[zaloguj się]
[pdf]

OSIEŁ (396) sb m

osieł (395), oseł (1), [osioł]; oseł BielKom D6 [w rymie].

o oraz e jasne; osioł z tekstu nie oznaczającego ó.

Fleksja
sg pl du
N osieł osłowie, osły, ośli
G osła osłów
D osłowi osł(o)m
A osła osły
I osłem osły osłoma
L ośle ośl(e)ch
V ośle osłowie

sg N osieł (125). ◊ G osła (29). ◊ D osłowi (20). ◊ A osła (87). ◊ I osłem (21); -em (3), -(e)m (18). ◊ L ośle (9). ◊ V ośle (3). ◊ pl N osłowie (16), osły (4), ośli (2); -y RejJóz; -owie : -y BielKron (1:1), Mącz (2:2); -owie : -i BierEz (1:2; A4, Q3). ◊ G osłów (22); -ów : -ow Mącz (1:1), -(o)w (20). ◊ D osł(o)m (5). ◊ A osły (38). ◊ I osły (7). ◊ L ośl(e)ch (5). ◊ V osłowie (2). ◊ du I (cum nm) osłoma (1) Leop 2.Reg 16/1.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Zwierzę jednokopytne z rodziny koni; Equus asinus L. (Rost); hodowane jako zwierzę pociągowe; w stanie dzikim zamieszkuje pustynne obszary północno-wschodniej Afryki; asinus Murm, Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; asellus March1 (393): Oſieł v ogrodniká był/ Gdzie wiele iadł máło robił BierEz L2; [wieprz] widząc oſlą głupość/ Tako ſkarał iego śmiáłość: Dziękuy oſle ſwey proſtoćie/ Tá ćię chowa przy żywoćie BierEz M3v; Kramarz z kramem ná targ iádąc [...] oſłá kijem bił/ By ſie w drogę rychley śpieſzył BierEz R2v, A4 [2 r.], B, Hv [3 r.], K2v, K4 [5 r.] (61); OpecŻyw 70v; Murm 38; Mymer1 26; a oni wzyąwſzy zboże na ſwe oſli iechali precz HistJóz C3, D [2 r.], D2, E; OSieł ieſt zwierzę grube á wzgardzone/ bowiem zwielgą głową vſzy ma długie á ſzyrokie, Sam ieſt pokorny nie zwadliwy/ brzemię by nawiętſze ſcirpi Chodu też leniwego/ bicia cirpliwy/ bowiem ieſt nad wſzytki zwierzęta głupſzy FalZioł IV 4b, +6v, I 40c; BielŻyw 46; Cżemu oſieł gdy cżęſto vſzy wznoſi tedy deſzcż znamionuie. (–) Bowiem oſłowi barzo panuie Melankolia, ktorey przyrodzenie ieſth zimne á ſuche, zaſię deſzcż ieſt wilgotnego á ciepłego przirodzenia. GlabGad C, Cv; KłosAlg D2; ſina bozego oſſyel vithknal ſobye noſchką LibMal 1544/89; KrowObr 130v, 224; RejWiz 96v, 105v; vkazał mu ſie [Dawidowi] Sybá ſlużebnik Mifibozetow idąc przećiw niemv/ ze dwiemá oſlomá Leop 2.Reg 16/1; Pánie moy Krolu/ O ſlowie [!] ći ſą prze domowe Krolewſkie áby ná nich ieśdzili Leop 2.Reg 16/2, Gen 22/5, 1.Reg 25/23, 3.Reg 13/24, 28 [2 r.]; RejFig Bb2v [3 r.], Dd3v, Ee [2 r.], Eev; OSłá námálowáli/ á on obraz nośi/ á zá nim idzye żebrak/ co nań rzkomo prośi. Ludzye ſie obrázowi/ kędy ſzedł kłániáli/ Oſieł mnimał by iemu/ kiedy go miyáli. RejZwierz 115v, 116, 120 [2 r.], 121 [2 r.]; ſzedł áż ku Iebus/ ktore ieſt Ieruzalem/ máiąc zſobą dwá oſły z brzemiony [par asinorum onustorum] BibRadz Iudic 19/10; Woł zna goſpodarzá ſwego/ á ośieł iáśli páná ſwego/ ále Izráel nie poznał BibRadz Is 1/3, Gen 22/5, 43/18, Ex 23/5, I 43c marg, Deut 28/31 (10); BielKron 52v, 67 [2 r.], 72, 83, 93v, 261, 458; Mola asinaria, Młyn w którym osłowie robią. Mącz 229a; asinus molarius, Młinski ośieł. Mącz 229b; Mulus. Muł z osłá á z wierzobki [lege: świerzobki]/ vrodzone zwiérzę. Mącz 236d, 17d [3 r.], 28b, 156b, 236d, 360c; SienLek 243, Xxx3; vyźrzał dzieſięć oſłow obćiążonych tłumokámi HistRzym 67v, 67v [4 r.], 68 [2 r.]; Gdyż y plewę y ſiecżkę mam osłom náſzym BudBib Iudic 19/19, Gen 22/5, 36/24, 44/3, Ex 34/20, Deut 22/3, Iudic 19/21, I 144c marg; Abowiem/ mogłćiby był [Bóg] cżłowieká z ſkrzydlámi iáko ptaká ſtworzić/ y oſłá z rogámi CzechRozm 122v; ModrzBaz 135 marg; á owies opuśćiwſzy głodny ośieł/ poſtąpił y padł ná koláná/ y vcżynił iáką mogł cżeść naświętſzemu Sakrámentowi. SkarŻyw 545, 545 [4 r.], 575; CzechEp 307; KochWr 32; Calep 102a; SkarKaz 518b; KlonWor 43; [Asinus Oſhyol a sedendo est dictus Glosy I nr 76/122].

W połączeniach szeregowych (31): Przyſzedł wieprz z bykiem z báránem/ Koźieł z oſłem iteż z koniem. BierEz M4; HistJóz E3; BielŻyw 109; GlabGad E6; Czo ſie dzieie na polu [...]/ niechay mi znacz daią Owcze/ woły y oſly/ iako ſie tam maią RejJóz A6v; I zbogáćił ſie ten cżłowiek niezmiernie y miał thrzod bárzo wiele/ ſlużebnic tákież y ſlug/ wielbłądow y oſlow. Leop Gen 30/43; á pobráli w cżym oni władzą mieli: Wielbłądow pięćdzieſiąth thyſięcy/ Owiec dwie śćie y pięćdzieſiąt tyſięcy/ á oſlow dwá tyſiące á duſz cżłowiecżych ſto tyſięcy. Leop 1.Par 5/21, Ex 9/3, Ios 7/24, Iudic 6/4; y miał [Abram] owce/ woły/ oſły/ ſługi/ ſłużebnice/ oſlice y wielbłądy. BibRadz Gen 12/16, Gen 24/35, Deut 5/14, Ios 6/21, 1.Reg 15/3, 22/19, 1.Esdr 2/67, Zach 14/15; Pecus [...], Bydlę/ Wſzelákie zwierzę którego człowiek vżiwa yáko wół/ krowá/ kóń/ Owcá/ Oſieł/ kozá Mącz 286a; Veterina animalia. Bydlętá których ku robocie vżywáyą yáko konie/ osły/ wielbłądy/ muły/ mulice którzi ná grzbiecie burdy á brzemioná noſzą. Mącz 491b, 95a; [Darius] zoſtáwił w woyſku powiązáne Oſły/ Konie/ Muły/ Pſy BielSpr 45; BudBib Gen 32/5, Ex 20/17, 1.Reg 22/19; SkarŻyw 347; ArtKanc M7; Armentum ‒ Trzoda, Stado bidła więczego [!] iako wołow koni, mulow, Osłow. Calep 96b; Iumentum – Bidliewſſe iakie robotne iako kou [!] oſiel, woł, muł Calep 570b, 1118b; Lecż do tego złodźieyſtwá/ y woły/ y krowy/ Konie/ Muły/ Oſłowie/ dobytek domowy/ Báwoły/ owce/ kozy/ y świnie należą/ Ktore z domu y do dom przed Páſterzem bieżą. KlonWor 25.

W przeciwstawieniu: »koń ... osieł« (1): Zal mi iże nie od koniow/ Ale ginę od złych oſłow. BierEz Hv.

W porównaniach (37):

Jako comparandum (36): [Marchołt mial\ wárgi wielkie á miąſſe/ oblicze iákoby v oſlá [faciem asininam] March1 A2, A2; Mnodzyćiem tácy bywáią/ Ná ſłowá nic nie dziáłáią: Aże ie muśi przypędzić/ A iáko oſły kijem bić. BierEz I, R4v; GlabGad O8; [Marchołtowa żona miała] brodę iákoby v kozłá/ vſſy iákoby v oſlá [aures asininas] March3 T7; RejRozpr C; Kto w vſtawicżney pracy wiecżny z niego oſeł/ Nigdy nie odpocżynie iáko mieyſki poſeł. BielKom D6; Gdyż ie [niedowiarków] tu wyſoka myſl iáko oſieł bodłá. LubPs gg2; Zdać ſie więc cżáſem drugi by był Anyoł z niego/ A on ſnadź podobnieyſzy do Oſła ſproſnego. RejWiz 47v, 6, 129v; Epirocki poſeł/ Przyſzedł/ dzwigáiąc złoto/ iáko iny Oſieł. RejZwierz 32v; Moẃże co z nim áliśći/ iáko Oſieł krząka RejZwierz 126, 118, 126; [renifer] ma ſkorę iáko ná oſle koſmátą/ nogi iáko v Ieleniá iedno mięſzſſe á dłuſzſſe/ rogi bárzo długie BielKron 294v; Onocentaurus. Nieyákie źwierzę od głowy yáko człowiek/ od nóg yáko oſieł. Mącz 264a; Rudo, Kwiczę/ to yeſt ryczę yákoby ośieł. Mącz 359d, 264a; á proſto ták mu to będzie przyſtało/ iáko onemu oſłowi/ ktory s pánem ták chciał igráć/ iáko pieſek. GórnDworz L; Lecż ći Ewángeliſtowie mili ná tę ſwą Ewángelią chwálebną iáko ná oſłá iákiego wſzyſtko wkładáią. WujJud 245v; ModrzBaz 135; Ciáło náſze ieſt iáko ośieł á duſzá rozumna iáko Pán iego. SkarŻyw 471; Zwingliáni głupſzy niſzli osłowie. SkarŻyw 545 marg, 188; nád Sędziego nieuká/ y grubianá niemáſz w ſwiecie nic nieſpráwiedliwſzego/ gdy o tym iáko Oſieł miedzy Słowikiem á Kukułką ſądzi/ ná czym ſie nie zna. StryjKron A6; PudłFr 20; Calep 930b; KołakSzczęśl A4; Ináczey kto im wierzy/ do pniá y oſłá ieſt podobien/ y ſzkodá go rozumnym człowiekiem zwáć. SkarKaz 418a, 44b, 160a; Ludźie/ iáko ieſt v Iopá ś. (marg) Iob II. (–) prożni y pyſzni/ ktorzy mniemáią/ iż ſię wolnemi iáko źrzebię v oſłá vrodźili/ ktore o vźdźie y wodzy nie myśli. SkarKazSej 659b, 692a; Iák ośieł chłopek nigdy bez kłopotu/ Nie oſchnie z potu. KlonFlis C4. Cf »robić [kim] jako (grubym) osłem«.

Jako comparatum (1): y powiáda/ iż ieſt lepſzy y zacnieyſzy ośieł/ niżeli pijánicá káżdy WerGośc 214.

W charakterystycznych połączeniach: osieł błędny, chromy, głodny, głupi, gruby, leniwy, marny, nachudszy, nędzny (2), nieborak, spracowany, sprosny (2), ubogi, uporny, zerwany, zlichocony, zmordowany, znędzony; osły ozdobne a łśniące, złe.

Przysłowia: Orzech/ ośieł/ grzbiet niewieśći: Máło pożytku dziáłáią: Gdy ich kijem nie ſkłádáią BierEz P3; Bowiem ći trzey poſpołu/ iedno práwá máią/ Ze nalepſze kiedy ie nacżęſciey bijáią. Orzech Włoſki á Oſieł/ y trzecia niewiáſtá RejFig Cc7.

Niechay Oſieł ie plewy á da lutni pokoy/ Tákyeż y ty s co cie ieſth o tym záwżdy rokuy. RejWiz 91; Napirwſze ſtáránie ma być o náucżyćieloch y o vcżnioch: áby y oni zá ſpolnym wſzytkich zezwoleniem/ do náucżánia godni/ y ći do przywykánia ſpoſobni obieráni byli: áby ieſliby ſię ktorzi do tego oboygá zgodźili/ niebyli iáko ośieł do lutnie przyſtáwieni [tanquam asini ad lyram adhibeantur]. ModrzBaz 134v; [Tak mu to służy, jak osłowi gęśle Otwin(?)Erot 34].

Oſyeł kędy ſyth może być/ támo ná to myeſcye ma idź. Gdźye mu iedná nogá tyie/ támo drugą wźyemyę biye [Asellus semper debet esse, ubi se pascit et ubi pascit unam plantam, quadraginta resumit]. March1 A3v.

Kto máże gębę ſędźyemu/ ten wyſchnienye dźyáłá oſlowi ſwemu. March1 A3v.

Ná koniec by też był ták rozumu tępego/ Iżby mogł mieć y oſłá ſtryiá rodzonego. RejWiz 3v.

Bo co Oſieł rozumie gdy nań ſzárłat włożą/ Niechże mu iedno Figi s plewámi położą/ Vźrzyſz álić náſzemu być w plewach po vſzy/ Bá niedba nic o Figi RejWiz 47v.

Oſieł gdzie ſie raz potknie ochyla to mieyſce potym BielKron 311v.

Stroyny bez cnoty/ Oſieł s forboty. RejZwierc 238v.

Bicż ná koniá/ á ogłow ná oslá/ á pręt ná grzbiet głupich [Flagellum equo et camus asino: et virga necessaria est corpori stultorum]. BudBib Prov 26/3.

iáko okrutnie niektorzi pánuią nád poddánymi ſwemi/ ábo máiętność ich niſzcżąc á wydźieráiąc/ ábo roboty ná nie nieinácżey iedno iákoby ná woły ábo osły wkłádáiąc [vel labores illis imperando non secus quam bobus aut asinis]? ModrzBaz 142.

Zwroty: »na ośle jechać (a. pojechać, a. przyjechać)« [szyk zmienny] (3): KromRozm II f2v; [prorok] Ná Ośle k miáſtu przyiedzye/ S ciemnośći oyce wywiedzye. BielKron 132v; CzechRozm 106.

»(na)kłaść, włożyć, nabrać, wziąć na osła« = ponere super asinum Vulg; ferre a. onerare super asinum PolAnt (5:4:2:2): zaſyę zboże włożywſzy na oſly wroćili ſie domyaſtá HistJóz D2v; Wziął tedy Prorok ćiáło mężá Bożego/ włożył ná oſlá/ á wroćiwſſy ſie przynioſl ie do miáſtá Leop 3.Reg 13/29, Iudic 19/28, 1.Reg 25/18; BibRadz 2.Esdr 13/15; tedy Gwido krom pracey nákładſzy drew ná osłá wroćił ſie ku domu. HistRzym 68; y nábráli worow ná osły ſwe BudBib Ios 9/4; Tedy ią wziął ná osłá ſwego BudBib Iudic 19/28, Gen 44/13, 3.Reg 13/29, 2.Esdr 13/15; SkarŻyw 286; GosłCast 27.

»osiodłać osła« = sternere asinum Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (11): Thedy Abráhám wnocy wſtawſſy/ oſiodłał oſłá ſwoiego Leop Gen 22/3, 2.Reg 19/26, 3.Reg 13/13, 23, 27; BibRadz Gen 22/3; ſługá moy wzgárdził mną/ przeto mi Oſłá nie oſiodłał BielKron 73, 12v, 83, 95; BudBib Gen 22/3.

»robić [kim] jako (grubym) osłem« [szyk zmienny] (3): RejWiz 150; Iedno iáko iákiem kárwem álbo grubym oſłem ták im [swoim żywotem] vſtáwicżnie robi/ á przedſię chce áby długo żyw był. RejZwierc 157, 66v.

»na ośle się włoczyć« (1): Potym maiąc ſkażoną nogę/ na oſle ſię włocżył. SkarŻyw 309.

»osłem wozić; wieźć na ośle« (1;1): Vsłyſzawſzy to ieden cżłowiek vbogi imieniem Gwido/ ktory osłem woźil z láſá drwá tym ſie żywiąc HistRzym 66v; o ktorym rzecżono Exo. 4. ꝟ 20. y wźiął Moyżeſz żonę ſwą y ſyny/ y wioſł ie ná oſlech. CzechRozm 106.

»wsadzić na osła; siedzieć na ośle« (1;1): BielKron 261; Siedząc ná ośle/ z wielką czćią y chwałą wiezdża do Ieruzálem. WujNT przedm 38.

»wsiadać (a. wsiąść) na osła« = ascendere super asinum Vulg; equitare super asinum PolAnt (4): Ktorzy wſiádaćie ná ozdobne á łśniące ſie osły/ á ſiedzićie ná Sądzie/ y chodzićie drogą/ mowćie. Leop Iudic 5/10, 1.Reg 25/20; wſtáłá nátychmiaſt Abigáil/ y wſiádłá ná oſła BibRadz 1.Reg 25/42; SkarŻyw 212.

Zestawienia: »osieł kumański« (3): A dźiwnie ſię dawáią ludźiom wpośmiech/ ktorzi by osłowie Kumáńſcy (wedle ſtárey báśni) [qui tanquam asini Cumani (ut narrat fabuła)] gdy znich cudzą ſkorę zedrą/ w ſwoiey ſię okázáć muſzą. ModrzBaz 135; Ośieł v Kumanow vcżynił śię był Lwem/ włożywſzy ſkorę Lwią náśię/ ſtraſzył ludźi aż go poznano po vſzu. Ztąd przeto osłem Kumáńſkim onego zową/ gdy śię kto głupi zá mądrego popiſuie. Eraſm. in chil. ModrzBaz 135 marg, 135.

»Złoty osieł« = tytuł utworu Lucjusza Apulejusza z Madaury (około r. 124 – 180) Metamorfozy czyli Złoty osioł w 11 księgach (Metamorphoseon seu de asino aureo libri XI) – powieści obyczajowej o charakterze fantastyczno-satyrycznym (1): [nie rozumieją] Co ieſt myſz Homerowa/ co świercżek ſławnego Plutárchá/ álbo komor Mároná wielkiego. Co złoty Apuleow ośieł [...]: iedno to iż vcżone głowy/ Dowćipem ſwym igráły/ y ſmyślnymi ſłowy. KmitaSpit Av.

Szeregi: »osieł albo (i) byk« [szyk 1:1] (2): Nie będzieſz pátrzyć ná osłá brátá twego/ álbo ná byká iego [Non videbis asinum fratris tui, vel borem eius] gdy pádną ná drodze BudBib Deut 22/4, Deut 22/10. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»osieł a kobyła« (1): (nagł) Mulus. muł. Albo Molicza. (–) [...] TO zwierzę z Oſla á z Kobyły ſie pocżyna y rodzi FalZioł IV 12d.

»koń a (albo, i) osieł; koń z osłem« = equus et asinus Vulg, PolAnt (10;1): BierEz S3v; Agazo. eyner der eſel ader pferd treibt. Co konye álbo oſły páſye. Murm 179; Leop 4.Reg 7/7, 10; RejZwierz 121; vćiekli odbieżawſzy namiotow koni y oſłow ſwych w obozie BibRadz 4.Reg 7/7, 4.Reg 7/10; BielKron 76v; Iumentum etiam. Dobre bydlątko robotne yáko koń álbo ośieł. Mącz 179c; wypráwił po nie wiele wozow/ koni y oſłow SkarKaz 245b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 14 r.]

»osieł, (ani, i, albo) muł« [szyk 3:2] (5): FalZioł IV 28c; RejJóz Ov; SkarŻyw 188; Clitellae – Sziodło na ktorim wieſzaią cziezary na muliech albo oſzliech. Calep 207a; Iáko Muł álbo Ośieł bez rozumni ktemu Cżyniąc ſię/ ciáłu ſłużą á brzuchowi ſwemu. KołakSzczęśl A4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.]

»osły a mulice« (1): idź kędy w dolne kráiny/ áza dobytku Oſłom á Mulicom tráwę naydzyeſz BielKron 84v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»osieł i oślica; oślica z osłem« (1;1): A ſſedſſy zwolenicy/ vcżinili iako ijm przykázál Iezus mily/ ij przywiedli oſlicę z oſlem OpecŻyw 71v, 71v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»sługa albo osieł« (1): iżem kupić chćiał: Co bych nálazł wybornego/ Sługę álbo oſłá dobrego BierEz A4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»wielbłądy i osły« (1): dał mu doſyć dobytká/ złotá/ ſrebrá/ ſług y dzyewek/ wielbłądow y oſłow BielKron 13. [Ponadto w połączeniach szeregowych 10 r.]

»woł i (a(l)bo) osieł; woł z osłem« = bos et (aut, vel) asinus Vulg, PolAnt [szyk 20:6] (24;2): BierEz O2; W polnocy ſie narodzil/ ien ſlońce oſwiécil/ miedzy wolem ij oſlem wiaſlkách ſie polożyl OpecŻyw 17, 14v, 15v, 20, 21v; BielŻyw nlb 3; RejJóz L8v; Leop 1.Reg 12/3; Ieſlibyś ználazł wołu ábo oſłá błędnego/ ktoryby był nieprzyiaćielá twego/ tedy mu go odwiedź. BibRadz Ex 23/4, Ex 23/12, 1.Reg 12/3, Is 30/24; BielKron 36v [2 r.]; RejPos 19v, 224v, 227; BudNT Luc 14/5; SkarŻyw 502; LatHar 222; ázaż káżdy z was w ſzábát nie odwięzuie wołu ſwego ábo oſłá od żłobu; y odwiodſzy nápawa? WujNT Luc 13/15, Luc 14/5; SarnStat 1272; SiebRozmyśl G; niewdźięcżność ludu onego Zydowſkiego ſproſnieyſzą być kłádźie/ nád wołu y oſłá naſproſnieyſze bydlętá/ ktore iednák znáią Páná ſwego PowodPr 18. [Ponadto w połączeniach szeregowych 17 r.]

W przen (5): bo żydowie ſą oſlowie naſzy, ktorzy za nami krzeſciany noſzą kxięgi ſtarego zakonu, przez ktore doſwiadcżamy prawdy naſzey wiary WróbŻołt S6v; Nie dawno ſłyſzeliſmy o tym/ iż tuoię [!] máłoſć mnimaſz náſzey wyſokoſći zrownáć ále rzecż ieſt niepodobna gnuſnego á leniwego oſlá ná wyſokoſć látać/ gdyż skrzydeł nie ma. HistAl E6; BielKron 18v; ále lew/ to ieſt Bog/ dał Gwidowi/ to ieſt Kryſtowi podle cżłowiecżeńſtwá dzieſięć osłow obciążonych/ to ieſt dzieſięćioro przykazánie HistRzym 69v; Tákże ono y ſam lákob Pátryárchá w Proroctwie ſwym 1. Moyże: 49 ꝟ. 9. zowie ſyná ſwego Iudę lwem/ y lwięćiem/ Izáſchárá oſłem mocnym/ Dáná wężem CzechRozm 114v.
Przen (44):
a) O człowieku głupim, naiwnym, niemądrym (19): Oſliceć go [osła] omyliły/ Ktore mu ná myſli były. Tymżeć ſie też oſli ſzkodzą/ Ktorzy ná dwu nogu chodzą BierEz Q3; Niedziwno mi choċzies poſeł Iż znam zes tak proſty oſyeł RejKup t3, h4, x7v; Wnet mu ſie pług záwádził áż ſtánęły woły/ Aż mu ſie lemieſz złomił práwie thák ná poły. Podnieſie gi ná ſtronę/ álić wielki kocieł/ Zumiał ſie ſtoiąc nád nim on vbogi oſieł. RejWiz 125v; Kiedy w koſciele Páńſkim nierządni Oſłowie/ Albo nád iego trzodą drapieżni Wilkowie. Ktorzy niebo y Bogá ledá zacżby dáli RejWiz 140, 41, 48, 189; LAkomego figurá/ Oſieł z bieſágámi/ A ná nim fláſze nioſą/ s chleby s pyecżeniámi. A on nędznik pokrzywy/ kędy może chwyta/ A gdzyeby do plew trefić/ pilnie ſie przymyka. Tákżeć też chłop łákomy/ ma doſyć wſzytkiego/ A plewy mu tkwią z gęby/ v Oſłá márnego. RejZwierz 116, 137v; Co Kryſtus wziáwiał dawno/ dźiś iego poſłowie. Dayże pokoy/ wſzák iáwno. ó [!] mili oſłowie. LeovPrzepSamb b4; GórnDworz Dd; Witaycieſz mili oſłowie/ S Seymu pánowie Poſłowie RejZwierc 234; Sláchćić bez ſławy/ Ieſt oſieł práwy. RejZwierc 238v; bo wſzyſtko o Stáwiéch á o Wodźie [właściciele stawów] myſlą. A téż vbodzy Oſłowie śmierdzą Rybámi/ iáko Wydry. Strum P4; [Aby ziemianin był] ná świećie nie gośćiem: w oycżyznie nie cudzoźiemcem: v przyiaćielá nie oſłem GostGospPon 169; Gdyś ſobie łodźią/ gdyżeś ſobie wioſłem/ Nie bądźże oſłem. KlonFlis F2; [tym pyſznym Oſłom LuterMalPos III 78].

W przeciwstawieniu: »osieł a nie poseł« (1): Niektorzi tez beli Oſli á nie Poſli/ wodzono ich kendy chciano y nawielka niechec ku oytziznie prziwodzono PaprUp K3v.

b) O człowieku w ogóle (3): O ſzalony rozumie o cżymże to rádziſz/ Abyś miał być wiecżnie żyw/ ták ſie ná to ſádziſz. Iednoć to gwiazdom dano/ Słońcu/ Mieſiącowi/ Ale iśćie nie tobie márnemu Oſłowi. RejWiz 21v; A wżdy więc powiedáią iż Pan dla cżłowieká/ Niebo y zyemię ſtworzył [...]. Niech temu nikt nie wierzy/ by dla tego Oſłá/ Ták wielka Páńſka praca tu ná ſwiát vroſłá. RejWiz 52v, 179.
c) O ciele ludzkim (22): Bowiem iáko ſwowolnie puśćiſz tego Oſłá/ Wnet będzyeſz miał do pyekłá iuż pewnego poſłá. RejWiz 101v, 190; SienLek 1v; A zá żywotá ſwoiego wrzodom/ pedogram/ fráncuzom/ y rozmáitym przygodam tego oſłá oſiodłano. RejPos 228; RejZwierc 71; Ciáło náſze ieſt iáko ośieł á duſzá rozumna iáko Pán iego. á iſz ośieł ten/ ma wrodzone ſwe niecżyſtośći SkarŻyw 471, 472.
Wyrażenia: »głupi osieł« (1): Do czegoż ćię przyprowádźi ten głupi ośieł/ iedno do ſkázy y do śmierći. SkarKaz 489a.

»leniwy osieł« (2): RejPos 227; A ten leniwy oſieł/ á to ſproſne ciáło iáko piekło nigdy náſycone być nie może/ á ieſt iáko ow obżárły pies RejZwierc 104v.

»marny osieł« (4): RejWiz 171v; áby káżdy z nas vſtáwicżme żył pobożnie/ [...] á nie ociążał tego márnego oſłá ſwoiego obżárſtwem á opilſtwem/ ktory tego záwżdy potrzebuie/ áby był dzyerżan ná tym krygu RejPos 185, 227, 335.

»osieł nieposłuszny« (1): tego tu y duſznego y ćieleſnego lekárſtwá ludźie bárzo cżęſto vżywáią/ bo nád vſtáwione od kośćiołá dni káżdy z nabożeńſtwá ſwego legem ſobie vſtáwia abſtinendi, podbijáiąc przez vymowánie temu ćiáłu oſłowi niepoſłuſznemu obroku ReszList 164.

»swowolny osieł« (6): Rádzęć mieyże ſie ná piecży/ á dzierz ná wodzy tego ſwowolnego oſłá/ ciáło y myſl ſwoię RejPos 147, 247; RejZwierc A3v, 65v, 71, 113v.

»tępy osieł« (1): A wierz mi iż oſtre boccze ma przyrodzenie/ czo do niey [zazdrości] tego tępego oſłá á tho cżłowiecżeńſtwo náſze pilnie przybadáią. RejZwierc 56v.

»twardousty osieł« (1): O ſrogież to wędzidło á munſztuk ná tego twárdouſtego oſłá náſzego RejPos 247v.

a. zool. Dziki osioł; Equus onager Schreb. (Rost); odmiana gatunku półosłów należącego do rodzaju Equidae; w wieku XVI popularne w Azji i Europie; leśny osioł; onager Murm, Mymer1, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn (13):
Zestawienia: »dziki osieł« [szyk 5:2] (7): Potabunt omnes beſtiae agri: expectabunt onagri in ſiti ſua. Z tichże vod będą pić wſzytki źwierżęta polne y łoſowie będą ich cżekać w pragnieniu ſwoim. (koment) Los ieſt zwierzę, dziki oſieł. WróbŻołt 103/11; Kto wypuśćił Oſlá dzikiego wolno/ á pętá iego ktho rozwiązáł [!]? Leop Iob 39/5; Lalisio, Młody, dźyki ośieł. Mącz 183b; Onager, Dźiki ośieł, też leśny. Mącz 263d; Pullus onagri. Dzikiego osłá zrzebię. Mącz 330d; Lalisio – Zdrzebię osła dzikiego. Calep 579a, 730a.

»leśny osieł« [szyk 6:7] (7): Onager. Waldeſel Leſzny oſyeł Murm 38; Mymer1 27; ále y ſerce iego z beſtyámi położone było/ á z leśnemi Oſly mieſſkánie iego było [et cum onagris erat habitatio eius] Leop Dan 5/21, Eccli 13/19; Izali ryczy ośieł leśny widząc trawę [Nunquid clamabit onager iuxta gramen]? BibRadz Iob 6/5; tám [na granicach Lapanów] puſzcże wielkie w ktorych rozmáity źwierz łowią/ iáko ſą báwołowie/ leśne oſły ále dziwnego rodzáiu/ ieſt iáko Ieleń z rogámi wielkiemi/ koſmáty iáko Lew do połowice/ grube a miąſzſſe. BielKron 293v; Mącz 263d.

2. Zestawienia w funkcji nazw zoologicznych (2):
»osieł morski« = Gadus morrhua L. (Rost); dorsz, ryba drapieżna z rodziny dorszowatych (Gadidae); capito Cn (1): Z tey źiemie [z Nordwegijej] rybá idzie do Niemiec z rodzáiu oſłow morſkich/ ktorą ſuſza w mrozy ćięſzkie/ zową tę rybę Niemcy Stokffyſz/ bárzo ią Niemcy rádzi iedzą. BielKron 293v.

»osieł rogaty« (1): Tey cżęśći świátá [Afryki] ieſt więtſzá połowicá puſtey/ cżęśćią dla wielkiego gorącá/ cżęśćią też dla źwierząt iádowitych ktore ſie tám rodzą w puſtyniách/ iáko ſą Lwowie/ Wſłoniowie/ Bázyliſzkowie/ Kokodrylowie/ Párdowie/ Máłpy/ Oſłowie rogáći/ y rozmáity narod ſmokow takież wężow BielKron 269v.

3. Stwór człekopodobny, mitologiczny (1):
Zestawienie: »puł człowieka puł osła« (1): Y zbiegną ſie tám źli duchowie/ puł cżłowieká puł oſlá [et occurrent daemonia onocentauris] Leop Is 34/14.

Synonimy: 2. zest.: »osieł morski«: dorsz, sztokfisz; 3. onocentaurus.

Cf OSŁOCZŁOWIEK, OSŁOPAS

BK