[zaloguj się]
[pdf]

ROZERWAĆ (82) vb pf

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf rozerwać
praet
sg pl
1 m rozerwåłem m pers
2 m rozerwåłeś m pers
3 m rozerwåł m pers rozerwali
f rozerwała m an
n rozerwało subst rozerwały
imperativus
sg pl
2 rozerwi
3 niech rozerwą
conditionalis
sg pl
3 m by rozerwåł m pers by rozerwali
impersonalis
praet rozerw(a)no
participia
part praet act rozerwåwszy

inf rozerwać (23). ◊ fut 1 sg rozerwę (3). ◊ 2 sg rozerwiesz (4). ◊ 3 sg rozerwie (4). ◊1 pl rozerwiemy (1). ◊ 3 pl rozerwą (1). ◊ praet 1 sg m rozerwåłem (1). ◊ 2 sg m rozerwåłeś (3). ◊ 3 sg m rozerwåł (13). f rozerwała (4). [n rozerwało.] ◊ 3 pl m pers rozerwali (9). subst rozerwały (1). ◊ imp 2 sg rozerwi (1). ◊ 3 pl niech rozerwą (1). ◊ con 3 sg m by rozerwåł (7). ◊ 3 pl m pers by rozerwali (2). ◊ impers praet rozerw(a)no (1). ◊ part praet act rozerwåwszy (3); -åwszy (2), -(a)wszy (1).

Sł stp: rozerwać, rozdrwać, rozedrwać, Cn brak, Linde XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Zniszczyć, zniweczyć całość czegoś, zwartość, jedność; rozdzielić coś spojonego [kogo, co] (58):
Przen (2): Acżkolwiek w káżdym vcżynku ieſt iedná głowna cnothá/ wſzákoż thák ſie s ſobą wſzytki cnothy poplotły/ że ich rozerwáć trudno GórnDworz I5; CzechEp 147.
a. Zniszczyć fizycznie, zwykle siłą; dirumpere Miech, Vulg; dissipare HistAl, Vulg; dissolvere Vulg, Mącz; solvere Vulg; dirimere, divellere Mącz; rumpere PolAnt (36): [Bóg pyta Hioba:] Izaſz będzieſz mogł żłączyć [!] miegocącze gwiażdy [!] ktore zową báby/ ábo okrąg wozu niebieſkiego będzieſz mogł rozerwać? Leop Iob 38/31; KochMon 32; Zaſłonę od ołtarzá męká Chryſtuſowá rozerwáłá SkarJedn 237; KochWz 138.
Zwrot: »rozerwać powrozy (a. powrozek), węzły« = vincula solvere Vulg; divellere nodos Mącz; rumpere filum PolAnt [szyk zmienny] (3:1): Leop Iudic 15/14; Mącz 441a; tedy [Samson] rozerwał (ony) powrozy/ iáko gdyby (kto) rozerwał powrozek zgrzebny BudBib Iudic 16/9.
Szereg: »roztargnąć i rozerwać« (1): A iáko zwykł len od ogniá (prędko) zgorywáć/ ták (prędko) one powrozy na ſobie [Samson] roſtárgnął y rozerwał [vincula ... dissipata sunt et soluta]. Leop Iudic 15/14.
Przen (6): Abowiem ty ſnádnie możeſz obroćić wrádoſći nárzekanie moye/ á rozerwáć ná mnie płáchtę żáłoby moiey RejPs 43; Bo gdźieżby kto to twierdźić śmiał/ żeby trzey [ewangeliści] co inſzego. A Ian [...] co inſzego zálecáć miał/ tedyby koniecżnie ten y woz on ze cżterech koł vrobiony/ y ony cżterzy źwierzętá zgodnie złącżone/ y iednę pioſnkę śpiewáiące rozerwáć też muśiał. CzechEp 306.
Zwroty: »przekowy rozerwać« (1): Et eduxit eos de tenebris et vmbra mortis: et vincula eorum diſrupit. Y wywiodł ie [Bóg] z ciemnoſci y ze ćmy ſmierći y ich przekowy rozerwał. WróbŻołt 106/12.

»rozerwać związki (a. związanie)« = dirumpere vincula Vulg; rumpere vincula PolAnt (3): O krolu naſz ſynu Dawidow/ Rozerwałes panie zwiąſki moie TarDuch E3v; WróbŻołt 115/6; BudBibIer 2/20.

α. Zburzyć, połamać (3): [Mówi Aleksander:] Záiſte to wiedzcie iżem dla thego moſt kazáł rozerwáć [feci pontis ligamina laxari] ábyſmy tym mężniey boiowáli/ bo ieſli ſie więcey będziem mieć ku vciekániu niż ku bitwie/ wſzytcy razem poginiemy HistAl E4, E3v; Odiął tedy wiátr okrętowi wietrznik/ á nawałnośći wźiąwſzy okręt ná ſie/ nácżęły im iáko piłą miotáć/ [...] áż iedná więtſza nawałność przypadſzy/ podięłá okręt ná ſie/ y rozerwáłá ij HistRzym 11v.
β. Rozszarpać, zgładzić;dividere PolAnt (2): On [lew] ſie oto bárzo gniewał/ Vbogie źwierze rozerwał BierEz R3; BibRadz Iudic 14/6.
γ. Zrobić wyłom w szyku wojskowym (10): y rozerwawſzi ich vph [Tatarzy Polaków] wielkie rozlanie krwie vcżynili MiechGlab 11; Leop Eccli 28/18; BielKron 314v; á gdy był od nich [Ventidius od Partów] tylko ná dwádzieśćiá krokow/ vderzył ná nie ze wſzego ſkoku/ áby ie rozerwał BielSpr 43; Litwá záś z Zmodzią złączona/ y nową pomocą poſilona/ z Ruſaki y z Tátáry wálnym á ſćiſnionym vfem rozerwáli Niemieckie Reytery iezdne StryjKron 390, 497, 757.
Zwrot: »szyk rozerwać« (2): Náſzy záſię gdy ſie s nimi [Tatarami] máią potykáć/ prędko w nie vderzą drzewcy/ áby im ſzyk rozerwali BielSpr 68; StryjKron 702.
Szereg:»rozerwać albo zamieszać« (1): wolno ſie tákiemu Ordynkowi potykáć y niepotykáć z nieprzyiaćielem kiedy chce/ gdy ták będą poſtępowáć iáko by ſie rozerwáć álbo zámieſzáć nie dáli BielSpr 31.
δ. Zrobić wyłom w umocnionym ogrodzeniu (2): Záś ná ich oboz byſtrym vderzyli [Polacy na Krzyżaków] pędem/ Ktory rożnámi wkoło był otykan rzędem/ Rozerwáli wnet rożny StryjKron 642.
Szereg: »rozerwać albo sprzewracać« (1): Woyſko położyſz/ trzebá ie okopáć [...]/ okopawſzy wozy ſpiąć mocno łáncuchy/ by nieprzyiaćiel nagle nie przypadł w nocy á wozow nie rozerwał álbo nie ſprzewrácał. BielSpr 8.
ε. Rozdzielić walczących [czym] (1):
Szereg: »rozerwać, rozwadzić« (1): Praelia voce diremit, Okrzikiem ſiekące ſie weſpołek rozerwał/ Rozwádźił. Mącz 103a.
ζ. Doprowadzić do pęknięcia wrzodu i następnie jego zaniku (4): Ten oleiek kożde zapalenie y kożdą bolącżkę pomazawſzy trzy albo cżtherzy razy przez dzień: rozerwieſz FalZioł II 23; A to trzebá kthemu wiedźieć/ iż gdy bolączkę krwią rozerwáć chceſz/ maſz kreẃ áż do omdlenia puśćić SienLek 124v, 81, 126.
b. O jedności terytorialnej (5):
[Zwrot: »rozerwać na dwoje«:Do tych młynów staradawna rozerwano miasteczko na dwoje i najmowano młynarzom miary słodowe i wszelakiego zboża na rok LustrKrak I 112.]
α. O jedności polityczno-terytorialnej (5): y rozerwał [Jeroboam] wiáry świętey iedność/ áby y kroleſtwo rozerwał. SkarKazSej 685a.

rozerwać czym (1): Nie temći rozerwáli/ y ſtráćili Kroleſtwo Węgrowie/ iż mieli wolną electią/ y obieráli Krolá w polu/ ále ſtráćili Kroleſtwo niezgodą ſwoią GórnRozm A2.

Zwroty: »na części rozerwać« (2): a ono kroleſtwo [...]/ po iego [Aleksandra] ſmierći Hetmani tak na wiele cżęſći rozerwali HistAlHUng A4; on zły krol Ieroboám/ kroleſtwo ná cżęśći rozerwał RejPosRozpr 28.

»rozerwać na dwoję« (1): Bo obieraniem zuchwáłem/ y ludnem/ á w polu/ y bez zwierzchnośći/ rozerwáli [Węgrzy] Kroleſtwo ſwoie ná dwoię GórnRozm A2.

c. O jedności społecznej; revellere Mącz (5): Revellere vincula iudiciorum, Zwiąski ſądowne rozerwáć/ to yeſt pokáźić/ ſpuſtoſzić záchowánie ſądów á praw poſpolitych. Mącz 497a.
Zwroty: »przyjaźń, towarzystwo rozerwać« = dirimere coniunctionem, amicitias dissolvere Mącz (1:1): Amicitias dissolvere, Prziyąźń s kim rozerwáć/ rozwieść. Mącz 401a, 103a.

»zjednoczenie [czyje] rozerwać« (1): áni ſzukáć przyczyny/ podobieńſtw iákich/ któréby to Ziednoczenié ich rozerwáć miáło. SarnStat 1014.

α. O małżeństwie (1):
Szereg: »rozwięzać albo rozerwać« (1): ták mocą tego Sákrámentu/ bywa mąż z żoną zobopolnie zięt y związan/ áby żadna rzecż ná świećie/ oprocż ſámej śmierći/ rozwięzáć ich álbo rozerwáć niemogłá. KarnNap F4.
d. O jedności religijnej (10):

rozerwać czym (2): którégo tá myśl wſzyſtká byłá/ áby rozerwawſzy kácérſtwem w Polſzce lud/ z gruntu ſtárádawną Policyą Polſką zborzył. OrzQuin I4; Będzie bowiem Szátan vśiłował/ iákoby ią [naukę] rozerwał rozmáitemi odſzczepieńſtwy y wiárámi obłędliwymi LeovPrzep C4v.

Zwroty: »jedność rozerwać« (5): SkarJedn 6; SkarŻyw 520; ponieważ ſię też y ná was zmawiáią/ gotuią/ buntuią/ oſtrzą teráźnieyſzy kácerze/ áby iedność w wierze/ y miłość chrześćijáńſką w mieśćie wáſzym rozerwáli ReszPrz 8; Y gdy nieprzyiaćiel ludzki ſzátan onę iedność chćiał rozerwáć/ poduſzczył Ieroboámá [...]/ áby im chodźić do iednego onego kośćiołá zákazał. SkarKaz 40a; SkarKazSej 684b.

»wiarę, naukę rozerwać« [szyk zmienny] (2:1): [W dniu sądu ostatecznego] oſiędzye ſwiáth dzyeſięć mężow mocnych/ powſtánie z nich ieden gorſzy á ſroſzſzy/ ktory Azyą y Afrykę oſiędzye/ y ine zyemie pod ſię podbije/ y rozerwie wiáry/ á ſwoy zakon y ſpráwę vſtáwi BielKron 136; LeovPrzep C4v; ReszPrz 8.

»na wiele części rozerwać« (1): A gdy Luterſka niewierność przyſzłá/ zgodę y iedność kośćiołá ná wiele cżęśći w Niemcech rozerwáłá SkarŻyw 520.

α. O Bogu (1): ROzerwałeś nas/ y odrzućił Pánie/ Rozgniewałeś ſię GrabowSet E3v.
2. Rozgrabić, zabrać, złupić; diripere, scindere PolAnt [co] (7): Pracą iego ktorey ſobye nábywał w trudnośći/ Nyech rozerwą ludzye obcy w ſwoye oſyádłośći. LubPs Z; BudBib 3.Reg 11/12; Niemoże żaden ſprzętu mocarzá wſzedſzy wdom iego rozerwáć/ iesliby pierwey mocarzá nie związał/ á tedy dom iego rozerwie BudNT Mar 3/27; ActReg 73.

rozerwać od kogo (1): BudBib 3.Reg 11/11 cf Zwrot.

Zwrot: bibl. »rozrywając rozerwać« (1): rozrywaiąc rozerwę [scindendo scindam] kroleſtwo od ćiebie/ á dam ie słudze twemu. BudBib 3.Reg 11/11.
Szereg: »rozerwać a rozebrać« (1): Lud potym wytocżywſzy ſie rozerwał á rozebráł oboz [diripuit castra] Syriyſki Leop 4.Reg 7/16.
3. Zakłócić spokój, wprowadzić zamęt myślowy [co] (3): Chceſzli do przyrodzenia [zwrócić się] tám zda mi ſie prożno/ Boć to y myſl rozerwie y porádzić rozno. Przywiedzie cie w rozmyſły dziwne świátá tego/ Kłádącći ſtrách przed oczy y roſkoſzy iego. RejZwierc 180; SkarKaz 609a.
W przen (1):
Zwrot: »serce rozerwać« (1): powiedział mu [św. Hugonowi] Papieſz/ iſz to ſą chytrośći ſzátáńſkie/ ktory tym chce gdy inacżey nie może/ od dobrego odwodzić: gdy bacży iáka go ſzkodá od tego ktorego tym kuśi/ podkáć ma: chcąc ſerce rozerwáć á do iákiey roſpácży przywieść. SkarŻyw 290.
4. Skończyć, doprowadzić do skończenia; dirumpere Mącz [co] (3): Mącz 361a; niewiem iesli casu czy umyslnie rozerwał nąm mowę. ActReg 102; [á ták gdy iuż walkę rozerwieſz á obu krolow [pszczelich] doſtánieſz/ co podleyſzego zábiy/ á lepſzego w vl wſadz. Cresc 1571 [603]; PlutBBud 74v].
a. Zerwać umowę, unieważnić obrady (1): [Przeciwko temu się barzo postawili p. Filipowski, ut supra, a p. Lasocki, aż chcieli synod rozerwać. AktaSynod I 68.]
Zwrot: »rozerwać przymierze [czyje]« (1): Ze go [złodzieja] tákim ſpoſobem karano ná rynku/ Iak był karan v Rzymian/ za Hoſtiliuſá/ Metius Suffetius, zá Krolá Tulluſá: Iż rozerwał przymierze świeżo námowione/ Albánow y Rzymiánow KlonWor 32.
5. Nie dopuścić do realizacji czyichś zamiarów; dissipare Vulg, PolAnt [co] (8): Lecż zazdrośćiwy Smok/ [...] oburzył ſię dziwnym iádem ná nię/ y podmioty wſzelákie w ſercu iey pokładáł/ ktoremi iey vmyſł y przedſięwzięćie/ ábo rozerwáć/ ábo oſłábić mogł. SkarŻyw 14, 74, 200; ActReg 48, 182.
Zwroty: »rozerwać radę [czyją]« = dissipare consilium Vulg (2): Rozerwiemyſz rádę ich w ktorą ſie ták wdáli LubPs B2; Leop 2.Reg 15/34.

»rozerwać sąd [czyj]« (1): Izali rozerwieſz ſąd moy [dissipabis iudicium meum]/ á obwinuieſz mię/ ſámego ſiebie vſpráwiedliwiáiąc? BibRadz Iob 40/3.

6. O Bogu (w tłumaczeniach biblijnych): odebrać, też zesłać bliżej nieokreśloną klęskę; scindere PolAnt [kogo, co] (2): á z nich [grzeszników] lepak Pan ſie będzie poſmiewał: y będą potym pádáiący bezecni/ y w z háńbieniu między vmárłemi ná wieki: że ie rozerwie [disrumpet] nádęte/ bez głoſu/ y zruſſy ie od fundámentow/ á że do wierzchu ſpuſthoſſeią Leop Sap 4/19; BudBib 3.Reg 11/13.
7. W funkcji impf: Stanowić granice między częściami [co] (1): nád ktorego niemáſz nikogo vſtráſzeńſzego/ od ludu rowno z źiemię położonego y potłocżonego/ ktorego źiemię rzeki rozerwáły [diripuerunt]. BibRadz Is 18/2.

Synonimy: 1.a.α. rozmiotać, rozruszyć, rozrzucić; 2. rozchwycić, rozchwytać, rozdrapać, rozedrzeć; 5. rozproć, rozproszyć, rozsypać.

Formacje współrdzenne cf RWAĆ.

Cf ROZERWANIE, ROZERWANY, [ROZERWIONY]

ECB