[zaloguj się]
[pdf]

ROZPROSZYĆ (195) vb pf

roſ- (154), roz- (40).

Pierwsze o jasne; -pró- (12), -pro- (12); -pró- BiałKat, Oczko, ZawJeft, GórnTroas, SiebRozmyśl; -pro- OpecŻyw, MurzNT; -pró- : -pro- Mącz (2:8), OrzQuin (2:1), KochPs (3:1).

Fleksja
inf rozprószyć
praet
sg pl
1 m -m rozprószył m pers
2 m rozprószyłeś, -ś, -eś rozprószył m pers -ście rozprószyli
3 m rozprószył m pers rozprószyli
f rozprószyła m an rozprószyli
n rozprószyło subst
plusq
sg pl
3 m był rozprószył m pers
n subst były rozprószyły
imperativus
sg pl
1 rozprószmy
2 rozprósz rozprószcie
3 niech rozprószy
conditionalis
sg pl
1 m bych rozprószył m pers
2 m byś rozprószył m pers
3 m by rozprószył m pers by rozprószyli
con praet
sg
3 m rozprószył by był
impersonalis
praet rozprósz(o)no
participia
part praet act rozprószywszy

inf rozprószyć (27). ◊ fut 1 sg rozprószę (12). ◊ 2 sg rozprószysz (3). ◊ 3 sg rozprószy (20). ◊ 1 pl rozprószymy (1) WróbŻołt, rozprósz(e)my (1) LubPs. ◊ 3 pl rozprószą (1). ◊ praet 1 sg m -m rozprószył (2). ◊ 2 sg m rozprószyłeś, -ś, -eś rozprószył (13). ◊ 3 sg m rozprószył (53). f rozprószyła (6). n rozprószyło (1). ◊ 2 pl m pers -ście rozprószyli (1). ◊ 3 pl m pers rozprószyli (10). m an rozprószyli (1) [cum N pl: lwi]. ◊ plusq 3 sg m był rozprószył (1). ◊ 3 pl subst były rozprószyły (1). ◊ imp 2 sg rozprósz (17). ◊ 3 sg niech rozprószy (2). ◊ 1 pl rozprószmy (2). ◊ 2 pl rozprószcie (5) [w tym zapis: -ście (2)]. ◊ con 1 sg m bych rozprószył (3). ◊ 2 sg m byś rozprószył (1). ◊ 3 sg m by rozprószył (3). ◊ 3 pl m pers by rozprószyli (2). ◊ con praet 3 sg m rozprószył by był (1). ◊ impers praet rozprósz(o)no (1). ◊ part praet act rozprószywszy (4).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII w.

1. Nie pozostawić w jednym miejscu; dispergere Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz (130):
a. Rozpędzić (w znaczeniu nadrzędnym zwykle o Bogu, prawdopodobnie też: doprowadzić do zguby); dissipare Vulg, Mącz; disperdere, ventilare Vulg, PolAnt; in fugam convertere Miech; fugare HistAl; confringere, conterere, eicere, scindere PolAnt [w tym: kogo (110), co (żywotne) (5), co (4)] (120): Odwroć złoſci nieprzijacielom moim á w prawdzie twoiey rozproſz ie. TarDuch D8v, A2, E2v; Przez cię miły panie nieprzijaciele naſze rozproſzimi WróbŻołt 43/6, 58/12, 67/31, 82/12 [2 r.], 88/11, 142/12; Páná w gnyew wzruſſyli/ Pogańſtwá co Pan roſkazał iż nye roſproſſyli LubPs Y3v, N6, O4v, O5v, P4v, P6 [2 r.] (11); Leop Deut 11/23, 1.Esdr 6/12, Is 42/14, Ier 50/27; BibRadz Ps 17/15, 59/3, 67/31, 143/6; BielKron 18v, 94v; RejAp 137v; [starzy, tj. dawni ludzie] Kontrowerſiy piſánych/ nigdy nie cżynili. Prokuraty ięzyćżne [!]/ wſzyſtki roſproſzyli. BielSat Ev; RejZwierc 48; BudBib Ps 17/13[15], 67/30[31], Ier 40/15; CzechRozm 200; KochPs 86; CzechEp 203; GrabowSet E4; LatHar 66; KołakSzczęśl B4; WujNT Luc 1/51.

rozproszyć od kogo (2): [Bóg rzekł:] Wſzytki ſprzećiwniki iego od niego precż roſproſzę LubPs T5; y tho wſzytko comći dał/ y ciebie ſámego roſproſzę od oblicżnośći moiey [tj. ode mnie] RejPos 172.

rozproszyć z kogo (2): Dixerunt venite, et diſperdamus eos de gente [...]. Mowili podzćie rozproſzmy ie z ludu WróbŻołt 82/5; LubPs S5v.

rozproszyć czym (3): Bo ſnádnie możeż nánie zrzućić ſtrzełbę ſwoię á roſproſſyć ie ſrogiem gromem á możnoſćią łáſki twey RejPs 212v; LubPs E; RejPos 304.

rozproszyć skąd (1): vt diſperderem de ciuitate domini omnes operantes iniquitatem, [...] abych rozproſzył z miaſta bożego wſzytki grzechy popełniaiące. WróbŻołt 100/8.

W połączeniu szeregowym (1): Tyś Pánie rzekł: (Mowić będę przećiw narodowi y kroleſtwu/ ábych ie wykorzenił/ ſkáźił y roſproſzył. SkarKazSej 707b.

W porównaniach (3): Rosproſzy was gniew Boży iáko lekkie plewy. Prot D2; KochPs 71; Hárdé [Bóg] by wiátr rozpróſzył SiebRozmyśl F4.

Zwroty: »marnie rozproszyć« (1): BOże náſz roſpędziłeś nas á márnieś roſproſſył LubPs O5.

»okręty rozproszyć« (1): Przeto wielki wiátr wſtawſzy okręty mu roſproſzył BielKron 191v.

»precz rozproszyć« [szyk zmienny] (3): Y zágárnął ták ná wſſem lud ſwoy pod ſrogi myecż/ A ono dzyedzictwo ſwe w gniewye roſproſſył precż. LubPs Sv, T5, Y3.

Szeregi: »potłumić a rozproszyć« (1): Wypuśćił Pan ſrogye ſtrzały ná ſwe ſprzećiwniki/ Srogim ye gromem potłumił á roſproſſył wſſytki. LubPs E.

»rozpędzić a rozproszyć« (1): LubPs O5 cf »marnie rozproszyć«.

»rozproszyć i skazić« (1): Rozproſz y ſkaz ie zaſzcżicielu naſz TarDuch E2v.[Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rozproszyć a (i) wytracić« [szyk 1:1] (2): LubPs ee5; [sługi Kościoła Duch Św. zowie] nád ludem/ y nád kroleſtwy/ poſtánowionemi/ áby wyplewli/ y wykorzenili/ áby wytráćili y roſproſzyli/ áby budowáli y ſádzili KrowObr 5.

W przen (5): WróbŻołt 43/3; Nyech twego oblicża ſrogość wſſechmocny Boże/ Wſſytko to roſproſſy LubPs S4, Mv; Prot D2; Te ſą rogi ktore były rozproſzyły Iehudę BudBib Zach 1/21; ZawJeft 14.
α. W odniesieniu do zwierząt (5): Iako Alexander przeſzedł do oſtatecżnych laſow Indiyskich/ gdzie tham nálazł wiele Słoniow ktore roſproſzył. HistAl I2; StryjKron 122.
W przen (3): nieday moznoſci niewiernemu twemu zadney aby miał moc złamac a roſproſſyc zebraną owczarnią twoię RejPs 119v; wyśćie roſproſſyli trzodę moię Leop Ier 23/2; BibRadz Ier 50/17.
β. Pokonawszy w walce, zmusić do bezładnej ucieczki (też okręty w bitwie morskiej) (20): ále gdy ſie [Roksolani] łupem obćiążyli/ goniły ie drugie woyſká Rzymſkie y rozproſzyli BielKron 336, 57v, 58v, 350v; Mącz 396a, 404a; Prot D2; lecż zágromił Iehowá gromem wielkim dniá onego nád Peliſztymcżyki á roſproſzył ie BudBib 1.Reg 7/10; Tátárowie [...] roſproſzywſzy Połowcow/ potym Ruſkie woyſká łatwo poráźili StryjKron 260; KołakSzczęśl C3.

rozproszyć kim, czym (1): á ktorzy vciekli do woyſká Moſkiewſkiego/ powiedzyeli dla ſwey ſromoty wielkie woyſko Polakow z Litwy przećiw im ćiągnąć. Zlękłá ſie Moſkwá y ruſzyłá ſie precż. A ták Kiſzká nie ludem iedno ſłowem Moſkwę roſproſzył BielKron 406.

W porównaniu (1): Przyſkocżył Hektor krzyknął ná ſwoie/ roſproſzył zaſię Greki iáko żáby do wody BielKron 57.

Zwrot: »rozproszyć okręty« (1): Krenus krol vderzył od brzegá ná Greki/ y roſproſzył im okręty. BielKron 57.
Szereg: »porazić i rozproszyć« = prosternere et in fugam convertere Miech (7): kxiążę Henrik [...] także prżytocżywſzy ſwoy cżwarty vph/ one trzy Tatarſkie [ufy] od naſzych iuż rozerwane poraził y roſproſził MiechGlab 11; Almeryk Syrácynowe woyſko poráźił y roſproſzył BielKron 179, 70v, 359v, 365 [2 r.], 389.
γ. Wypędzić z rodzinnej ziemi w różne obce strony (27): gdy wnidzyecie do zyemie Chánán zá Iordan/ roſproſcie wſzytek lud oney zyemie BielKron 43v.

rozproszyć do kogo (1): ten ták wielki gęſty lud [...] w málucżki ſię pocżet obroći/ miedzy narody/ do ktorych ia ie roſproſzę. BudBib Bar 2/26.

rozproszyć miedzy kogo, miedzy co (11): WróbŻołt 43/12; Y chcyał [Pan] wſſytko potomſtwo ich w narody roſpłoſſyć/ Myedzy poſtronne kroleſtwá on zły lud roſproſſyć. LubPs Y3; Leop 2.Esdr 1/8, Tob 13/4; BielKron 45; Roſproſzyłeś naś miedzy pogáńſtwo zelżoné. KochPs 65. Cf »rozproszyć miedzy wsze krainy«, »rozproszyć miedzy narody«.

rozproszyć w kogo (1): Dałeś nas wſſem ná pokarm práwie iáko owce/ Roſproſſywſſy w pogańſtwo że nas trapi kto chce LubPs Mv.

rozproszyć w co (2): miáſto tego co iem miał dáć poſieſć roſkoſſne kráyny roſproſſył ie w ſproſne poſluſſeńſtwo miedzy rozmaite národy. RejPs 158; PowodPr 11.

rozproszyć dokąd (2): Leop Bar 2/13; gdy iedny do Eyptu [...] drugié do Bábyloniey [...] roſpróſzył BiałKat 131.

rozproszyć skąd (2): A ták Pan roſproſzył ie z támtąd po wſzytkiey źiemi BibRadz Gen 11/8, Gen 11/9.

Zwroty: »rozproszyć miedzy wsze krainy, po ([wszystkich]) krainach« = dispergere super faciem cunctarum regionum Vulg [szyk zmienny] (1:1): RejPs 157v; jako naprzod i onemu naprzebrańszemu ludowi nie folgował, ale je miedzy wsze dalekie krainy sromotnie rozproszył Diar 21; [Leop 1577 Gen 11/9 (Linde)].

»rozproszyć miedzy narody, po narodziech« = dispergere in gentibus a. in nationibus Vulg; dispergere in nationes a. in populos PolAnt (4:1): RejPs 158; Y roſproſſę ie po narodziech/ kthorych nieználi Leop Ier 9/16, Ioel 3/2; BibRadz 2.Esdr 1/8; y będę ſię tám z nimi ſądzić [...] o Izraelá/ ktorego rozproſzyli miedzy narody/ á ziemię moię podzielili. BudBib Ioel 3/2.

»po (wszytkiej) ziemi (ziemiach), po (wszystkim a. wszem) świecie rozproszyć« = dispergere a. ventilare in terras, dispergere super facies omnis terrae PolAnt [szyk zmienny] (5:4): Y rozrzucę Egipthcyány miedzy narody/ a roſproſzę ie po ziemiách. BibRadz Ez 30/23, Gen 11/8, 9, Ps 105/27; Ale Bóg iáko oné ludźie hárdę [!]/ [...] po wſzyſtkim świećie był roſpróſzył: ták téż [...] OrzQuin I3v; CzechRozm 79v, 84v; KochPs 86; PowodPr 11.

b. Rozsypać, rozrzucić; spargere PolAnt, Vulg (8):

rozproszyć co (5): Gdy ſie vſpokoił wiátr/ rycerze wſzytko co rozproſzył wiátr zebráli HistAl [I3]v; Bowyem ſam Bog roſproſſył tych poborcow kośći LubPs N5v; BibRadz Is 41/16, Dan 4/11; Porąbćie drzewo/ [...] á rozproſzćie owoce iego BudBib Dan 4/14[11].

W przeciwstawieniach: bibl. »zbierać (2), zgromadzać (2) ... rozproszyć« (4): znałem ćię iż ieſteś człowiek ſrogi/ ktory żnieſz gdzieś nie śiał/ y zbieraſz z tąd gdźieś nie roſproſzył. BibRadz Matth 25/24, Matth 25/26; WujNT Matth 25/24, 26.

c. Rozwiać, rozpędzić w powietrzu [co] (2): lećie [...] kiedy ſámo gorąco nie vmié iedno ćiáło otworzyć/ duchy [tj. subtelne powietrze w organizmie] roſpróſzyć Oczko 28v.
Przen (1):

W porównaniu (1): Nyech ſpráwy ich yáko proch wiátr márnye roſproſſy LubPs I2v.

Zwrot: »marnie rozproszyć« (1): LubPs I2v cf W porównaniu.
2. Nie pozostawić całym; dissipare Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz; disperdere Vulg, Mącz; dispergere Vulg; perdere facere PolAnt; diripere, divexare, lacerare Mącz (53):
a. Zniszczyć [w tym: kogo, co (25)] (26): Abowiem pan bog skaźił y rozproſzył ſiły tich ktorzy ſie złoſtnikom chcżą ſpodobać WróbŻołt 52/6; kthory [król Darius] gdyby to vſlyſzał/ zeſlałby ná nas Pány ſwoie kthorzyby nas ze wſzech ſtron roſproſzyli. HistAl D2; Leop Eccle 5/5; BibRadz Ps 118/126; Pessundo, Roſproſzyć/ Nogámi podeptáć/ W niwecz obróćyć. Mącz 92a; Roſproſz P. Boże náſz wſzytki záráźliwe ſekty SkarKazSej 688b, 701a.

W porównaniu (1): ták nas Polaki roſtyrk domowy roſproſzy/ iáko wiátr proch roſpraſza. OrzQuin G2.

Zwrot: »wniwecz rozproszyć« (2): Ano tho wſſytko yeſſcże ſą krotkye roſkoſſy/ Snádnye Pan Bog gdy racży w niwecż to roſproſſy. LubPs ee6, ff2.
Szereg: »rozproszyć a rozgromić« (1): iżem ia obiecał puśćić miecż/ ktory prętko á bárzo w máłym cżáſie muśi roſproſzyć á rozgromić ten márny pokoy táki RejPos 334.
W przen (3): on ſirothe y wdowę prziymie a drogi grzeſznych rozproſzy. WróbŻołt 145/9; LubPs ff2; Roſproſz Pánie te vſtá zdrádą nápełnione ArtKanc Q3.
α. Zniszczyć fizycznie (12): proſimy/ ábyſcie nam przyſzli ná pomoc przećiw tym ktorzy vſiłuią roſproſzyć náſze páłace HistAl F7; Leop Zach 1/21; BibRadz Mich 5/10; gdyby obcy á ſrogi cżłowiek przyſzedł mocą do domu twego/ poſiadł álbo roſproſzył wſzytkę máiętność twoię [...] RejZwierc 256v; SkarŻyw 56; Oſtry kámiéń [...] mózg rozpróſzył/ kiedy głowę ſkáźił. GórnTroas 72.

W połączeniach szeregowych (2): połaḿcie/ roſproſzcie/ y w niwecż obroćcie wſzytki ołtarze/ obrázy/ ſłupy BielKron 44; SkarŻyw 235.

Szeregi: »rozproszyć i wniwecz obrocić« (1): báłwány y Bogi one pogáńſkie/ ták roſproſzył y wniwecż obroćił/ że też drudzy y w zápámiętánie v ludzi przyſzli. CzechRozm 95. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»zburzyć i rozproszyć« (1): kthori [Aleksander] iáko powiádacie náſzę ziemię zburzył y roſproſzył [devastavit et dissipavit] HistAl C6v.

Przen: O winnicy Pańskiej (2): Abowiem ią ták ſpuſtoſzę/ Wſzyſtek iey korzeń roſproſzę ArtKanc K5v.

rozproszyć z czego (1): Srogye źwirzę polne ták yą chce wypuſtoſſyć/ Látoroſłki rodne wſſytki z nyey chce roſproſſyć LubPs S3v.

β. O ogniu: powiewem zgasić [czym] (1): Ciáło iego palić chćieli/ ále P. Bog ogień wiátrem niezwykłym rozproſzył SkarŻyw 363.
b. Spowodować rozłam [kogo, co na co] (2): ták téż [Bóg] ninieyſzé Kácérze/ ná rozliczné ięzyki rozdźielił/ y ná rozmáité ſekty roſpróſzył OrzQuin I4.

W przeciwstawieniu: »zgromadzić ... rozproszyć« (1): A iáko był Duch ś. zgromádźił ięzyki w iedność wiáry; ták też Duch pychy roſproſzył ięzyki ná rozmáite wiáry. WujJud 132v.

c. Roztrwonić, stracić majątek; dilapidare Mącz [w tym: co (23)] (25): A tám day kędy s cżáſem ſłuſznie ma być dano/ Nie tám gdzyebyś roſproſzył/ á potym ſie śmiano. RejWiz 191; Leop Prov 21/20; BibRadz Prov 21/20; Mącz 396a, 491d; Pánſtwo ſwe iáko rozproſzyłá Eufrázya [rozdając ubogim]. SkarŻyw 225 marg; WujNT 2.Cor 9/9; Máiętność ſpráwuiąc/ ták opátrzna byłá/ W klubie zwykłey trzymáiąc/ nic nie roſproſzyłá. PaxLiz E.

rozproszyć na kogo, na co (3): RejPos [219]v [2 r.]; śioſtrę dał do klaſztoru/ á wſzytkę máiętność ná vbogie rozproſzył SkarŻyw 452.

W połączeniu szeregowym (1): ktory [syn marnotrawny] [...] roſproſzył/ roſterał/ rozmiothał bárzo prętko ono nędzne nábycie ſwoie RejPos Ooo2v.

W przeciwstawieniu: »zebrać (a. zbierać) ... rozproszyć« (3): BierEz S3; com ia zá ták lat wiele zbierałá/ toś ty wkrotkim cżáśie roſproſzył. SkarŻyw 101; SkarKaz 352a.

Zwrot: »majętność, imienie rozproszyć« = dissipare substantiam PolAnt, Vulg; dilapidare bona, disperdere et dissipare possessiones, rem suam divexare a. lacerare Mącz [szyk zmienny] (5:4 + kust): młodſzy ſyn zebráwſzy wſzyſtko/ wezbráł śię do dalekiei krajny i tamże roſproſzył maiętność ſwoię MurzNT Luc 15/13; Rem suam lacerare, Imienie ſwoye roſproſzyć. Mącz 181b, 92d, 184b, 491d; BudNT Luc 15/13; SkarŻyw 452; WujNT Luc 15/13, s. 259.
Szereg: »rozproszyć, rozdać« [szyk 1:1] (2): Syn nowy Krol [...] ſkárby wſzytki rozdał roſproſzył. BielKron 258v; RejPos [219]v.
W przen (2): Co zebráłá twa łákotá/ Roſproſzy to niecżyſtotá. BierEz S3; SkarKaz 352a.
Przen (2): Gdyż złe potomſtwo (rozumyey onych krzeſciyánow ktorzy ná wſchod ſlońcá byli) oyczyznę [= ojcowiznę] rozproſſyło KromRozm III O3v.
Szereg: »utracić a rozproszyć« (1): ieſliżeś iuż márnie nie vtráćił á nie roſproſzył dzyału ſwego/ ktoryś miał w ſwiętym miłoſierdzyu iego RejPos Ooo2v.
3. Zniweczyć, nie dopuścić do realizacji; dissipare PolAnt [co] (7): OpecŻyw 11; Rozproſſy on kiedy chce wſſytki ſpráwy y rády wſſech ludzi RejPs 48; Obroć ná nie ich rádę á rácż tu ſam roſproſzyć/ Myſl złośniká LubPs hh5v; BibRadz Luc 1/47; RejPos 334v; ArtKanc I14.
Zwrot: »rozproszyć wniwecz« (1):roſproſſy rádę ich práwye w niwecż wſſędzye LubPs B2.
4. Zaprzestać, nie czynić więcej [co] (2): Roſproſz popędliwoſć gniewu twego [Disperge iras furoris tui] BibRadz Iob 40/6.

rozproszyć od kogo (1): Wſzákoż od nich nie roſproſzę miłoſierdzia ſwoiego LubPs T5.

5. Zmienić, uczynić różnym [co] (1): roſproſzmy ięzyki ich [confundamus ibi labium eorum PolAnt Gen 11/7; pomieſzaymy tám iężyki [!] ich BibRadz ] áby żadny nie rozumiał ięzyká bliźniego ſwoiego. RejPos 149v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Mącz 82d; Zutrennen. Rozwieść. Rozproſzyć. Roziąć. Dirimere. Calag 597b.

Synonimy: 1. rozmiatać, rozsiewać, rozsypować, roztrząsać; a. rozegnać, rozgonić, rozpędzić, rozrzucić; 2.c. rozflarzyć, rozmarhać, rozmarnować, rozszafować, rozterać, roztrwanić; 3. rozerwać, rozproć, rozsypać.

Formacje współrdzenne cf PROSZYĆ.

Cf 1. ROZPROSZENIE, ROZPROSZONY

KW