lud Skánderbegow [...]/ rozerwáli ſie BielKron 258.

β. [O ranach: A przed czieskosczia cziala sswietego [Jezusa wiszącego na krzyżu] wssidki rany ssa ssye odtworzily y rozdrwali SprChęd 91.]

b. O jedności polityczno-terytorialnej (8): [Laktancjusz o sądnym dniu:] Potym ſie kroleſtwá rozerwą/ oſiędzye ſwiáth dzyeſięć mężow mocnych BielKron 136; SkarJedn 205; Ziemie y kśięſtwá wielkie ktore ſię z koroną ziednoczyły/ y w iedno ćiáło zroſły/ odpádną/ y rozerwáć ſię dla wáſzey niezgody muſzą. SkarKazSej 42; [JanWróż 41 (Linde s.v. rozerwać)].

rozerwać się od czego (1): A od tego cżáſu rozerwáłá ſie Gallia od Germániey/ ktorzy pirwey w iednośći byli. BielKron 171v.

rozerwać się na co (3): Y vcżynię ſnich [synów Izraela] ieden narod [...]: á nie będą więcey dwiemá narody/ áni ſie więcey rozerwą ná dwoie kroleſthwa. Leop Ez 37/22; Trwáło to páńſtwo [Babilon i Chaldea] przy tych źiemiách lat 1234. tákże ſie potym rozerwáło ná Bábilonią/ Medią/ Perſyą BielKron 268. Cf »na dwie części rozerwać się«.

Zwroty: »rozerwać się na czterzy wiatry« (1): Ale powſtánie krol mocnj y będzie pánował mocą wielką [...]. A gdy ſtánie będzie kroleſtwo iego ſtárte/ y rozerwie ſie ná czterzy wiátry niebieſkie [dividetur in quattuor ventos caeli] Leop Dan 11/18.

»na dwie części rozerwać się« (1): [Turcja podbiła Węgry] W ten czás/ gdy ſie koroná ná dwie częśći rozerwáłá OrzJan 28.

c. O jedności społecznej (6): [mówi Canigius do swych synów:] poki w ſpołecżnośći będziećie/ poty was nieprzyiaćiel nieprzełomi żadny/ ále gdy ſię rozerwiećie po iednemu was przełomią BielKron 438v.

Frazy: »rozerwało się zgromadzenie« = soluta est multitudo Vulg (2): wnet ſię wſzcżęły nieſnaſki miedzy Fáryzeuſzmi y Sáduceuſzmi/ y tákze ſie rozerwáło ono zgromádzenie [divisa est multitudo]. BibRadz Act 23/7; WujNT Act 23/7.

»rozerwie się zjednoczenie« (1): Bo ieſli ſię ták vdamy ná to/ iż káżdy dla ſwego pożytku będźie łupił y gwałtem rozbiiał drugiego: tu ſię iuż tym ſpoſobem muśi rozerwáć przyrodzone ziednocżenie y ztowárzyſzenie ludzkie. KlonWor **3v.

α. Rozejść się w różne strony, obrać różne miejsca zamieszkania (2): [niektorzy bracia litewscy [...]. osiedli w Małej Polszcze w nowym miasteczku Rakowie. [...] a wszakże sie rychło potem rozerwawszy rozjachali. BudDzieciokrzczeń 108.]

rozerwać się dokąd (2): A gdy ſie [Litwini] rozerwáli/ iedni do Prus/ drudzy w polá/ ktore zowiemy Połowcy/ iuż ie było ſnadnie Ruſi przełomić. BielKron 358v [idem] StryjKron 46.

β. [Poróżnić się, stać się niezgodnym: Rozerwą się [Egipcjanie] i żadnej przyjaźni ani miłości nie będzie miedzy nimi PismaPolit 291.

rozerwać się przeciwko komu: Rozerwą ſie oćiec przećiwko ſynowi/ á ſyn przećiwko oycu ſwemu LeopLuc 12/53 (Linde s.v. rozerwać).]

d. O wierze i Kościele: ulec rozłamowi (5): A thák łácno [Mahomet] tym k ſobie ludzi mogł przywieść/ gdy ſie ſámi náſzy [tj. chrześcijanie] rozerwáli. BielKron 165; SkarŻyw 337; Iedność obiecał Chriſtus: w iedność ſię krolowie zebráli/ nie przez ſekty ſię rozerwáli. WujNT 104.

rozerwać się na co (2): WujJud 132v; A naprzod kośćioły wſchodnie od tego mieyſcá y páſterzá [tj. Rzymu i papieża] [...] odpádły/ ná wiele ſię ſekt rozerwáły SkarKaz 40a.

Szereg:»rozsiekać się i rozerwać« (1): iáko ſie ná rozlicżne ſekty ſámi [heretycy] rozśiekáli y rozerwáli? WujJud 132v.

2. Doznać zamętu myślowego, może obłędu (1): Y rozerwie ſie duch Egipthſki [evacuabitur spiritus Aegypti] we wnętrznośćiách iego [tj. Egiptu]/ á rádę iego ſtrącę Leop Is 19/3.

3. [Zostać niezrealizowanym, nie dojść do skutku: Jako mi W⟨asza⟩ M⟨iłość⟩ pisał o zjachaniu niektorych panow do Kowna, byłoby maximum necessarium, aby pod tym korunnym sejmem ten ich zjazd był rozerwan, wszakoż jeśli się rozerwać nie będzie mogł, tedy [...] ListyPol III 1550/3.]

Synonimy: roztargnąć się; 3. rozproć się.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ROZERWANIE, ROZERWANY

ECB