[zaloguj się]
[pdf]

PASZCZEKA (117) sb f

paszczeka (91), paszczeki pl t (5) [tylko w zn. 1.], paszczeka a. paszczeki (właściwe użycia pl) (21); paszczeki BierEz, BartBydg, RejZwierz; paszczeka : paszczeki HistRzym (1:2).

paszczeka (96), paszczęka (21); paszczeka BierEz, Mymer1 BartBydg (2), TarDuch, RejPs (6), HistAl, Leop (8), RejZwierz, BibRadz (5), RejAp (8), GórnDworz, RejPos (15), BiałKat, RejZwierc (4), PaprPan (2), BudNT (2), CzechRozm, MWilkHist, StryjKron, CzechEp, KochFr, KochPhaen, ArtKanc (2), Calep (2), KochPieś, GórnTroas, SiebRozmyśl (4), PowodPr, CzahTr (3), KlonFlis; paszczęka BielKron, Mącz (4), ReszList, WerGośc, LatHar, JanNKar, SkarKaz; paszczeka : paszczęka LubPs (7:1), RejWiz (1:1), HistRzym (1:2), SkarJedn (1:1), KochPs (3:2), SkarŻyw (1:2), GrabowSet (1:1), WujNT (1:1).

pa- (105), på- (6); på- StryjKron, GrabowSet; pa- : på- RejPs (4:2), HistRzym (1:2); w paszczeka -e- (9), -é- (2) KochPhaen, GórnTroas; końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N paszczeka paszczeki
G paszczeki paszczek
A paszczekę paszczeki
I paszczeką
L paszczece paszczek(a)ch
V paszczęko

sg N paszczeka (13). ◊ G paszczeki (42). ◊ A paszczekę (28). ◊ I paszczeką (7). ◊ L paszczece (2). ◊ V paszczęko (1). ◊ pl N paszczeki (1). ◊ G paszczek (4). ◊ A paszczeki (18). ◊ L paszczek(a)ch (1).

Sł stp: paszczeka, Cn: paszczęka, Linde także XVII – XVIII w.: paszczęka.

1. Otwór gębowy zwierząt, zwłaszcza drapieżnych (także stworów biblijnych), paszcza, pysk; os HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; faux (fauces) Mymer1, BartBydg, Calep, Cn; rictus, rostrum Mącz, Cn; rictum Cn [w tym: czyja (46): pron poss (19), ai poss (14), G sb (13)] (75): Pies wźiąwſzy mięſo w páſzcżeki Brnął ná onę ſtronę rzeki BierEz K3v; Mymer1 22; BartBydg 56b [2 r.]; Thedy puśćił Wąż z páſſcżeki ſwey zá niewiáſtą wodę iáko rzekę Leop Apoc 12/15, Apoc 13/2; ſtánęłá [bestyja] przy iedney ſtronie/ máiąc trzy kły w páſzcżece miedzy inemi zębámi BibRadz Dan 7/5, Iob 40/16, 41/4, 5; Oſadzili ſtraż około tey ſkory Smoká/ s ktorego páſzcżęki ogień záwżdy pałał BielKron 54; Mącz 355d, 358c; RejAp 103v, 105, Ee4v, Ff3v; Albo on Sámſon co wieże mury obalał/ álbo lwom páſzcżeki rozdzierał/ [...] páthrzże ieſli ſie ſmierći obronił álbo mogł obronić? RejZwierc 166, 80v, 202v; BudNT Apoc 13/2; CzechRozm 115; Trifaux – Otrżech paſz czekach [!]. Calep [1086]a, 411b.

W porównaniach (2): Práwie iákobyś mię wydárł ſpáſſczeki lwiey RejPs 32; RejAp 107.

Zwroty:»otworzyć, rozdzierać, rozdziewić paszczekę(-i)« = ferre os apertum, HistAl; aperire os Vulg [szyk zmienny] (1:1:1): HistAl H6; Y otworzyłá [bestyja] páſſcżekę ſwoię ná bluźnienie przećiwko bogu Leop Apoc 13/6; Raz vkazał mu ſię ná modlitwie/ iáko wielki á ſrogi niedzwiedz/ páſzcżękę nań rozdzieráiąc. SkarŻyw 509.

»z paszczek(i) wybawić, wydrzeć, wyrwać« [szyk zmienny] (1:1:1): Drugie dziećię oracże vźrzawſzy v wilká wołáli zá nim/ á z iego páſzcżeki ie wybáwili HistRzym 129, 131v [2 r.].

Wyrażenie: »paszczeka lwia, u lwa, lwa« — os leonis Vulg, PolAnt [szyk 6:2] (5:2:1): RejPs 32; A tá beſtya [...] miáłá nogi by v Niedźwiedziá/ á páſſcżekę iáko páſſcżeká Lwá. Leop Apoc 13/2; RejZwierz 43; RejAp 105, 107; Tákżeć y inſze Páweł S. przywodźi: [...] którzy/ powiáda/ przez Wiárę zwyćiężyli Króleſtwá: gáśili ſobą nawáłność ogniá: lwié páſzczeki zátykáli BiałKat 26 [przekład tego samego tekstu WujNT]; BudNT Apoc 13/2; WujNT Hebr 11/33.
Szeregi: »gęba, paszczęka« (1): Fremit ore cruento, Trzęſie/ Rże álbo ryczy krwáwą gębą/ páſzczęką. Mącz 270d.

»paszczeka i zęby« (1): naydzieſz więtſzą ſrogość á łákomſtwo niżli we Lwiey páſzcżece y w zębach iego. RejAp 107.

Przen (36): ludzie rzecży thylko ziemſkich pátrzáiący/ [...] kąpią ſie w niey [wodzie] vſtáwicżnie/ [...] połykáiąc záwżdy wodę tę ſmrodliwą płynącą s páſzcżeki tego ſmoká márnego RejAp 104v.

W porównaniach (2):

~ Jako comparatum (1): ſprzećiwnicy moi/ [...] Rozdárli przećiwko mnie páſſcżeki ſwoie iáko lwi głodni RejPs 31v.

Jako comparandum (1): ktora [bestyja] záwżdy [...] gárnęłá k ſobie ine rozlicżne narody/ pożyráiąc á łamiąc iáko lwią páſzcżeką á ſrogiemi zębámi zwirzchnośći á możnośći inych narodow ſwiátá tego RejAp 106v. ~

Zwroty: »pożreć paszczeką« (1): o kthorym [wilku, tj. szatanie] piſmo powieda/ iż krąży záwżdy iáko Lew łowiąc á ſzukáiąc/ áby ktorą [owieczkę] [...] pożárł páſzcżeką ſwoią/ á rozdrapał páznokty ſwemi. RejPos 122v.

»rozedrzeć (a. rozdzierać), rozdziewić paszczekę« [szyk zmienny] (6:1): RejPs 31v; LubPs F2; iż w tym márnym leſie nie naydzieſz iedno wilki/ niedźwiedzie/ á lwy: ktorzy chodząc rozdzyeráią páſzcżeki ſwoie RejPos 168v, 314v; Wilcy mię zewſząd ſrodzy otoczyli/ [...] Páſzczęki ná mię rozdárli ſtráſzliwé KochPs 31; KochFr 95; Gdźie Smok ná Krześćijány rozdźiewił páſzcżękę/ Tám on [Adam Czahrowski] mężnie podnośił ſwą Rycerſką rękę. CzahTrPapr ktv.

»umknąć się z paszczeki« (1): TRzebá ſię záwſze wárowáć nam kota/ [...] Iáko ktorego záłápi pijáno/ Ták wiecżor piwem iák gorząłką [!] ráno. Ná nieprzyſtoynym tákowym wárſtáćie/ Trudno ſię vmknąć z páſzcżeki moy bráćie. Dáć muśiſz gárdło v niego ná ſuſzy CzahTr Lv.

»wpaść (a. wpadać) w paszczekę« (3): racz ſie nam vkazac miloſciwem a laskawem wodzem a paſterzem iako onem blędnem owieczkam ktore bez wſſey opieki: wpadaią wilkom wpaſſczeki RejPs 92; RejPos 122v, 184.

»wybawić, wydrzeć, wyrwać, odjąć, wyrwan(y), wybawion, wyjęcie z paszczeki« = liberatus de ore Vulg [szyk zmienny] (2:2:1:1:2:1:1): gdzieś prawie wilkowi z paſſczeki miloſciwie wydrzec nas raczyl. RejPs 143v; LubPs F2, I3v; Leop 2.Tim 4/17; GórnDworz Ii3v; SkarJedn 179, 391; A Witaliſz onego dziwnego około duſz/ z páſzcżęki Lwá piekielnego wyięćia/ nieprzeſtawał. SkarŻyw 107; ArtKanc K13; WujNT 2.Tim 4/17.

Wyrażenia: »paszczeka lwia, lwa« = os leonis Vulg [szyk 7:1] (5:3): Rychłoſz wyrwyeſz duſſę mą z vpádku tákyego/ Rácżże yą yuż ſam wſpomoc nędzną nyeboracżkę/ A wydrzy s páſſcżeki lwá moyę yednacżkę LubPs I3v, F2; Leop 2.Tim 4/17; RejAp 106v; Maxim Cynikus Apollinaryſta/ ktorego wtory Zbor złożył/ [...] nowy Kośćioł zpáſzcżęki Lwiey wybáwił/ bluznierſtwem Heretyckim podkopány. SkarJedn 391, 179; SkarŻyw 107; WujNT 2.Tim 4/17.

»łakoma paszczeka« (1): Ty ſam wſzeteczné potłucz gęby/ pánie Aż w nich żadnégo zębá niezoſtánie: Ty ſám łákomé/ y ſproſné páſzczeki Nienáſyconym lwóm zátkay ná wieki. KochPs 84.

[»paszczeka miecza« = os gladii Vulg: y obróćił w tył Iozue Amálek/ y lud iego páſczeką mieczá. WujBib Ex 17/13 (Linde), Num 21/24 (Linde), Deut 20/17 (Linde).]

Szereg: »paszczeka a zęby« (1): RejAp 106v cf W porównaniach.
a) W opisie gwiazdozbioru Smoka (1): (nagł) Smok. (–) [...] Rzućił ſye wzad/ y ſtánął/ zátoczywſzy czołem Znienagłá ku Helice. Skróń oboiá pała/ Y oczy: ná páſczéce iedná gwiazdá biała. KochPhaen 3.
b) Metonimicznie: Lew lub inne dzikie zwierzę (3): [Orfeusz] Szedł zá nią [żoną] y do piekłá: gdźie trwa noc ná wieki/ Nie bał ſye Cerberowéy troiákiéy páſczeki KochTarn 76.
Zwrot: »zbawić, wybawion z paszczeki« = liberatus de ore Vulg (1:1): Dániel też w ſwey proſtoćie á w vprzemośći/ wybáwion był z páſzcżek Lwich. Leop 1.Mach 2/60; StryjKron 125.
Wyrażenie: »paszczeka lwa, lwia« = os leonis Vulg (1:1): Leop 1.Mach 2/60; Ten [Bóg] cię ſam wybáwić ma/ iákoſz y zbáwił [...] Daniela z paſzczeki Lwow StryjKron 125.
c) Otchłań, czeluść (6): O páſzczęko piekielna/ iáko trudno wierzyć/ áby to człowiek rozum máiący być miał/ ktory ták pilnie czártá y piekło záleca. SkarKaz 350a.
Zwrot: »otworzyć, rozszyrzyć paszczekę« [szyk zmienny] (4:1): Wybaẃ mię [...] s tych głębokośći/ [...] Abych nye wpadł w ty odchłani co ſie ná mię gárną/ Co ták ná myę otworzyły ſwą páſſcżekę márną. LubPs Q; RejPos 176, 186; WerGośc 213; Tu rozſtąpiona źiemiá páſczékę otwárłá Niezmierną/ która Troiéy lud y nas pożárłá GórnTroas 17.
d) O rzece i jej dopływie (1): Trochę poniżey wlewo (iż ták rzekę) Wiśle ſámá Brdá leie ſię w páſzcżekę KlonFlis G2v.
2. U ludzi i istot, którym przypisuje się kształty ludzkie, obelżywie: jama ustna, usta, twarz; os, maxilla Vulg [w tym czyja (31): pron poss (18), G sb i pron (9), ai poss (4)] (41): A pan [Lucyfer] co weźrzy wzgorę/ to iáko pies wrzaśnie/ Dym mu idzye s páſzcżęki/ ták iáko mgłá właſnie RejWiz 167v; SkarŻyw 261; MWilkHist E3v.
Fraza: »[komu] zatkana jest (a. musi być) paszczeka« = ktoś został zmuszony do milczenia (2): A krol ſie rozráduye wyecżnye z Bogá ſwego/ Y ći czo ſye ſpráwuyą w imyę ſwyęte yego/ A złośćiwym zátkána muśi być páſſcżeká LubPs Pv; JanNKarGórn G4v.
Zwroty: »podnosić (a. podnieść, a. wznosić na pychę), nadymać (a. nadąć) paszczekę« = pysznić się, wywyższać się [szyk zmienny] (4:3): Widzę iáko ſie wſzyſcy/ omylnie mieſzáią/ [...] Vżywáiąc niewcżáſow á dziwnych trudnośći/ Aby iedno poſiedli ty ſwieckie márnośći. Ni wſtydu ni boiáźni przed ocżymá máiąc/ Iedno márną páſzcżekę ſobie nádymáiąc. RejWiz 83; Nie wznośże ná pychę á ná nádętość márną ſwiátá tego tey nędzney páſzcżeki ſwoiey RejPos 184v, 163, 196, 200, 264v; RejZwierc 139.

»rozedrzeć [na kogo] paszczekę« (1): Rozdárli páſſcżeki ſwe tu ná myę nędznego Mowiąc wey wey ocży náſſe pátrzáyą ná nyego LubPs I3v.

Wyrażenie: »nadęta paszczeka« (1): Pátrzayże [...] ná inſze hárde bogacże ſwiátá thego/ [...] iż nie byli vbodzy w duchu ſwoim/ owſzem záwżdy ná pychę á ná hárdość podnośili nádęte páſzcżeki ſwoie/ w co ſie obroćili. RejPos 264v.
Przen (27): RejPos 189; kto gniew Boży ná ſobie trzyma/ iż P. Bog ták długo Polſzcze (ktorey w bluźnierſtwách y roſpuśćie rownia niemáſz) ćierpi/ á oney w páſzcżekę pogáninowi nie da? PowodPr 21.

W porównaniu (2): Nyeprzyacyele moi yák tłuśći bykowye/ Rozdárli páſſcżekę ſwą yáko Lew rycżący LubPs F2; GrabowSet F3.

Zwroty: »paszczeką pochłonąć, pożreć« = devorare ore Vulg [szyk zmienny] (1:1): Bo gdy ludzye vporni tu ná nas powſtáli/ Iuż ſie byli ták ſrodze ſnadź ná to vdáli/ By ſproſną páſſcżęką ſwą nas nędzne pożárli LubPs cc4v; Leop Is 9/12.

»rozedrzeć, rozciągnąć (a. rozciągać), rozdziewić paszczekę« = zagrażać komuś, chcieć kogoś skrzywdzić (3:2:1): RejPs 162v; LubPs F2; RejPos 196, 322; Rozdziewił możny Turcżyn na nas ſwą páſzcżekę/ Nie raz zacni Ruſacy tkáią mu w nię rękę. On z woyſkiem niezlicżonym ná Polſkę ſie puſzcża PaprPan B4; GrabowSet F3.

»włożyć kryg w paszczekę« = okiełznać kogoś, zmusić do posłuszeństwa (1): Oto ia do ćiebie Gog Kxiążęćiá y głowy Moſoch y Thubál y obrocę thobą/ á włożę kryg w páſſcżekę [ponam frenum in maxillis] twoię: á wywiodę ćię/ y wſſyſthko woyſko twoie Leop Ez 38/4.

»wydrzeć z paszczeki śmiertelnej; śmierci wyrwać z paszczeki« (1;1): Abowiemeś ty mię moy pánie wydárł ſpáſſczeki ſmiertelney y vmocniłeś nogi moie RejPs 83v; GrabowSet F4.

»wymywać paszczekę [kim]« = oczerniać, ośmieszać kogoś (1): Ia tu muſzę [...] wyráźić obłudność mężá zdrádliwego. Krory [!] mą dobrą ſławę tárga y pocżćiwą/ Wymywáiąc páſzcżekę mną/ ſwą nieprawdźiwą. CzahTr I4v.

»wyrwać, wydrzeć, wybawiony z paszczeki« = uwolnić kogoś spod czyjejś władzy [szyk zmienny] (10:1:1): iuż ſię też więcey y ſámi páſtyrze páść nie będą/ bo wydrę owce moię z páſzczeki ich [requiram pecudes meas de manu eorum]/ ták iż im pokármem nie będą. BibRadz Ez 34/10; KochPs 9, 189, 199; iż mię [Bóg] ſzátánowi ſrogiemu z páſzcżeki wyrwał/ od ſproſnego pogáńſkiego Antychriſtowſkiego báłwochwálſtwá odtárgnąwſzy/ iemu zá to niech będźie wiecżna cżeść y chwałá. CzechEp 64; ReszList 146; ArtKanc Nv; LatHar 41; SiebRozmyśl B3v, B4v, Cv, D3.

Wyrażenie: »okrutna, sroga paszczeka« (1:1): Który [Bóg] Aegypt pokarał ná piérworodzonych/ [...] Który lud ſwóy zych [Egipcjan] wyrwał okrutnéy páſzczeki KochPs 199, 189.
a) Metonimicznie: Człowiek (1): [poganie] Ogárnęli Miedzyboż chcąc was mieć w niewoli/ Iuż pogáńſkie páſzcżeki hárdzye pokrzykáły/ Mniemáiąc z oblężonych by korzyść mieć miáły. PaprPan V2v.
a. Bez odcienia obelżywego; przen (1):
Fraza: »język [czyj] przyschnął do paszczeki« = ktoś jest spragniony i może też głodny (1): Wyſchnęła iako koſć ſiła moia/ y ięzyk moy przyſchnął do páſzcżeki moiej TarDuch A3.
3. Ujście rzeki (1): Osportus, Páſzczęká/ wchód álbo prziſtęp do brzegá. Mącz 270d.

Synonimy: 1. czeluść, gęba, pysk; 2. pysk; 3. uście.

LWil