Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZERWANIE

Następne hasło: [ROZERWIONY] »

ROZERWANY (78) part praet pass pf

o oraz e jasne; w formach złożonych a jasne, w niezłożonych pochylone.

Fleksja

sg
m	N	rozerwany, rozerwån	f	N	rozerwanå, rozerwåna	n	N	rozerwané, rozerwåno
	G	rozerwan(e)go		G	rozerwan(e)j		G
	D	rozerwan(e)mu		D	rozerwan(e)j		D
	A	rozerwany		A	rozerwaną		A	rozerwan(e)
	I	rozerwanym		I	rozerwaną		I
	L			L	rozerwanéj		L

pl
N	m pers	rozerwani
N	subst	rozerwané
G		rozerwanych
D		rozerwanym
A	m pers	rozerwanych, rozerwan(e)
A	subst	rozerwané
I	m	rozerwanémi

sg m N rozerwany (18), rozerwån (2); ~(attrib) -any (4); ~(praed) -any (9) BielKron (2), KuczbKat, SkarŻyw, StryjKron, ReszPrz, Phil, LatHar (2), -ån (2) RejAp, ArtKanc. ◊ G rozerwan(e)go (1). ◊ Drozerwan(e)mu (1). ◊ Arozerwany (2). ◊ I rozerwanym (1). ◊ f N rozerwanå (6), rozerwåna (2); ~(attrib) -å (2); ~(praed) -å (4) March1, ReszPrz, SarnStat (2), -a (2) March3, BielKron. ◊ G rozerwan(e)j (3). ◊ D rozerwan(e)j (1). ◊ A rozerwaną (5). ◊ I rozerwaną (1). ◊ [L rozerwanéj.] ◊ n N rozerwané (8), rozerwåno (4); ~(attrib) -é (1); ~(praed) -é (7), -o (4); -é BibRadz, BielKron, PaprUp, Phil, WujNT (2); -o GlabGad, RejAp, RejZwierc; -é : -o SarnStat (1:1); ~-é (2), -(e) (6). ◊ A rozerwan(e) (2). ◊ pl N m pers rozerwani (5). subst rozerwané (7); -é (1), -(e) (6). ◊ G rozerwanych (2). ◊ D rozerwanym (1). ◊ A m pers rozerwanych (1) CzechRozm, [rozerwan(e) ]. subst rozerwané (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I m rozerwanémi (1).

Składnia dopełnienia sprawcy: rozerwany od kogo (1) MiechGlab, przez kogo (1) WujJud, czym (1) SzarzRyt.

Sł stp: rozerwany, rozdrwany s.v. rozerwać, Cn brak, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów) s.v. rozerwać.

Znaczenia

1. Który przestał być całością, stracił jedność; podzielony na części; zniszczony (56)
2. Rozgrabiony (1)
3. Zajęty różnymi sprawami, niemogący się skupić, roztargniony (16)
4. Który objął pewien obszar, rozprzestrzeniony (1)
5. O umowie: zerwany, niedotrzymany (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)

1. Który przestał być całością, stracił jedność; podzielony na części; zniszczony; disiectus Miech; dissipatus HistAl; separatus Calep; dirutus, distractus JanStat (56): Diversus, Separatus vel in varias partes distributus – Rozni, inakſzy, rozerwany. Calep 335b.

Przen (2): A iáko Olgerd y Kieyſtut záwżdy ſię ſzczerze y vprzeymie áż do ſmierći mimo inſzych Brátow miłowáli/ ták też y Synowie ich Iágeło z Witołdem/ áczkolwiek ſrzodek ich miłośći był rozerwány/ wſzákże początek ich bráterſtwá ſkutkiem był potwierdzony. StryjKron 462.

Szereg: »roztargany i rozerwany« (1): vżywayćie wy iáko chcećie wáſzey roſtárgáney y rozerwáney/ á obácżćie iákie owoce z they wáſzey ſpowiedźi pochodzą. WujJud 89.

a. Uszkodzony lub zniszczony fizycznie; fractus, ruptus Calep (15): ſuknia iey [żony Marchołta] byłá koſmáta á rozerwána. March¹ A2 [idem: rozerwaná] March³ T7v; gdy ſie powrozy porwą/ máſzth ſie złamie/ ábo obáli/ żagle rozerwáne ſpádną/ [okręt] puśći ſie ná fortunę GórnDworz Ff4v; powrozek ze trzech drotow ſkręcony z trudnośćią bywa rozęrwány [funiculus triplex difficile rumpitur Vulg Eccle 4/12]. ReszPrz 38; Calep 932a.

W porównaniu (1): Iáko wiążánie y bálki drzewiáne w budowániu mocnie zięte/ záchwianiem nie bywáią rozerwáne [non dissolvetur]/ thák ſerce vmocnione rozmyſlną rádą żadnego czáſu ſię nie vlęknie. BibRadz Eccli 22/19.

Wyrażenie: »w poły rozerwany« (1): Semirutus – Wpołi rozerwani. Calep 966a.

Przen: Uśmiercony, zabity (1): PAnieńſtwá kwiátek tu leży ſchowány/ Twą ſkwápna śmierći ręką rozerwány SzarzRyt Dv.

W porównaniu (1): Zywot moy iak v Tkacżá nić/ prędko muśi rozerwan być ArtKanc P18.

α. Zburzony (3): A potym wroćiwſzy ſie do Tyru nalázł on dom ktory był ná morzu kazał zbudowáć/ z gruntu wſzytek rozerwány. HistAl B8v; RejAp 139; Phil C.

β. O szyku bojowym: w którym zrobiono wyłom (1): prżytocżywſzy [książę Henryk] ſwoy cżwarty vph/ one trzy Tatarſkie od naſzych iuż rozerwane poraził y rozproſził MiechGlab 11.

γ. O substancjach i procesach fizjologicznych; może też: rozprzestrzeniony po czym (2): Też vrina rumiana: maiącza obłocżek rozerwany po wſzitkiey vrinie. taka znamionuie panowanie wiatrow w żywocie FalZioł V 5v; bowiem po purgaciey wſzitki duchy y ciepło przirodzone [w ciele] bywa rozerwano. GlabGad K7.

b. O jedności terytorialnej (16):

[Wyrażenie: »rozerwany na cząstki«: Z ogrodów, których pomiar staradawny już zginął, rozerwanych na pewne cząstki, przychodzi czynszu ... fl 16/17/9. LustrRus I 43.]

α. O jedności polityczno-terytorialnej państwa: podzielony na odrębne jednostki; też oddzielony (16): [Mówi Miecław do Heleny:] á po śmierći ſwey naznáczę ſyná ſtarſzego twego ná Monárchią zupełną Polſką/ iż iuż nigdy rozerwáną nie będzie. BielKron 357v; RejZwierc 46v.

rozerwany od czego (1): A To wſzyſtko/ co ieſt nieſłuſznie od tego Króleſtwá oddalono álbo rozerwano/ wedle mocy méy/ do tegóż Króleſtwá przygromádzę SarnStat 124.

rozerwany na [ile] czego (3): tákże Dácya rozerwaná ieſt ná wiele źieḿ/ ná Wáłaſką/ Bulgárſką/ Siedmigrocką/ Serbſką/ Ráſciyſką etc. BielKron 275v. Cf »na części rozerwany«.

W charakterystycznych połączeniach: rozerwane krolestwo (3), miasto (2), państwo, rzeczpospolita.

W połączeniach szeregowych (2):ALe iż Koroná króleſtwá przerzeczonégo przez takowé ſuccesiȩ mogłáby ktorymkolwiek ſpoſobem bydź rozdźieloná/ y rozerwána [rumpi JanStat 107]/ y którymkolwiek ſpoſobem zgwałcona: przeto obiecuiemy [...] SarnStat 82 [idem] 882.

W przeciwstawieniach: »rozerwany ... zjednoczony, [w jedności]« (1): przez ktore [hetmanów cesarskich] vpadła rzecż poſpolita Krześćiáńſka y rozerwána záſię byłá nápráwiona y ziednocżona BielKron 162v; [Potym ſpiſawſzy artykuły [...]/ poſlali ſnimi do Litwy do Alexendrá ná ktore przyſięgał dzierżeć ie w cáłośći y záchowáwáć/ ták áby záwżdy Koroná Polſka z Litewſkim kxięſtwem byłá w iednoſći á nie rozerwána BielKron 1551 258].

Wyrażenia: »na [ile] części rozerwany« = factus in partes PolAnt, Vulg (2): BibRadz Apoc 16/19; Y ſtáło ſię miáſto ono wielkie ná trzy częśći rozerwane: Y miáſtá Pogánow vpádły. WujNT Apoc 16/19.

»rozerwany na troję« (1): Tego to Herodá záſłał był do Lugdunu Ceſarz Káligułá y z miłoſnicą/ á ſtąd było rozerwáne kroleſtwo Zydowſkie ná troię. BielKron 139v.

Szeregi: »rozerwany i (na sztuczki) rozdzielony« [szyk 1:1] (2): [Wałaszy] Są w ſobie dziś rozdzieleni y rozerwáni/ zową iedny Drágule/ drugie Beſſeraby/ drugie Multhany BielKron 275v; SarnStat 121.

»rozerwany i rozszarpany« (1): y wſzyſtki Xięſtwá Ruſkie rozerwáne y rozno rozſzárpáne z nowu dzielnoſcią ſwoią w iedno práwie ćiáło ſpoił [Włodimirz Wsewłodowic] StryjKron 210.

αα. Podzielony przez konflikty wewnętrzne; też: spowodowany konfliktami lub powodujący konflikt (3): tedy vmyśliliſmy vmyſł náſz od tego odwiéźdź/ ábyſmy té rzeczy zá tákowémi ſpory y woynámi ze złym Rzeczypoſp. rozerwáné y ſkáżoné/ [...] do ſtanu ſpokoynégo przywieźdź mogli SarnStat 1068; PowodPr 76; [Solon vczynił był dekret táki: iż/ gdźieby kto w rozerwánéy Rzeczypoſpolitéy przyſzyć ſie niechćiał do któréyle ſtrony/ táki miał dáć gárdło. MalaspJan 53 (Linde s.v. rozerwać)].

W połączeniu szeregowym (1): [obiecujemy zachowywać] té rzeczy któré zá niepokoymi y ſpory były zburzoné oſzpeconé y rozerwáné SarnStat 1086.

c. O jedności społecznej (5): A z drugiey ſtrony ktore [towarzystwo] grunt ſwoy s cnoty ma/ żadnym mieyſczem nie bywa przerwáne/ żadnym czáſem nie sſtárzeie ſie/ żadną ſuſpicyą nie bywa rozerwáne áni vmnieyſzone. Phil H2.

Szereg: »rozerwany i splundrowany« (1): Idźćie podwodnicy prędcy do narodu rozerwánego y ſplundrowánego [ad gentem tractam et expilatam]/ do ludu vſtráſzonego BibRadz Is 18/2.

α. Skłócony, niezgodny, będący odmiennego zdania (3): Ieſteſmy ludźie rozerwáni/ iednośći miedzy námi niemáſz żádnéy OrzQuin B2v, Zv; Tám was nie wielki poczet/ á wżdy rozerwány/ Iedni z wolnosćią dźierżą/ drudzy záſię z pány. Prot C2v; [BielKron 1551 287v; Tegoż czasu dnia 18 miesiąca lipca, we srzodę, jego Mć pan wojewoda krakowski, pan Tęczyński, przyjechał na ratusz krakowski ku wysłuchaniu rozerwanej rady krakowskiej KronMieszcz 17].

[rozerwany w czym: Zastałem ludzie rozerwane w animuszach i dziwnych opinijach AktaSejmikPozn 1600/218.]

d. [O jedności etnicznej (1): Aniż by tho podobna rzecż byłá/ áby ći ludzie Słowieńſcy rozerwani/ niemieli kiedy s ſobą być w iednoſći BielKron 1551 156v.]

e. O jedności religijnej (15): Zá iego [papieża Marcina] cżáſu kośćioł ktory był rozerwány/ záſię ku iednośći przyſzedł. BielKron 188, 213; Słuſzniey tedy wierzyć ták wielkiey licżbie nie ledá ludźi [tj. katolikom]/ á niżli wáſzey lichey y márnie rozerwáney trzodźie [tj. innowiercom]. WujJud 38v; CzechRozm 108v; ReszPrz 112; Sporá wielka powſtáłá/ rozerwána wiárá/ Pychá/ chćiwość/ łákomſtwo/ záginęłá miárá. BielRozm 4v.

rozerwany na [ile] czego (1): Bo żadne z nich [kacerstw] do dzieśiąći lat nigdy ſtátecznie nie trwáło/ ále wnet ná kilá ſekt rozerwáne było. WujNT 740.

rozerwany czym (2): Dopomoż ważną v Páná Bogá przycżyną twoią/ [...] wſzelkim ludźiom/ błędy w koronie náſzey vwikłánym/ kácerſtwy rozerwánym/ w grzechách pogrążonym LatHar 420, 513.

rozerwany w czym (1): To prawdá [...]/ że Prorok ten Heliaſz [...]/ rozerwánych w wierze y w miłośći/ pogodźić y porownáć miał ku iedney wierze CzechRozm 108v.

Wyrażenia: »na części rozerwany« (1): To mowią haeretycy ná częśći rozerwáni/ ktorzy Chriſtuſá po kąćiech vkázuią. WujNT 267.

[»roznie rozerwany«: Máiąc ſwoię Confeſsią Luterani, iną Witemberſcy/ iną Wirtemberſcy/ iną ini, roznie á rozmáićie rozerwani HerbOdpow Iv.]

»na troje rozerwan« (2): A ták to miáſto wielkie/ to ieſt Koſcioł Páńſki/ nielza iedno muśi być ná troie rozerwano RejAp 139, 139.

Szeregi:»rozdzielony i rozerwany« (1): Bo iáko przez pokorne Apoſtoły [tj. katolików] zgromádzone ſą ięzyki/ ták przez te pyſzne á fáłecżne Apoſtoły [tj. heretyków] rozdźielone y rozerwáne ſą ięzyki. WujJud 132v.

»rozerwany i rożny« (1): A miánowićie to poprzyśiąc ma/ pokóy poſpolity między rożerwánémi [!] y różnémi ludźmi w wierze y w nabożeńſtwie záchowywáć SarnStat 117.

f. O jedności urzędów: podzielony między różne osoby lub jednostki nadrzędne (2): PaprUp E4v; Vrzędy mocy nie máią [...]. Iurisdicye zle opátrzone/ rozerwáne/ y rozmnożone. iedná drugiey przeſzkadza SkarKazSej 699b.

2. Rozgrabiony (1): dobrá Kościelne gwałtownie w Interregnum rozerwáne co komu należáło przywroćił [Jagiełło] StryjKron 477.

3. Zajęty różnymi sprawami, niemogący się skupić, roztargniony; distentus, distractus Cn (16): KromRozm III I7v; Bo ieśli ludowi poſpolitemu roſkázuie S. Apoſtoł mowiąc: áby dla modlitwy do cżáſu ſię (od żon) powśćiągáli: dáleko więcey kápłanowi to roſkázuie/ áby rozerwány nie był ná ſprawowánie wedle Bogá kápłáńſtwá SkarŻyw 457; Ia tedy nędzny cżłowiek/ ták zewſząd będąc rozerwány y vćiśniony/ do ćiebie iáko do źrzodłá miłośierdźia vćiekam ſię LatHar 206, 395.

rozerwany czym (5): Abowiem ná tym świećie niemoże śie nic ſzcżęśliwſzego Chrześcijánom przydáć nád to/ áby ich vmyſł żadną tego świátá pracą rozerwány niebędąc [...]/ tylko śie w ſámym nabożeńſtwie y w rozmyślániu rzecży niebieſkich obierał. KuczbKat 250; Y znamy tákowe oſoby łácnieyſze być ku ſłużbie Bożey niżli te/ ktorzy ſpráwámi właſnemi ábo goſpodárſtwem około cżeládźi bywáią rozerwáni. WujJudConf 209v; LatHar 601. Cf »myślami rozerwany«.

Wyrażenia: »myśl, umysł rozerwany(-a); myślami, w myślach, na myśli rozerwany« [szyk 5:4] (4:1;2:1:1): KuczbKat 250; RejZwierc 179; y będąc [Jan Celestyn] ná myśli rozerwánym/ od ſamego Páná Bogá miał náukę przez ſen SkarŻyw 471; KochProp 9; rácż [Boże] ſerce moie ſplugáwione grzechámi ocżyśćić/ rozerwáne myślámi vſpokoić LatHar 14, +8v, 50, 663, 668; [Diar1566 38].

»rozmaicie rozerwany« (1): nie ćięſzko było śiedm kroć przez dźień modlić ſię rozmáićie rozerwánemu y zábáwionemu Krolowi Dawidowi. LatHar 2.

Szereg: »rozpuszczony i rozerwany« (1): y nie raz twoię myśl roſpuſzczoną y rozerwáną/ iáko pſá ná łáncuchu/ krotko wiązáć/ ſługo Boży/ muſiſz LatHar +8v.

4. Który objął pewien obszar, rozprzestrzeniony (1): to nieſczęśćié mówię/ ták ſzéroko rozerwáné y rozpróſzoné OrzJan 132.

5. O umowie: zerwany, niedotrzymany (1): Pactiones intercisae, Vmowy rozerwáne. Mącz 272b.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Diruptus, Rozdárty/ Odłomiony/ Rozerwány/ etć. Mącz 361a; Concerptus – Rozerwanij, roztargnionij. Calep 230b, 329b.

Cf NIEROZERWANY, ROZERWAĆ, ROZERWAĆ SIĘ, [ROZERWIONY]

ECB