Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROZPĘDZENIE

Następne hasło: ROZPĘDZIĆ SIĘ »

ROZPĘDZIĆ (31) vb pf

roſ- (21), roz- (10).

o jasne.

Fleksja

inf	rozpędzić

praet
	sg		pl
1	m	-m rozpędził	m pers
2	m	rozpędziłeś	m pers
3	m	rozpędził	m pers	rozpędzili
3	f	rozpędziła	m an

imperativus
	sg
2	rozpądź

impersonalis
praet		rozpędz(o)no
participia
part praet act		rozpędziwszy

inf rozpędzić (2). ◊ fut 1 sg rozpędzę (1). ◊ 2 sg rozpędzisz (3). ◊ 3 sg rozpędzi (10). ◊ 3 pl rozpędzą (3). ◊ praet 1 sg m -m rozpędził (1). ◊ 2 sg m rozpędziłeś (1). ◊ 3 sg m rozpędził (5). f rozpędziła (1). ◊ 3 pl m pers rozpędzili (1). ◊ imp 2 sg rozpądź (1). ◊ impers praet rozpędz(o)no (1). ◊ part praet act rozpędziwszy (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Zmusić do szybkiego ruchu w różne strony, rozgonić, rozproszyć (23)
2. Spowodować szybkie przemieszczenie, rozstąpienie się w dwie przeciwległe strony, rozdzielić (1)
3. Zlikwidować, usunąć; tu: objawy chorób (7)

1. Zmusić do szybkiego ruchu w różne strony, rozgonić, rozproszyć [kogo, co] (23):

a. O ludziach i zwierzętach (14): LubPs Y6v; A gdy Ezechiaſz z Izáiaſſem prorokiem Páná Bogá proſſą/ Angioł Boży rozpędźił woyſko Senacherybowe Leop 2.Par 32 arg; BielKron 351; RejZwierc 227v.

rozpędzić kim [= jako kogo] (1): y roſpędźił ie [Żydów] tułáczmi po świećie/ bez krolá/ bez kápłaná/ bez wolnośći/ iż dźiś nędznieyſzego narodu ná świećie nie máſz. SkarKaz 275b.

rozpędzić dokąd (1): Y zgromádzę ia oſtátki ſtádá moiego ze wſzech źiem do ktorychem ie roſpędził y przyprowádzę ie do obor ich [Ier 23/3] CzechRozm 117.

W porównaniu (1): Proijciet peccata poſt tergum. Bog zarzući grzech y pokutuiącego záſię Y ono: Pellet inſtar nubis. Roſpędźi ie iáko obłok. WysKaz 25.

Zwrot: »rozpędzić po świecie« (1): SkarKaz 275b cf rozpędzić kim.

Szereg: »rozpędzić a rozproszyć« (1): BOże náſz roſpędziłeś nas á márnieś roſproſſył LubPs O5.

α. Wypędzić zbiorowość z jednego miejsca w różne strony (6): SienLek 159v; [sroka do lisicy:] miła ſioſtro thoż maſz kłopot przed thymi muchámi/ chczeſz że ie ia roſpędzę? RejZwierc 39v; SkarŻyw 509; Ktorych to kośćiołow y domow Bożych wielką część w tey koronie niezbożność heretycka popuſtoſzyłá/ y zwoiowáłá: złotá y śrebrá ich połupili/ kápłany roſpędźili/ dochody kośćielne ná pożytki ſwoie obroćili. SkarKaz 453b.

rozpędzić czym (1): Węże théż tym roſpędźiſz/ gdy będźieſz rógiem ielenim częſto w domu kurzyć: ábowiem im ten ſmrod bárzo nielubuie SienLek 159v.

rozpędzić skąd (1): Gdy Krol [Gilimierz] poległ/ y woyſká nie były iuż ſrogie/ Rozpędzono z Afryki Wándály vbogie. KlonWor 7.

b. O statkach (2):

rozpędzić dokąd (1): V Zafále záſię nawá vtonęłá/ thák iż thylko ſześć Naw do Vliſybony przyſzło od dwunaſci/ ktore potonęły iedny z ludźmi drugie roſpędźił wiátr niewiedźieć kędj BielKron 454v.

Fraza: »wiatr rozpędzi« [szyk zmienny] (2): iż wiátr w then cżás powſtał/ przeto mu [księciu Kazimierzowi] okręty ná morzu roſpędził y potłukł. BielKron 347v, 454v.

c. O rzeczach: chaotycznie poprzestawiać, poprzekładać, poprzemieszczać; w przen (1):

W przeciwstawieniu: »rozpędzić ... ułożyć« (1):[Filozofowie przypisują początek świata] próſzkowi w prómięniach ſye ſłonecznych błyſkáiącemu/ zgodźie z niezgodą: która po vſpokoieniu rozpędźiła á vłożyłá rzeczy Oczko 5.

d. O zjawiskach w powietrzu i na niebie (6): Y ruſzą ſię też wiátry od wſchodu ſłońcá/ kthorzy onę cżęść [zachodnią] roſpędzą [recludent] BibRadz 4.Esdr 15/38.

W przen (1): Oto przydzye dzyeń świátłośći/ Roſpędzi wſzytki ciemnośći. BielKron 132v.

Przen: Zlikwidować, usunąć (4): KuczbKat 395; Oświeć moy ſmyſł/ á roſpądź mgłę/ co duſzę trwoży/ Abym ſię wyſtrzegáć mogł/ tobie brzydkich rzecży GrabowSet P2v; RejZwierz 108v.

a) Sprawić, że coś stanie się niewidoczne (o gwiazdach na dziennym niebie) [skąd] (1): Trzymay ſye [dzbanie] ná mocy/ Bo ćię cáłéy nocy Z rąk niewypuśćim/ áż dźiéń iáko trzebá Gwiazdy roſpędźi co do iednéy zniebá. KochPieś 4.

2. Spowodować szybkie przemieszczenie, rozstąpienie się w dwie przeciwległe strony, rozdzielić [co] (1): A ták gdy Moiżeſz podnioſł rękę ſwą ná morze/ thedy Pan rozpędźił morze [abire fecit Dominus mare]/ bo wiátr gwałthowny był przez cáłą noc od wſchodu ſłońcá/ ták iż było morze ſuche/ á wody ſie rozdźieliły. BibRadz Ex 14/21.

3. Zlikwidować, usunąć; tu: objawy chorób [co] (7): á tego ſie wina napijać ma [chory] poranu ciepło przez kielko niedziel/ abowiem twardoſć ſleziony roſpędzi y gruboſć iey ſcieńcży. FalZioł I 135c, III 14b; SienLek 149v, 159v; tóſz ten proch vczyni/ że głowę potwiérdźi/ káſzlów powśćiągnie/ y któréby ſye tám nalázly/ wyſuſzy/ á roſpędźi. Oczko 16v, [40].

Szereg: »strawić i rozpędzić« (1): Przeto Cieplice żyły otworzą/ plugáſtwá wyſuſzą/ máćice vmócnią/ y ieſliby rzeczy nad obyczay támtędy ćiekły/ ſtrawią/ y rozpędzą/ krę Oczko 15v.

Synonimy: 1. rozegnać, rozgonić, rozproszyć, rozrzucić; 3. rozegnać, rozrzucić, rozsypać.

Formacje współrdzenne cf PĘDZIĆ.

Cf ROZPĄDZENIE, ROZPĘDZONY