[zaloguj się]
[pdf]

OTWIERAĆ (189) vb impf

otwierać (175), otwirać (7), odtwierać (4), odwierać (3); otwirać RejZwierz, SarnUzn; odtwierać GlabGad (2), ActReg; odwierać BielSpr, otwierać : otwirać OpecŻyw (1:1), BibRadz (1:1) RejAp (4:3); otwierać : odtwierać : odwierać FalZioł (87:1:2).

o oraz a jasne, e pochylone.

Fleksja
inf otwierać
indicativus
praes
sg pl
1 otwieram otwiéråmy
2 otwiéråsz otwiéråcie
3 otwiérå otwiérają
praet
sg pl
1 m otwiéråłem m pers
3 m otwiéråł m pers otwiérali
f otwiérała m an
n subst otwiérały
fut
sg
1 f będę otwiérała
3 f będzie otwiérać
imperativus
sg pl
2 otwiéråj otwiéråjcie
conditionalis
sg pl
2 m byś otwiéråł m pers
3 m by otwiéråł m pers by otwiérali
f by otwiérała m an
impersonalis
otwiéråno
participia
part praes act otwiérając

inf otwierać (23). ◊ praes 1 sg otwieram (7). ◊ 2 sg otwiéråsz (6). ◊ 3 sg otwiérå (105). ◊ 1 pl otwiéråmy (1). ◊ 2 pl otwiéråcie (2). ◊ 3 pl otwiérają (6). ◊ praet 1 sg m otwiéråłem (1). ◊ 3 sg m otwiéråł (6). f otwiérała (2). ◊ 3 pl m pers otwiérali (3). subst otwiérały (1). ◊ fut 1 sg f będę otwiérała (1). ◊ 3 sg f będzie otwiérać (1). ◊ imp 2 sg otwiéråj (5). ◊ 2 pl otwiéråjcie (2). ◊ con 2 sg m byś otwiéråł (1). ◊ 3 sg m by otwiéråł (3). f by otwiérała (1). ◊ 3 pl m pers by otwiérali (1). ◊ impers otwiéråno (2). ◊ part praes act otwiérając (9).

Sł stp notuje, Cn s.v. otwarzam, Linde XVI – XVIII w. s.v. otworzyć.

1. Odmykać coś zamkniętego; aperire Vulg, PolAnt, Calep, Cn; reserare Calep [w tym: co (35)] (55): Dźiurą w chlewie [wilk] koźlę vźrzał: [...] Y iął wielkim głoſem wołáć/ Każąc koźlęćiu otwieráć BierEz N2v; Wiatru z południa oſtrzegay ſie/ á przeciw południu okien nie otwieray/ wiecżor zawżdy okna otwieray na poł noczy FalZioł V 61v, V 61v; Odzwierny ma brzękáć w Zwonek/ y w Zwon bić/ Kośćioł/ Zákryſtyą otwieráć KrowObr 120, 120; RejWiz 184v; Leop 2.Esdr 7/3; HistRzym 45v; BudBib Is 45/1; Ehey/ piekielne kśiążętá Otwierayćie ſwoie wrotá. Otworzćie ſie wiecżne brany Wnidźie tám Krol wiecżney chwały. MWilkHist D4v; Calep 79b, 916b; [że mam zákazánie pod gardłem/ brony nieodwieráć HistOtton 75].

otwierać do czego (6): Item powyada ze Ian Rzepeczky them tho klyuczem y vitrichem theſch othwyeral dzyewkam omyenyonym do zamkow Goſpodarſkych LibMal 1546/114v; OrzQuin X. Cf »otwierać drzwi, wrota«.

otwierać komu (17): LibMal 1546/114v; RejWiz 181; y otwierano mu miáſtá/ y wychodzili przećiwko niemu Leop 1.Mach 11/2, *B4v; RejZwierz 25v; BibRadz Ioann 10/3; OrzRozm G4v; OrzQuin L3v [2 r.], X; RejAp 39; GrzegŚm A2v; Temu odźwierni otwiera: á owce ſłucháią głoſu iego: y názywa owce ſwe miánowićie/ y wywodźi ie. WujNT Ioann 10/3; WysKaz 2; SkarKaz 242b; Lecz mię ten kołát we drzwi długo báwi, Niewiem czemu nie rychło ták mi otwieráią CiekPotr 84. Cſ »drogę otwierać«.

otwierać czym (7): A othwyerali klyuczem them, kthory yemu brali zwaczka gdi tham ſnimy lyegall. LibMal 1546/114, 1546/114v; OrzQuin X; RejAp 39 [3 r.], 77v.

W charakterystycznych połączeniach: otwierać brony (2), drzwi (2), miasta, okienko, okno (3), piekło, wrota (3), zakrystyją (2), zamek.

W przen (34): Iake to Kluċze bywayą Ktore thy drwy othwierayą Nie ſzelazaċz ani ſmiedzy Bo ſam Bog wtych drzwieṙzach ſiedzy A komu złaſky dopuſczy Is bez kluċza zamek puſczy RejKup o7v; Tedy nie wchodźi nikt w tę Owczárnią Piotrowę vrzędnie/ iedno ten/ któremu do Owczárnie ten otwiéra Klucznik? OrzQuin X; RejAp 39, 77v.

W przeciwstawieniach: »otwierać ... zamykać (7), zawierać (2), zawrzeć (2)« (11): A gdźye wſſyſtko co yeſt nápiſano nye będźye otworzono od tego/ ktory ma klucz Dawidow/ ktory gdy otwyera/ nikt nye záwrze/ gdy záwrze/ nikt nye otworzy KromRozm II ov; Ian y Páweł dwie Oliwne drzewá/ y dwie ſwiecy przed ſtolcem Páńſkim ſwiecące/ máią moc zámykáć Niebo/ Obłoki/ y otwieráć brony iego. KrowObr 173, 163; OrzQuin L3v [2 r.], N [2 r.]; To mowi święty/ prawdziwy/ ktory ma klucż Dawidow/ ktory otwierá/ á żaden nie zámyka [aperiens et nemo claudet eam]/ y zámyka á żaden nie odmyka. BudNT Apoc 3/7; WujNT Apoc 3/7 [2 r.], s. 846 marg.

Zwroty: »[komu ku czemu] drogę otwierać« (1): tedy nam ku każdemu rodzaiowi nauk drogę łatwie otwiera. KwiatKsiąż Iv.

»otwierać drzwi, wrota [do czego]« [szyk zmienny] (2:2): (nagł) Mſza o Włocżniey bluznierſtwo. (–) Bądz pozdrowiono Zelázo zwyćiężáiące/ ktore otwieraſz drzwi do niebá. KrowObr 175v; iákoby to byłá náuká Epikurow ktoraby ludźiom drzwi do wſzyſtkiego złego otwieráłá. GrzegŚm A2v; o ślepa nieprawdźwych dobr pożądliwośći/ Bogactw/ cżći/ y roſkoſzy: iáko rychło od fałſzywego weſela/ do prawdźiwego ſmutku wielom wrotá otwieraſz. WysKaz 2; GosłCast 68.

»otwierać niebo« [szyk zmienny] (8): KrowObr 175, 175v; RejWiz 181; OrzRozm G4v; OrzQuin L3v; CzechRozm 56v; Zbáwićielu pokornych/ Iezuśie łáſkáwy [...]: Przez kápłáńſki poſtępek/ niebá ſwe otwieraſz/ A tu ná świát sſtępuiąc/ grzeſzne k ſobie zbieraſz GrabowSet P3; SkarKaz 242b.

»otwierać rękę« [szyk zmienny] (3): Otwieraż ty rękę twoię [aperis tu manum tuam]: y nápełniaż káżde źwierzę błogosłáwieńſtwem. Leop Ps 144/16; OrzQuin Bv; ArtKanc T10v.

Szeregi: »otwierać i zamykać (a. zamknąć)« (3): OrzQuin X; chłubią ſie iż mogą ty drzwi otwieráć y zámknąć wedle woley ſwoiey. RejAp 39, 39. [Ponadto w przeciwstawieniach 7 r.]

»zawierać i otwierać« (1): Ale oto ſłyſzyſz każdy wierny iego/ iż iedno on ſam ma ten klucż w ręku ſwoich/ ktorym záwiera y otwiera RejAp 38v. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

2. Rozwierać w celu wydobycia czegoś z wnętrza [w tym: co (10)] (14): tzemu ie [obrazy] ná wielkęnoc/ y ná inne vrotzyſte ſwiętá otwieraćie? KrowObr 113, 119; [Marius Cossus] nápiſał w pirwſzym liśćie/ áby drugich nie ruſzáli á nie odwieráli áż powtore do nich poſzlą. BielSpr 38; A Ceſſarz Iulius opánowawſzy Rzym puſty/ ſam ſie przez Miecz [...] Borgmiſtrzem Rzymſkim vczynił/ y Skárbnice/ iſz ich nierychło Tribunowie otwieráli/ gwałtem wyłomił/ y Skárby [...] pobrał. StryjKron 66; Y rzecze kniemu: ia śmierć bliſką czuię/ A ták ćię témi xięgámi dáruię/ [...] Ale ćię proſzę/ byś ich nieotwiérał/ Aż kiedy tákże ſam będźieſz vmiérał. KochFr 63; GórnTroas 37.

otwierać do czego (4): Robyell yey theſz then szlioſſarczik drugi klyuczik mali, kthorym do ſkrzynky theyze scholtiſky otwyerala LibMal 1551/164, 1546/114, 1551/164 [2 r.].

otwierać komu (1): DWá towárzyſze ſobie liſty otwieráli/ Plotki ſwe przeczytáiąc co do nich piſáli. RejFig Cc8.

otwierać czym (3): Item powyada ze do maila y do zywyolow ginnych klyuczem them tho y Wytrichem othwyerali LibMal 1546/114, 1551/164; Swiętego Piotrá klucżem depoſit otwiera: A pobory ſtráſzliwe od świętych odbiera. KlonWor 49.

Szereg: »odpieczętować i otwierać« (1): Ktorey [korony] bez zezwolenia wszytkich Stąnow obudwu narodow, od pieczętowac y odtwierać niegodzieło się ActReg 40.
W przen (1):
Zwrot: »otwirać pieczęci« (1): A tu ſie iuż dziwuymy co ſie potym działo/ gdy iuż ten Báránek ſwięty pocżął otwiráć ty piecżęći á ty ſkrytośći táiemnic ſwoich ſwiętych. RejAp 56.
3. Rozchylać, szeroko rozwierać; aperire Vulg, PolAnt [w tym: co (15)] (16): Drudzi mienią iż ziewanie przychadza z dymow grubych od żołądka pochodzącich, ktore gdy ſie ku cżeluſciam vſtnym zbieraią, tedy chcząc wyniſć odtwieraią ie, á tak bywa ziewanie. GlabGad C2; k cżemu ſzáthá byłá vcżynioná/ iż tylko ſznurámi ſpięto gdzie było otwieráć potrzebá dla mázánia BielKron 329v; bá pátrz/ (rzecże ieden ku drugiemu) miły brácie/ iáko ma piękne oko/ y iáko ie dobrze otwiera/ á ktoby rzekł/ áby ná nie widzieć niemiał. GórnDworz T3; Obroki ſnu ſłodkiégo chćiałem bráć ſtroſkány: Brałem/ áno nie ſporo/ ſtrách otwiéra oczy GosłCast 19.

W przeciwstawieniu: »zamykać ... odtwierać« (1): Ocżi cżaſem zamykamy cżaſem odtwieramy GlabGad C2.

W charakterystycznych połączeniach: otwierać oczy (3), uszy, wzrok.

[Zwrot: »ziemię otwierać«: Otwarzánie źiemie ieſt bárzo potrzebne/ bo inácżey nie mogłáby w śię źiárná żadnego przyiąć/ ániby go też mogłá záśię wypuśćić wſchodzącego. Przeto potrzebá ią otwieráć ták ku śianiu iáko y ku odmieniániu płonek w drzewo owocowe. Cresc 1571 87.]
W przen (11):

otwierać komu (3): bo gdzie mowi ſłuchay/ tám nam iákoby vſzy przewiertuie: gdzie mowi páthrzay/ thámći nam wzrok otwira SarnUzn D4; KarnNap B4. Cf »otwirać zmysł«.

Przysłowie: Nie miluy ſpania ábyś nie z vbożał/ otwieray ocży twoie/ náieſz ſię chlebá [aperi oculos tuos, satura teipsum pane]. BudBib Prov 20/13.
Zwroty: »oczy otwierać« = przywracać wzrok (1): Bo iáko Bog nie dał chwały ſwey żadnemu inſzemu nád tego ſyná ſwoiego/ którego poſtánowił/ áby był zá przymierze ludowi á zá swiátłość narodom/ żeby ocży ſlepych otwierał CzechRozm 53v.

»otwierać słuch« = odejmować głuchotę [szyk zmienny] (2): gdy będzie ten ſok w głuche vcho wpuſzcżony/ pewnie otwiera ſluch FalZioł V 79v; SienLek 39v.

»otwierać usta« = mówić [szyk zmienny] (4): Ia lepak iákoby głuchy nieſluchałem: á iákoby niemy nieothwieráiąc vſth ſwoich [sicut mutus non aperiens os suum]. Leop Ps 37/14 [przekład tego samego tekstu] LatHar 163; á tyś ná wſzyſtko milczał/ vſt ſwoich nić otwiéráiąc SiebRozmyśl C; CzahTr B2v.

»otwirać [komu] zmysł« (1): Tedy otwijrál ijm ſmyſl/ aby rozumieli piſmóm OpecŻyw 169v.

4. Rozszerzać, udrażniać; przecinać [w tym: co (90)] (92): [cebula] ma włoſnoſć otwieraiączą/ ábowiem otwiera końce żył tych ktore ſą wſthołczu prawie około ielita: zową ie Emoroides FalZioł I 27b; Proch s korzenia tego ziela [...] Fortki przechodne w ciele othwiera/ á potym wilkoſć tey wodnocieplnoſci wygania. FalZioł I 113b; A wſzakże poſpolite á zwycżayne lekarzſtwa prziſluſzaią k temu takowe: ktore też vrinę wypądzaią á żyły cżyſcią/ drogi żyłne y inſzych cżłonkow: otwieraią rozſzyrzaiącz Iako ieſt bylicza/ kopytnik FalZioł V 27; toć iuż gnije/ á tak czo narichley otworzyć aby iad wyciekł y z gnoiem poſpołu/ bo ieſtliby tego zaniechał długo nie otworzącz/ tedy vcżyni głęboką iamę w ciele: ſwem iadowitem grizieniem, á tak czo narichley możeſz othwieray á gnoy wytłacżay FalZioł V 71, ++4v, ‡‡v, *4b, *5a, I 1b (34); Exdorsuo – Grzbietłamię, otwierąm. Calep 386a; Pando – Otwieram, rozczgicam [!]. Calep [750]b.

otwierać komu (3): Też ma mocz rzecż przyrodzoną paniam gdy by ſie zaſtanowiła otwierać FalZioł I 66a, I 152b; GrabowSet V3.

W połączeniach szeregowych (3): FalZioł I 69b; wſzyſtko to [wody] śiárczáné/ moc tę máiącé/ chorego który w nich śiedźi/ rátowáć/ ćiáło zágrzéwáiąc/ odwilżáiąc/ otwiéráiąc/ zmiękczáiąc/ potym y potwiérdzáiąc. Oczko 25, 25v.

W przeciwstawieniu: »otwierać ... zastanawiać« (1): Też proch korzenia Koſaćczowego/ otwiera żyłki Emoroidi á zaſtanawia rzecz przirodzoną albo płynienie naſienia męſzcżiznam. FalZioł I 67c.

W charakterystycznych połączeniach: otwierać bolączki (2), drogi (wnętrzne) (2), dziurki (dziureczki) (3), emoroides (3), końce żył(ek) (2), macicę (2), przechody (2), rany, rzecz przyrodzoną paniam, uliczki (wnętrzne) (4), wnętrzności, wrzody (wrzedzienice) (2), zastanowienie (rzeczy niewieścich) (4), zatwardzenia, żyły (żyłki) (7).

Zwroty: »otwierać sapkę« (1): Izopu w ocćie wárzonego iuchę charcháiąc/ mocnie rymę przywodźi/ otwiéráiąc ſápkę. SienLek 73.

»otwierać zatkanie, zatkałości« [szyk zmienny] (24:1): á zwłaſzcża wino w ktoremby był warzony wężownik z zielem z ielenim ięzykiem/ otwiera y wycżyſcia zatkania y wſzelkie niecżyſtoſci flegmiſte z wątroby/ s ſleziony y z nyrek FalZioł I 126d; pierſi y bokow othwiera zathkałoſci FalZioł I 136b; ANyżowa Wodka otwiera zatkanie w żyłach FalZioł II 3c, ‡4, ++4b, ++6c, ‡‡c, *5a (24); Niekthorzy ſobie kicháczkę czynią ſypąc w nos proch pieprzowy/ álbo ćiemierzyczny/ á gdy ie kichánie nápádnie/ zátulą nozdrze y vſtá/ á tákſye kich obroći y zátkánie otwiera. SienLek 72.

»żywot otwierać« [szyk zmienny] (16): Theż ſok żorawin ſlodkich dany ciepło ku piciu/ żiwot otwiera y ſtholcze cżyni á nawięczey kiedy kto ma zatwardzenie żywota z zimney przycżyny. FalZioł I 85b; Też chrzan po obiedzie iedziony żywot otwiera y vrinę obphicie pędzi FalZioł I 117d, ‡8a, I 46c, 50a, 55d, 74a (16).

Szeregi: »odmiękczać (a. miękczyć) i (też) otwierać« (3): [korzeń bzowy] twardoſć macicze odmiękcża/ jteż ią otwiera y niecżyſtoſci ſniey wypądza y cżepek wywodzi. FalZioł I 134a, I 154b, IV 11b.

»rozprzestrzeniać i otwierać« (1): gdy niewiaſta namacża ciepłą wodką Koſaćczową mieſtcze gdzie ieſth macicza/ boleſci w niey vſmierza y kłocie wſzelkie y żyłecżki w niey roſprzeſtrzenia y otwiera FalZioł II 6d.

»otwierać i subtylizować« (1): IElenich iezikow wodka otwiera j ſubtilizuie twardoſci ſleziony FalZioł II 6c.

»otwierać a (i) wypądzać {a. rozpądzać)« [szyk 1:1] (2): a ta maſtz roſpądza y othwiera wrzedzienice FalZioł I 3a, I 128d.

»odwierać i wypychać« (1): A naſienie tego ziołka y liſt iego y korzenie, ty rzecżi maią moc w ſobie odwierać y wypychać zatkanie ktore bywa w żiłach j w wątrobie y wnyrkach. FalZioł I 14d.

»wysuszać i otwierać« (1): OThręby pſzenicżne ſą mierno gorącze. Maią mocz wyſuſzać y otwierać vlicżki w ciele FalZioł III 42b.

»wytykać a otwierać« (1): zatkanie wątroby/ ſledziony/ nyrek y miechierzowe wytyka/ á mocznie otwiera. FalZioł I 124a.

»nie otwierać ani zastanawiać« (1): Zywota pry nieotwiera ani zaſthanawia albo zatwierdza/ bowiem niema w ſobie ani ſłonoſci ani cierpnoſci áni oſtroſci. FalZioł I 74a. [Ponadto w przeciwstawieniu 1 r.]

W przen (1): IAk cżłowiek/ co/ ſkarb náleść/ vśiłuie/ A ſtárſzey mátce wnętrznośći otwiera/ Chćiwośćią zięty/ ácż w pracey vmiera GrabowSet V3.
5. Odsłaniać, ukazywać; objaśniać; aperire PolAnt, Modrz, Vulg [w tym: co (8), komu (7)] (8): KrowObr 158v; Bo ſzkoły naprzod otwieráią źrzodłá y przycżyny wſzytkich cnot [fontes et causas aperuerunt virtutum omnium]: ná ktorych záſię iáko ná fundámenćiech poſtánowione ſą te práwá/ ktoremi Rzecżpoſpolita bywa rządzoná. ModrzBaz 129v; GrabowSet O4v.

W charakterystycznych połączeniach: otwierać tajemnice (2), źrzodła (2).

Przysłowie: Trzymáć ſie tedy należy oney proſtey Polſkiey przypowieśći/ że ieden drugiemu nie ma ſie do otworzyſtey przyiáźni podawáć/ áni ſercá ſwego otwieráć/ áż z nim korzec ſoli zie. Phil H2.
Zwrot: »otwierać pisma« = scripturas aperire PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (3): OpecŻyw 168; BibRadz Luc 24/32; Izali ſerce náſze nie pałáło w nas/ gdy mowił w drodze/ y piſmá nam otwierał? WujNT Luc 24/32.
Szeregi: »otwierać i wykładać« (1): Wſſak bylo goraiącé ſerce naſſe w nás gdy mowił ſ nami na drodze/ a otwijérál ij wykladáł nám piſma prorotzkié. OpecŻyw 168.

»zjawiać a otwirać« (1): żaden thych kſiąg otworzyć nie może/ tych dziwnych ſpraw á táiemnic tego dziwnego Boſtwá twoiego/ iedno ty ſam/ á potym ie komu racżyſz zyawiaſz á otwiraſz przez Duchá twego ſwięthego RejAp 52v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (4): Discapedino – Otwierąm. Calep 328b, 837b, 899a.

Synonimy: 1. odmykać; 2., 3. rozwierać; 4. rozszerzać; 5. objawiać.

Formacje współrdzenne cf ODEWRZEĆ.

Cf [OBTWIERAĆ], OTWIERAJĄCY, OTWIERANIE, OTWIERANY

MŚ