[zaloguj się]
[pdf]

OTWARZAĆ (132) vb impf

otwarzać (127), odtwarzać (4), odwarzać (1); odtwarzać PatKaz III, GlabGad (3); odwarzać OpecŻyw.

o oraz drugie a jasne; w inf -wa- (14), -wå- (4); -wå- SkarJedn, ReszHoz, SarnStat; -wa- : -wå- CzechRozm (1:1); w imp -wå-; w pozostałych formach -wå- (86), -wa- (6); -wa- GosłCast; -wå- : -wa- BielKron (2:1), SkarJedn (1:1), SkarŻyw (11:2), ZawJeft (1:1).

Fleksja
inf otwarzać
indicativus
praes
sg pl
1 otwårzåm otwårzåmy
2 otwårzåsz otwårzacie
3 otwårzå otwårzają
praet
sg pl
3 m otwårzåł m pers otwårzali
f otwårzała m an
imperativus
sg pl
2 otwårzåj otwårzåjcie
3 niech otwårzå
conditionalis
sg
2 m byś otwårzåł
3 m by otwårzåł
n by otwårzało
impersonalis
con by otwårzano
participia
part praes act otwårzając

inf otwarzać (18). ◊ praes 1 sg otwårzåm (14). ◊ 2 sg otwårzåsz (5). ◊ 3 sg otwårzå (44). ◊ 1 pl otwårzåmy (1). ◊ [2 pl otwårzacie.] ◊ 3 pl otwårzają (14). ◊ praet 3 sg m otwårzåł (12). f otwårzała (1). ◊ 3 pl m pers otwårzali (2). ◊ imp 2 sg otwårzåj (3). ◊ 3 sg niech otwårzå (1). ◊ 2 pl otwårzåjcie (1). ◊ con 2 sg m byś otwårzåł (1). ◊ 3 sg m by otwårzåł (3). n by otwårzało (1). ◊ [impers con by otwårzano.] ◊ part praes act otwårzając (11).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Otwierać, odmykać coś zamkniętego; aperire PolAnt, Mącz, Cn; recludere, reserare Mącz; adaperire Calep [w tym: co (42)] (55): OpecŻyw 24v; wſzakoż po inſzey karmi nie ſą [gruszki] tak ſzkodliwe, bowiem one odtwarzaią drogę z żołądka ku wyſciu oſthatka pokarmu na doł. GlabGad I5v; tedy po Elekcyey ten Montanus (ktoremu nowe imię dáli Iulius trzeći) tę Fortę otwarzał złotą/ tym obycżáiem. BielKron 234v, 234v; Recludo, Otwarzam/ Odpieczętuyę. Mącz 56c, 278c, 386b; SkarŻyw A3; Calep 21b; Y bywáłá dyſputacia kto winnieyſzy/ ieśli ten kto kram otwarza/ cżyli ten kto widząc tárguie. PowodPr 76; [Teſz aby po południu Ogrodów/ Haffow albo domow onych w ktorych Braſtwa pyiaią nieotwarzano/ ażby ſię Nieſſpor dokończył. UstKościel 163v].

otwarzać komu (26): Kozá gdy precż wychodziłá/ Koźlę w chlewie oſtáwiłá: Każąc by nie wychadzáło/ Nikomu nie otwarzáło BierEz N2; BibRadz *3v, RejAp 39 marg, 114, Ee; WujJud Mm6v; WujJudConf 86v, 88; BiałKaz B2v; BudNT Matth 7/8; CzechRozm 137, 220; SkarJedn 20, 122; SkarŻyw 36, 67, 173; StryjKron 76; WujNT 510; iáko gdy kto złodźieiowi áby kradł/ zamki y drzwi otwarza. SkarKaz 610a, 8b, 516b. Cf »otwarzać drogę«, »otwarzać wrota miłosierdzia«.

otwarzać czym (1): WujJud 86v cf »otwarzać i zamykać«.

W przeciwstawieniach: »otwarzać ... zamknąć, [zamykać]« (2): roſkazałem zámknąć wrotá/ y nie kazałem ich otwárzáć áż po Sábáćie BibRadz 2.Esdr 13/19; Toć kazał powiedzieć ſwięty on á prawdziwy/ ktory ma klucż Dawidów/ ktory otwarza/ á żadny zámknąć nie może RejAp 38; [oto ſin moy Iezus ogárniony rycerſtwem niebieſkim tobie niebo odtwarza/ diablá od gánia: pieklo zámyka JanKoszŻyw G4].

W charakterystycznych połączeniach: otwarzać drogę, drzwi (2), fortę złotą (2), korab, kram, krolestwo boże (2), piekło, raj, skarby (duchowne) (3), wrota (3).

Szeregi: »otwarzać i zamykać« (1): Wiemy że klucż ieſt/ ktorym drzwi otwarzamy y zámykamy. WujJud 86v.

»otwarzać, (i) zawierać« [szyk zmienny] (2): że ſyn Boży z Noem mowił/ korab iego záwierał y otwarzał CzechEp 320; Chwalćie/ co niebo otwarza záwiera GrabowSet X.

W przen (37): BibRadz *3v; RejAp 38, 39 marg, Ee; BiałKaz B2v; Táć ieſt [Bogarodzica] iáko moſt do Bogá nádzieiá roſpacżáiących/ práwe wrotá do ktorych grzeſzni kolácem [!]/ á otwarzáią nam. SkarŻyw 173, 173; StryjKron 76; y mocą od Páná BOgá podáną/ otwarzáli záwſze Biſkupi Rzymſcy/ y ieſzcże otwarzáią te ſkárby kośćielne duchowne ReszList 151; iż chrzeſt náſz zámknione grzechem pierwſzego Iádámá niebo nam wraca/ y lepſzy ray otwarza SkarKaz 516b, 8b; [Właſnoſć tey slużebnoſći Klucżow ieſt/ napierwey rozwięzowáć/ y Kroleſtwo Niebieſkie otwárzáć HerbOdpow Nn2.]

otwarzać do czego (11): moc onego Duchá ſwiętego przywłaſzcżáiąc ſobye/ to ieſt/ moc odpuſzcżenia grzechow nawiętſzych y naſproſnieyſzych/ tworząc s chleba ciáło Páńſkie/ otwarzáiącz do niebá káżdemu wedle woley ſwoiey RejAp 114; Miniſtrowie nie ſą páſterze porządnie powołáni/ bo im Piotr nieotwarza do owcżárniey. WujJud Mm6v; áby z ſtrony klucży/ poſłuſznym á práwowiernym do mocy kośćielney y ſpráwowánia zbáwienia ludzkiego/ do ſzáfunku ſkárbow Bożych otwarzał/ á złe nieſpokoyne y Heretyki karał SkarJedn 122. Cf »otwarzać drogę«, »otwarzać wrota«.

Zwroty: bibl. »otwarzać bok [czyj]« (1): oto ia otwarzam bok Moáwow od miaſt/ od miaſt iego [ecce ego aperio latus Moab; ſtronę iednę do Moábá BibRadz; rámię Moábowe od miaſt (marg) ábo, bok Moábitow, H. (–) WujBib] BudBib Ez 25/9.

»otwarzać drogę« = dawać przystęp do czegoś, umożliwiać coś [w tym: komu (2), czemu (1), do czego (1)] [szyk zmienny] (3): RejPos 26; á ták nágrawániu ſzátáńſkiemu drogę otwarzáią. RejPosRozpr b3; Teć rzecży otwarzáią drogę wſzetecżnikom [Haec sunt, quae viam aperiunt scortatoribus] ModrzBaz 53.

»niebo, niebiosa otwarzać« [szyk zmienny] (6:1): BiałKat 301; WujJudConf 86v, 88; SkarJedn 20; SkarŻyw 173; Sámą cnotą y niebo ludźie otwarzáią: Sámą cnotą do Bogá wolny przyſtęp máią. PudłFr 74; GrabowSet X; [JanKoszŻyw G4].

»rękę otwarzać« (2): lud wſzyćiek rádośći ſię niech nápełnia/ á vbogim hoyną rękę otwarża SkarŻyw 67; Ty dáry twoie ſypieſz/ á oni zbieráią/ ty rękę twoię otwarzaſz [apeńente te manum tuam Vulg Ps 103/28; gdy otworzyſz rękę twoię WujBib]/ á oni ſię dobry twemi nápełniáią SkarKaz 278a.

»otwarzać wrota, fortę, drzwi [w tym: do czego (7), ku czemu (2)]« [szyk zmienny] (6:2:1): Pocżęli tedy Mniſzy z innymi popy vcżynki ſwe ſmiele przedáwáć/ á tym ludźiom fortę ku wſzelákim złośćiam otwárzáć CzechRozm 220, 137; Piáńſtwo niezbedne/ w dáie cżłowieká w poſromocenie y do wiela złośći y grzechow wrotá otwarza. SkarŻyw 271, 36, 59; Gánilili małżeńſtwo/ y onego ſię odprzyśięgáli fortę do wſzetecżeńſtwá otwarzáiąc CzechEp 362; á nákoniec do piekielnego onego táráſu/ odchłáni/ ſzeroką drogę toruie/ y wrotá otwarza. LatHar 581; WujNT 510; SkarKazSej 685b; [A wy Confederátią gániąc [...] do roźliewánia krwie [...] drzwi otwarzaćie Respons C].

»[komu] otwarzać wrota miłosierdzia« [szyk zmienny] (2): Iáko ſam P. Iezus mowi: Iżem dla grzeſznych przyſzedł. y wſzytkim wrotá miłośierdźia ſwego otwarza SkarKaz 348a, 384b.

2. Rozwierać w celu wydobycia czegoś z wnętrza; relinere Mącz (7): Relino, Otwarzam/ odmuskuyę/ oddzieram com przimuskał. Mącz 194c.

otwarzać co (4): Matiſz zyey wyadomoſczia othwarzal ſpidwaſſek LibMal 1546/117; SarnStat 20; [liſty one wſſyćkie Pompeius popalił/ y znáć dał/ iáko ieſt zła rzecż liſty cudze odwárzáć LorichKosz 169v]. Cf Zwrot.

otwarzać do czego (1): Kſięgi Zyemſkie máią być chowáne w zámknieniu/ Do ktorych kſiąg máią być try [!] zamki y trzy klucze/ z ktorych ma być ieden v Sędzyego/ drugi v Podſędká/ trzeći v Piſárzá: á niegodzi ſię żadnemu bez drugiego do Kſiąg otwárzáć. UstPraw G2v.

otwarzać czym (1): Iſch pana pyſſarza myeyſkiego malzoncze spidwaſka podlye loſka wgyſdbye stoyaczego kradla pyenyadze mamką vnyey, bądacz othwarzala kluczem theyze panyey LibMal 1551/163v.

Zwrot: »otwarzać księgi« [szyk zmienny] (2): RejPos 6; Bo potępionym tych kśiąg otwárzáć nie przyſtało. WujNT 851.
3. Rozchylać, rozwierać; aperire HistAl, PolAnt, Vulg; dilatare PolAnt [co] (32): RejPs 22v; RejJóz C6v; kthory [bazyliszek] vſtháwicżnie ſpał/ á gdy pocżuł cżłowieká álbo iákie zwierzę przybliżáiące ſie do ſiebie otwarzał ſwe ocży HistAl K8v; Oczymá ſwoimi bierze ią [rzekę]/ á nozdrze ſwe otwarza gdy mu przychadza do nich. (marg) To ieſt/ piiąc y oczy y nozdrzá wnurzy áż do dná. (–) BibRadz Iob 40/19; Paetus qui obliquatis oculis in altum respicit, Który ták z wierzchu pátrzy yákoby tilko połowicę zrzenić otwarzał Mącz 272d; Hisco – Ziewom, vſta otwarząm. Calep 482b.

W porównaniu (1): Cżłowiek opiły przewrotnym ieſt á hárdy nie oſtoi ſię w ſwym mieſzkániu/ otwarza duſzę ſwą iáko grob [dilatavit sicut infernus animam suam; który rozſzérzył iáko piekło duſzę ſwoię WujBib] BibRadz Hab 2/5.

W charakterystycznych połączeniach: otwarzać gębę, nozdrza, oczy, usta (2).

W przen (25):
Zwroty: »[czyje] oczy otwarzać« = przywracać komuś wzrok; oculos aperire PolAnt, Vulg (2): BibRadz Ioann 10/21; Teć ſłowá nie ſą opętánego. Izali czárt ślepych oczy otwárzáć może? WujNT Ioann 10/21.

bibl. »otwarzać oczy [na kogo]« = spoglądać z gniewem na kogoś (2): CZłowiek [...] przemiia iáko ćień á nie oſtoi ſię. Y ná tákiegoż ty ieſzcze otwarzaſz oczy twoie [super hunc aperuisti oculos tuos]/ á pozywaſz mię z ſobą do ſądu. BibRadz Iob 14/3; BudBib Iob 14/3.

»oczy otwarzać« = zaczynać coś rozumieć (1): Aczkolwiek ná końcu/ kiedy zupełność Pogánow do kośćiołá wnidzie/ tedy też wſzytek oſtátek Zydow pocznie oczy otwárzáć/ błąd ſwoy poznáwáć WujNT 520.

»otwarzać oczy« [w tym: komu (4), czyje (1)] = ułatwiać komuś rozumienie czegoś, oświecać; oculos aperire PolAnt [szyk zmienny] (5): RejAp 3, 166v; Wyrywáiąc ćię z ludu (tego) y z pogan do ktorych ćię teraz poſyłam/ Otwárzáć ocży ich/ ábyſię náwroćili od ćiemnośći do świátłá/ á (od) władze ſzátáńſkiey do Bogá BudNT Act 26/18; SkarŻyw 581; NiemObr 180.

»[komu] rozum otwarzać« (2): Y w nim pokoiu onego/ do ktorego bárzo teſknił/ vżył/ ná ſrogośći żywotá y karánie ćiáłá ſwego/ y ná cżytániu piſmá S. do ktorego mu Pan Bog głęboki rozum/ klucżem łáſki ſwey otwarzał. SkarŻyw 86, 352.

»otwarzać serce (a. serce i (a) myśli)« [w tym: komu (2), czyje (1)] = czynić kogoś zdolnym do pojęcia czegoś [szyk zmienny] (3): iż wżdy z nimi mowił y otwarzał im myſli y ſercá ich. RejPos 230, 230; Bog ſam tylko ten ieſt/ ktory ſercá ludzkie otwarza/ y on też ſam ſłowá ſwego zdrowe wyrozumienie dawa. CzechRozm 2v.

»otwarzać słuchy« = odejmować głuchotę (1): wołáli głoſy wielkiemi/ iż ten iuż wſzytko dobrze cżyni/ iuż otwarza ſłuchy ludzkie RejPos [203].

»usta otwarzać [czyje]« = przemawiać przez kogoś (2): ArtKanc K16v; nie máiący ducha kośćioła Bożego/ ktory vſtá wiernych ſwoich ná wychwalenie tey [Panny] nád wſzytkie ſtworzenie nawyżſzey otwarza. SkarKaz 578b.

»otwarzać usta« = mówić; os aperire PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (5): Vćiśnion był y vdręcżon/ á nie otworzył vſt ſwoich wiedźion ku zábićiu iáko báránek/ á przed ſtrzyżącym iáko owiecżká milcżał/ nie otwarzáiąc vſt ſwoich. BibRadz Is 53/7, Eccli 39/7; Zá to wdzięcżnym ſercem dziękuiąc/ vſta ná chwale [!] Bogá twego/ [...] otwarzáy [!]. SkarŻyw 2, 141; WujNT Act 427 marg.

»otwarzać zmysł(y) [komu]« = pozwalać coś pojąć [szyk zmienny] (2): SarnUzn D4; onże ſam piſmá o ſobie wykłádał/ y zmyſł vcżniom ſwym/ áby piſmá rozumieli/ otwarzał CzechEp 125.

4. Rozszerzać; przecinać; redulcerare Mącz; aperire PolAnt [co] (18): Vrban nieumie vypouiedziec tego ziela drogoſci/ Bo otwarza pierſi ktore bywaią zaciſnioſne [!] od ſtaroſci FalZioł I 136b, ‡ 6, IV 3d, 7c, 10c; Bowiem ono ruri w noſie ku mozgu odtwarzaiąc wilgotnoſci roſpuſzcża j wywodzi, ktore potim tak poruſzone mozg onym kichanim wyrzucza. GlabGad B8; Redulcero, Ránę álbo wrzód znowu álbo powtore otwarzam. Mącz 501b.

otwarzać komu (2): Gnoy też z czebulą z tłucżony na obłyſiałą głowę pomaga. A gdy gi z kadzidłem á z wodą miodową piją, kamieńwnątrz [!] łamie/ á dzieciom żywot barzo otwarza. FalZioł IV 14d. cf otwarzać komu czym.

otwarzać komu czym (1): Záchować ſye niegodźi mátce płodu ſwego? A oyćiec go ma ſtráćić/ chwały z tąd chwytáiąc Ludzkiéy/ duſzę wyymuiąc/ bok iéy otwarzáiąc Krwáwym mieczem/ y duchá żywoz [!] nioſącégo Wygładzáiąc? ZawJeft 40.

W przeciwstawieniu: »otwarzać ... zamykać« (2): PatKaz III 105; ale więczey oddala ſpanie ſwym rozeſcim po ciele [siła przyrodzona] odtwarzaiąc drogi wſzitkich ſmyſłow zewnętrznych, á zamykaiąc w pokoiu ſmylły wnętrzne GlabGad K5.

W charakterystycznych połączeniach: otwarzać bolączki, piersi (2), rany (3), wrzód, żyły.

Zwroty: »żywot [= brzuch, wnętrzności] otwarzać« (4): Mięſo ieżowe barzo żołądek potwierdza/ żywot otwarza/ vrynę pobudza FalZioł IV 10c, I 100a, IV 14d, 24a.

»otwarzać żywot« = być pierworodnym [szyk zmienny] (2): BielKron 30v; Wſzytko co otwarza żywot w káżdym ćiele [Quicquid aperit vulvam omnis carnis]/ ktore przynioſą Iehowie/ bądz cżłowiek bądz bydlę/ twoie będzie BudBib Num 18/15.

»żywot odtwarzać« = czynić kobietę płodną (1): vydzyalem ſrom twoy y ſlyſzalem ſromotą nye plodnoſzczy tobye uyrzuczoną czo nyeſzluſznye ſobye uczynyono nad grzechem bouyem nye nad naturą ſyą bog mſzcy a przeto gdycz y zyuod zamyka to czyny aby dzywnyey znouu odtwarzayącz boſky dar był by poznan PatKaz III 105.

Szereg: »odmiękczać i otwarzać« (1): Ale iucha z niego [mięsa skowronkowego] żywot odmiękcża y otwarza. FalZioł IV 24a.
W przen (2): ZawJeft 48; Milczcie/ milczcie proſzę was/ ten wáſz wiérſz ſpiérány/ Otwarza blizny świéże/ y poruſza rány. GosłCast 41.
5. Odkrywać, odsłaniać, objaśniać; aperire PolAnt, Vulg; manifestare PolAnt; pandere, patefacere Mącz [w tym: co (13)] (17): Pando, Otwarzam/ roſzerzam/ roſciągam. Metaphorice, Wyyáwiam/ rosłáwiam. Mącz 275a; Patefacio, Oznaymiam/ Wyyáwiam/ Otwarzam. Mącz 283c; iż cżas wſzytki zákryte y táiemne rzecży otwarza/ y wynurzyć ſię złe zá cżáſem muśi SkarJedn 150; SkarKaz 43a.

otwarzać komu (11): ReszHoz 136; Nie chce P. BOg wſzytkim rozumienia táiemnic ſwoich otwárzáć/ ále ſámym ſtárſzym. SkarKaz 80b marg; Otwarzay wieczna mądrośći IEZV Chryſte táiemnice twoie/ ktore Duch ś. twoy w piſmie zákrył/ świętym vrzędnikom y páſterzom náſzym SkarKaz 85b, 85b, 275a, 635b. Cf »otwarzać pisma«, »serce otwarzać«.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: iż (1), zaimek pytajny (1)] (2): Leop Act 17/3; á długie látá otwarzáią iákim kto ieſt. y zátáić ſię nic nie może/ iáko Pan mowi: coby ſię z czáſem nie odkryło. SkarKaz 549b.

W przeciwstawieniu: »otwarzać ... zamykać« (1): pokornym ty táiemnice ſwe otwarzaſz/ á tym ie zámykaſz/ ktorzy ſámi ſobie mądremi ſię być zdádzą. SkarKaz 85b.

Przysłowie: Nie ledá komu otwarzay ſercá twego [Omni homini ne manifestes cor tuum]/ ábyć nie oddał fałſzywą wdźięcznośćią. BibRadz Eccli 8/22.
Zwroty: »otwarzać pisma [komu]« [szyk zmienny] (2): I mowili miedzy zobą [!] záſz ſerce naſze niegorzalo wnás/ gdy nám mówił wdrodze/ i kiedy nám piſma otwárzáł [ut aperiret nobis scripturas]? MurzNT Luc 24/32; RejPos 111v.

»serce [komu] otwarzać« = być ufnym wobec kogoś, zwierzać się komuś; manifestare cor PolAnt (3): BibRadz Eccli 8/22; W tym nádźieię pokłádayćie/ Temu ſercá otwarzayćie: W nieſzczęśćiu/ y w káżdéy trwodze Náſzá vfność záwżdy w bodze. KochPs 89; bráćia go miłowáli iáko właſną mátkę/ y ſerce mu ſwe iáko ſyn mátce otwarzáli. SkarŻyw 333.

Szeregi: »otwarzać i objawiać« (1): (marg) Swięći wiedzą ſpráwy náſze. (–) Stąd idźie gdy święci iuż ná Páná Bogá pátrzą/ wiedzą wſzytki ſpráwy náſze/ y ſercá náſze P. Bog im otwarza y obiáwia/ ſpoſobem tákim ktorego my poiąć nie możem. SkarKaz 635b.

»otwarzać i wtaczać« (1): wykłádał im piſmá/ otwarzáiąc y wtacżáiąc [adaperiens et insinuans; wywodząc y wykłádáiąc WujNT]/ iż Chriſthus miał ćierpieć y wſtáć od vmárłych Leop Act 17/3.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Discapedino, Otwarzam. Mącz 90a; Hiulco, Otwarzam/ roſpádam ſie. Mącz 156b; Laxo, Rośćiągam/ Roſpośćieram/ też otwarzam. Mącz 186c.

Synonimy cf OTWIERAĆ.

Formacje współrdzenne cf 1. ODEWRZEĆ.

Cf OTWARZAJĄCY, OTWARZANIE, OTWARZANY

MŚ